Kryzysy Polski współczesnej. 1990-2022 - ebook

WPROWADZENIE

Badania kryzysów prowadzone są w ramach wielu dyscyplin naukowych i dotyczą zarówno teorii, jak i aspektów empirycznych. Dzięki temu powstała bogata literatura umożliwiająca monograficzne ujęcie wybranych aspektów tego zagadnienia. Dlatego przed przystąpieniem do szczegółowego rozwinięcia tytułowej problematyki wskazane jest przywołanie kluczowych ustaleń z zakresu semantyki i teorii. Warto też poświęcić nieco miejsca podstawom normatywnym, źródłowym i metodologicznym analizy polskich kryzysów. Całość wprowadzenia dopełnia krótkie podsumowanie założeń oraz celów, które towarzyszyły pracy nad tą książką.

Etymologia, typologia, terminologia

Słowo „kryzys” wywodzi się z języka greckiego i oznacza wybór, decydowanie, zmaganie się, walkę. W pełnym zrozumieniu tego pojęcia istotny jest kontekst czasu, czyli nagłość zdarzeń, ich dynamika i korelacja z negatywnymi emocjami, komplikacjami i urazowością. W ujęciu słownikowym i encyklopedycznym kryzys powiązany jest także z przełomem, przesileniem czy punktem zwrotnym, jak również z załamaniem (zwłaszcza w kontekście gospodarczym) lub ogólnym pogorszeniem sytuacji.

Rozwijając wyjaśnianie kluczowego pojęcia z tej pracy, warto skupić się na jego najbardziej powszechnym rozumieniu – jako zjawiska niespodziewanego, kumulującego niebezpieczeństwo, powodującego zagrożenia, utrudniającego, a nawet uniemożliwiającego normalne funkcjonowanie społeczeństwa i struktur publicznych. Nieuchronność kryzysu oraz jego czasowy i ograniczony (terytorialnie, systemowo, problemowo) charakter powodują, że słowo to stało się częścią opisu rzeczywistości. I choć negatywny, a może nawet złowrogi jego wydźwięk nie budzi wątpliwości, to doświadczenia pokazują, że każde takie przesilenie może nieść ze sobą także szereg pozytywnych skutków, bowiem przyspiesza zmiany, wymusza aktywność i sprzyja modernizacji.

Kluczowe w tej książce pojęcie jest często używane zamiennie z innym sformułowaniem: „sytuacją kryzysową”. Eksperci przestrzegają jednak przed takim uproszczeniem, ponieważ kryzys, gdy się pojawia, jest elementem sytuacji kryzysowej, ale ta ostatnia nie musi zawsze wiązać się z występowaniem kryzysu. W takim ujęciu widoczna jest już typologia, która w rozbudowanej formie obejmuje szereg elementów podmiotowych. Mamy więc kryzys społeczny, państwowy, gospodarczy, instytucji publicznych czy przedsiębiorstwa. W podejściu przedmiotowym będzie to kryzys obyczajowy, ekologiczny, religijny, kulturowy, polityczny, społeczny, militarny lub przyrodniczy. Uwzględniając takie czynniki jak czas i przestrzeń, możemy sklasyfikować kryzys jako długi, krótki, nagły, ewoluujący, globalny, regionalny albo lokalny.

Oczywiście typologii kryzysu znajdziemy znacznie więcej. Jego definiowanie i systematyzowanie jest przedmiotem wielu prac, szczególnie z zakresu nauk społecznych, nauk o bezpieczeństwie, nauk o organizacji, ekonomii i psychologii. Zdarzają się też ujęcia interdyscyplinarne, które okazały się pomocne przy badaniach poprzedzających pracę nad niniejszą monografią. Analizie historii, istoty oraz perspektyw kryzysów sprzyja większa wrażliwość współczesnych systemów społeczno-politycznych państw demokratycznych na destabilizację oraz wzrost – jakościowy i ilościowy – różnego rodzaju zagrożeń.

Dzięki badaniu procesu załamywania się systemu możliwe jest jego lepsze zrozumienie, ponieważ ujawniają się wówczas motywacje, działania i interesy, wcześniej nieoczywiste lub wręcz ukryte. Świadczą o tym prace monograficzne poświęcone m.in. kryzysom w PRL oraz analizy przyczynkowe różnych przesileń będące wynikiem badań specjalistów z zakresu myśli politycznej XX wieku. Najbardziej znanym kryzysem jest tzw. wielki kryzys z lat 1929−1935, który choć związany z gospodarką, miał również swój wymiar społeczny i polityczny. Z tego powodu zajmowali się nim nie tylko ekonomiści – którzy zresztą na temat kryzysów przeprowadzili najwięcej badań, diagnozując ich przyczyny, przebieg, skutki oraz tworząc modele i metodologie dla tego zagadnienia – ale też socjolodzy i politolodzy.

Politolodzy odwołują się do pojęcia kryzysu, badając kryzysy gabinetowe, parlamentarne i międzynarodowe, nadając im konkretne nazwy (np. „kryzys kubański” z 1962). W ramach systemu politycznego diagnozują kryzysy korekcyjne – polegające na zmianie jednego z elementów systemu (np. odwołanie rządu); kryzysy strukturalne – zmieniające ustrój (np. z prezydenckiego na parlamentarno-gabinetowy), oraz funkcjonalne – które odnoszą się to doskonalenia systemu politycznego (np. w artykulacji interesów grup). Terminologia politologiczna wyróżnia też kryzysy adaptacyjne, integracyjne, innowacyjne, obronne, strategiczne oraz kryzysy przetrwania. Z kolei socjologowie zwracają uwagę na społeczne napięcia i konflikty towarzyszące kryzysom. Badacze reprezentujący nauki społeczne wskazują na nadzwyczajne działania władz, które mają zapobiec lub zniwelować skutki kryzysów. Tematyka ta jest wciąż aktualna, o czym świadczą najnowsze publikacje mające charakter przekrojowy i syntetyczny.

Podstawy prawne

W Konstytucji RP z 1997 roku pojęcie kryzysu pojawia się pośrednio w treści artykułów 228–234 „Stany nadzwyczajne”, które dotyczą stanu klęski żywiołowej, stanu wyjątkowego i stanu wojennego. W ustawie o zarządzaniu kryzysowym sytuację kryzysową określono jako „stan wpływający negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub środowiska, wywołujący znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków”. Na przestrzeni dziejów III RP przepisy prawne w tym zakresie uległy znaczącej ewolucji. Dotyczy to ustaw, rozporządzeń i zarządzeń. Kumulacja aktów normatywnych nastąpiła w drugiej dekadzie XXI wieku. Szczególne znaczenie mają tu Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 11 kwietnia 2011 r. w sprawie organizacji i trybu działania Rządowego Centrum Bezpieczeństwa (Dz.U. z 2015 r. poz. 508) oraz Zarządzenie nr 67 Prezesa Rady Ministrów z dnia 15 października 2014 r. w sprawie organizacji i trybu pracy Rządowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego (M. P. z 2014 r. poz. 926). W uzupełnieniu można przywołać akty prawa miejscowego i orzecznictwo. Sporo aktów normatywnych powstało w latach 2020–2022, w związku z nowymi zagrożeniami, jakie przyniosła walka z pandemią COVID-19 oraz nagłe pojawienie się problemu fali migrantów zza wschodniej granicy.

Analiza aktów ustrojowych i normatywnych związanych wyłącznie, choćby przez nazwę własną, z kryzysem, zawęża pole badawcze, a trudne sytuacje zmuszają do szukania rozwiązań prawnych także w aktach ogólnych, regulujących całokształt życia publicznego. Niemal każdemu przesileniu opisanemu w tej książce towarzyszyła działalność legislacyjna oraz regulacyjna ze strony najważniejszych organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Często jednak była to aktywność post factum – likwidująca skutki i przeciwdziałająca kolejnym kryzysom. W wielu przypadkach uczestnicy zdarzeń odwoływali się do ogólnych aktów ustrojowych lub prawnych (np. do Regulaminu Sejmu), które miały zapewniać porządek funkcjonowania instytucji i służb publicznych, a pośrednio także przeciwdziałać destabilizacji. Dlatego normy stworzone z myślą o kryzysie (i zwykle z tym pojęciem w nazwie) nie wyczerpują podstaw prawnych zwalczania sytuacji kryzysowych, zwłaszcza w szerokim ich ujęciu zaprezentowanym w tej książce. W niniejszej monografii uwzględniającej aspekty prawne każdego z kryzysów priorytetowo zostały potraktowane źródła i metody właściwe dla nauk o polityce i administracji oraz dla historii.

Źródła i metodologia

Ponieważ każdy z analizowanych kryzysów miał odmienny charakter, niejednolity jest charakter wykorzystanych do ich opisu źródeł. Zdarzenia oraz zjawiska z lat 90. XX wieku doczekały się już wielu publikacji o charakterze historycznym: naukowych, wspomnieniowych bądź popularnych. Z kolei dla kryzysów z pierwszej dekady XXI wieku obok analiz politologicznych mamy bogatą publicystkę, obfite źródła parlamentarne, liczne opracowania ekonomiczne. Natomiast trudne sytuacje, które miały miejsce po 2010 roku, zostały opisane w literaturze dość subiektywnie, co wymaga szczególnej selekcji i ostrożności badawczej. Jednocześnie im bliżej współczesności, tym większą rangę zyskują materiały cyfrowe: strony internetowe, amatorskie filmy oraz dyskusje na forach. Znaczenie ma także własna obserwacja dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości, ponieważ pomaga w szybkiej weryfikacji wiarygodności przekazów. Tak dzieje się zwłaszcza w przypadku pełnych i bezpośrednich relacji wizualnych, które w publicystyce i w dokumentach (np. w stenogramach) przybierają nieco inny charakter.

Niejednolite źródła wymusiły zastosowanie zróżnicowanej metodologii. Poprzez metodę porównawczą, odnoszącą się zwłaszcza do zmieniającego się tła społeczno-politycznego, starano się prześledzić ewolucję systemu politycznego Polski współczesnej na przestrzeni ponad 30 lat. Przy analizie danych statystycznych korzystano z metod badań ilościowych. Dominuje jednak metodologia stosowana w warsztacie pracy historyka i politologa: rekonstrukcja, dedukcja i, choć rzadziej, indukcja. W efekcie znaczna część monografii powstała na zasadzie deskrypcji, przy pewnym udziale eksplanacji.

Książka nie jest rozbudowana objętościowo, gdyż zbyt szczegółowa analiza przyczynowo-skutkowa udaremniłaby próbę syntetycznego ujęcia tytułowego zagadnienia, co było podstawowym celem tej pracy. Z drugiej strony omówienie każdego kryzysu wymagało często drobiazgowej narracji opartej na bieżących relacjach, by mogło zostać oddane zagrożenie, jakie w danym momencie istniało, a które z perspektywy czasu mogło stracić na znaczeniu. W ten sposób powstał opis fragmentu dziejów III RP nawiązujący do innych prac przyczynkowych. Można mieć nadzieję, że opracowanie pomoże w usystematyzowaniu wiedzy o kryzysach w Polsce współczesnej studentom, publicystom, badaczom, politykom i społecznikom. Publikacja przeznaczona jest również dla praktyków: pracowników i działaczy instytucji czy organizacji związanych z bezpieczeństwem i zarządzaniem kryzysowym.

Założenia i cel

Podstawą do wytypowania w niniejszej pracy dziesięciu najpoważniejszych kryzysów w dziejach III RP była ocena ich wpływu na przemiany społeczno-polityczne. Opisane przesilenia miały różne podłoże, zasięg i skutki, ale łączy je szereg czynników, które w stopniu najwyższym wymusiły aktywność służb publicznych. Każdy z tych kryzysów na swój sposób spowodował, że niektóre struktury administracyjne, społeczne lub gospodarcze uległy destabilizacji, a państwo niemalże „zadrżało w posadach”. Towarzyszyło temu szerokie zainteresowanie mediów oraz poczucie zagrożenia w społeczeństwie. Pojawiły się też typowe w takich sytuacjach straty. W historii Polski lat 1990–2022 było wiele momentów niepewności, niebezpieczeństwa, a kilkukrotnie pojawiła się nawet groźba katastrofy. Jednak przyjmując określone ramy objętościowe książki, badając przemiany gospodarcze, społeczne i polityczne ostatnich 33 lat oraz obserwując wydarzenia bieżące, autor zdecydował (subiektywnie – co oczywiste) o wyselekcjonowaniu dziesięciu najpoważniejszych stanów kryzysowych.

Teoretyczne i normatywne aspekty kryzysów w Polsce doczekały się obszernej literatury. Wiele negatywnych zdarzeń i zjawisk ostatniego trzydziestolecia zostało też zbadanych i opisanych w formie przyczynków. Można więc pokusić się o syntetyczne ujęcie. Stąd zasadniczy cel monografii: zdiagnozowanie – ilościowe i jakościowe – polskich kryzysów. I chociaż były one związane głównie z systemem politycznym i aparatem państwa, koniecznym stało się także uwzględnienie krytycznych zjawisk, których istota dotyczyła spraw pozornie odległych od polityki, jak np. dekoniunktura gospodarcza czy klęska żywiołowa. Nie trzeba bowiem nikogo przekonywać o tym, że problemy społeczne i ekonomiczne mają wpływ na politykę.

Ramy chronologiczne każdego przesilenia zostały ustalone na podstawie analizy jego przyczyn i skutków, choć w tytułach rozdziałów umieszczono daty roczne głównej fali przesilenia. Narracja uwzględnia tło społeczno-gospodarcze, a jeśli to było uzasadnione, także uwarunkowania międzynarodowe. W konstrukcji poszczególnych rozdziałów przyjęto zasadę proporcjonalności, w której objętość odpowiada znaczeniu danego zagadnienia. Uzupełnieniem tekstu są grafiki, fotografie i biogramy ludzi, którzy byli uczestnikami, autorami, ofiarami lub beneficjentami opisywanych zdarzeń bądź ówczesnymi decydentami polityczno-administracyjnymi. Służy to podkreśleniu ludzkiego aspektu trudnych sytuacji, który bywa w analizach pomniejszany z powodu skupienia uwagi na normach, instytucjach i organizacjach, albo też na samej faktografii. O kryzysach mówi się często bezosobowo, aby nie stwarzać podstaw do szukania odpowiedzi na trudne pytania (które i tak się pojawiają) o sprawców i poszkodowanych. Wiadomo przecież, że bez działań konkretnych osób na konkretnych stanowiskach kryzysów by nie było albo miałyby one inny przebieg. Tak samo ważne jest połączenie negatywnych efektów zdarzeń z działalnością liderów politycznych i kadr w strukturach publicznych.

Co łączy opisane kryzysy? Zgodnie z ich naturą wszystkie pojawiły się nagle i miały szereg negatywnych skutków krótko- i długofalowych. Każde załamanie w jakimś stopniu zaburzyło funkcjonowanie instytucji publicznych, spowodowało zakłócenie porządku, naraziło na uszczerbek państwo i obywateli, skupiło powszechną uwagę i wzmogło poczucie lęku. Niemniej jednak opisane w książce wydarzenia i procesy miały charakter przejściowy i stanowią zamknięty już etap rozwoju historycznego, umożliwiając wyciągnięcie wniosków z zaistniałych zdarzeń i zjawisk.

Tamatyka książki dotyka momentów słabości państwa wynikających z problemów politycznych, społecznych lub gospodarczych, a także takich, które były wynikiem wpływu czynników zewnętrznych, w tym przyrodniczych, czy sytuacji międzynarodowej. Opisane zdarzenia miały wymiar negatywny, a nawet groźny, ale warto pamiętać (zgodnie z założeniami teoretycznymi), że cechą wspólną takich przesileń była ich przemijalność oraz to, że zarówno ludzie, jak i struktury państwowe zyskiwały istotne doświadczenia. Najbardziej zaś budujący pozostaje fakt, że nie spowodowały one druzgocących szkód, ani też nie osłabiły trwale struktur publicznych. Główną tezą niniejszego opracowania jest stwierdzenie, że III Rzeczpospolita zmierzyła się z dziesięcioma sytuacjami kryzysowymi, podczas których wystąpiło kilkanaście różnego rodzaju kryzysów. Wpłynęło to w znacznym stopniu na kondycję państwa i społeczeństwa, a przede wszystkim na przemiany polityczne. Z kolei hipotezy w tej pracy dotyczą na ogół pytań o najważniejsze przyczyny i skutki feralnych wydarzeń.

Wśród zasadniczych założeń towarzyszących analizom poszczególnych przesileń główne założenie badawcze brzmi następująco: tło społeczno-polityczne miało znaczący wpływ na pojawienie się kryzysu i jego przebieg. Natomiast przy badaniu efektów załamań hipotezy dotyczyły weryfikacji tego, w jakim stopniu skutki każdego kryzysu okazały się przejściowe, a w jakim trwałe, jakie zmiany miały miejsce bezpośrednio w związku z przesileniem, a jakie uwidoczniły się dopiero po latach. W książce próżno szukać elementów tzw. historii alternatywnej czy spekulacji na temat możliwości uniknięcia złego obrotu wydarzeń. Skoro częścią naszych dziejów są złe doświadczenia, to należy je przedstawić, zdiagnozować i skonfrontować się z nimi.

Prace nad książką zbiegły się w czasie z pandemią, a finalna redakcja monografii przypadła na pierwsze miesiące wojny rosyjsko-ukraińskiej. W tym okresie pojawiło się wiele sytuacji kryzysowych. Obserwacja rozwoju wypadków z lat 2020–2022 stała się inspiracją do przeprowadzenia kwerendy na temat innych krytycznych momentów w dziejach Polski współczesnej. Motywacja do badań wynikała z przekonania, że imperatywem chwili jest nie tylko przetrwanie trudnej sytuacji, ale też przygotowanie zwięzłego opracowania na temat aktualnie zachodzących nadzwyczajnych wydarzeń i procesów. Jednocześnie pracy towarzyszyło poszukiwanie dobrych stron niełatwych doświadczeń sine ira et studio i przy zachowaniu aksjologicznego przywiązania do zasad demokracji liberalnej. Autor ma nadzieję, że niniejsza monografia stanie się nie tylko elementem historycznej syntezy o przesileniach z lat 1990–2022, ale także jedną z pierwszych analiz niespokojnego początku lat 20. XXI wieku in statu nascendi, a Czytelnik oprócz wiedzy znajdzie tu również pokrzepienie wynikające z prawidłowości sformułowanej w tzw. interdyscyplinarnej teorii perspektywy: Nic nie jest tak ważne, jak nam się wydaje, wtedy, kiedy się to dzieje.PRZYPISY

Wprowadzenie

S. Wojciechowska-Filipek, B. Mazurek-Kucharska, Zarządzanie w kryzysie. Aspekty organizacyjne i psychologiczne, Warszawa 2014, s. 21.

Tamże, s. 23.

P. Skuczyński, Pojęcie kryzysu w filozofii i naukach społecznych a kryzysy prawne, Warszawa 2018, „Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna” 2018, t. 7, nr 1.

J. Karpiński, Wykres gorączki. Polska pod rządami komunistycznymi, Lublin 2001.

W. Wojdyła (red.), Kryzysy i sposoby ich przezwyciężenia w myśli politycznej XX wieku, Toruń 2004.

Kryzys polityczny, w: M. Chmaj, W. Sokół (red.), Mała encyklopedia wiedzy politycznej, Toruń 2001, s. 169.

K. Wielecki, Kryzys i socjologia, Warszawa 2012, s. 10.

J. Diamond, Kryzysy. Punkty zwrotne dla krajów w okresie przemian, Poznań 2021.

Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz.U. 2007, nr 89, poz. 590.

J. Raciborski, Polskie wybory. Zachowania wyborcze społeczeństwa polskiego 1989−1995, Warszawa 1997; A. Piasecki, Referenda w III RP, Warszawa 2005.

1990 TRANSFORMACJA: PROTESTY I PRZYSPIESZONE WYBORY