Krzyżacy w Ziemi Świętej 1190–1291 - ebook

Podziękowania

Około sześć lat temu byłem studentem studiów licencjackich w Royal Holloway i uczęszczałem na wykłady o krucjatach Jonathana Phillipsa. Wspominając te lata, stwierdzam, że robię to tak naprawdę po raz pierwszy. Mam wobec profesora Phillipsa ogromny dług wdzięczności za jego uprzejmość, entuzjazm i za to, że tak długo ze mną wytrzymał! Był dla mnie wielką inspiracją.

Pragnę podziękować także Komitetowi ds. Badań Artystycznych i Humanistycznych za wsparcie. Moje podziękowania otrzymują William Urban, Guy Perry, Paul Crawford, Adrian Boas, Denys Pringle i Jonathan Riley-Smith, którzy okazali mi uprzejmość i służyli radą. Kolejne osoby, które zaskarbiły sobie moją wdzięczność, to Alison Phelan, Randa Haddad, Andrew Morton, Mary Morton, a w szczególności Reena Shenton, którzy okazywali mi ogromną pomoc w moich studiach językowych.

Jeśli chodzi o moich rodziców, zastanawiam się, od czego zacząć. Od wieczornych opowieści o królu Arturze aż po czas, gdy pracowałem nad tą publikacją, byli zawsze dla mnie nieocenionym wsparciem. Mojej ukochanej żonie Dinie pragnę wyrazić wdzięczność za ciepło i wsparcie. Ponieważ sama jest studentką Jonathana Phillipsa, jej niesłabnący entuzjazm i zainteresowanie stanowiły wielką wartość.

Nicholas Morton
Grudzień 2008Nota wydawnicza

Wiele miejsc omawianych w tej pracy funkcjonuje pod różnymi nazwami. Na przykład twierdza krzyżacka znajdująca się na północ od Akki po francusku nazywana jest „Montfort”, po niemiecku „Starkenburg” (co oczywiście znaczy to samo), po arabsku zaś – Qal‘at al-Quarain. W takich sytuacjach używałem nazwy najbardziej powszechnej, aby ułatwić odbiór treści (w podanym przykładzie wybrałem Montfort.

Imiona osób w wielu przypadkach podawane były (w oryginale angielskim) we współczesnej formie angielskiej. I tak Petrus de Confluentia to Peter of Koblenz (a po polsku: Piotr z Koblencji). Także toponimy podano w formie współczesnych odpowiedników. Ponadto francuskie i niemieckie przyimki „de” lub „von” zazwyczaj były (w angielskim oryginale) zastępowane przez „of” (po polsku „z”). Jest od tej reguły wiele wyjątków, na przykład mistrzowie krzyżaccy, tacy jak Hermann von Salza lub Poppo von Osterna, w przypadku których zazwyczaj używany jest niemiecki przyimek „von”. Nazwy i imiona arabskie są podane w możliwie najbardziej poprawnej formie1. Pomimo to w odniesieniu do dobrze znanych nazw i imion, takich jak Saladyn, wszędzie zastosowano współczesne konwencje nazewnicze.

W odniesieniu do przepisów zakonu krzyżackiego zwyczajowo przyjęta jest dla nich nazwa „reguły”. W tej pracy będziemy jednak określać je mianem „statutów”2. Powodem tego jest podział statutów na trzy główne części: reguła, prawa i zwyczaje3. W rezultacie termin „reguła” byłby nieodpowiedni, ponieważ nie byłoby czytelne, czy chodzi o cały dokument, czy też o jego część składową. Termin „reguła” zakonu będzie zatem oznaczać tylko część składową całego dokumentu.

1 Wiele z nazw i imion podano za P. M. Holt, The Age of the Crusades: The Near East from the Eleventh Century to 1517, London 1987, s. xi–xii.

2 Po polsku terminem „statut” określa tu także angielskie „charters”, czyli dokumenty wydawane przez władców świeckich i kościelnych, poświadczające nadania przywilejów, majątków lub podobne decyzje administracyjne (przyp. tłum.).

3 I. Sterns, ‘The Statutes of the Teutonic Knights: A Study of Religious Chivalry’ (nieopublikowana praca doktorska, Uniwersytet Pensylwanii, 1969), s. 48–49.Wstęp

W 1190 roku, kiedy siły trzeciej krucjaty szturmowały Akkę, grupa krzyżowców z Bremy i Lubeki pod rozciągniętym żaglem okrętowym założyła niewielki szpital polowy, aby zająć się chorymi i rannymi chrześcijanami1. Z czasem grupa ta przekształciła się w duży zakon rycerski, który miał zarządzać wielkimi zasobami i nieruchomościami oraz kształtować historię zachodniego świata. Instytucja ta stała się powszechnie znana jako zakon krzyżacki.

Tak jak w przypadku każdego zakonu rycerskiego, założenie szpitala niemieckiego stanowiło odpowiedź na konkretną potrzebę. Zakon templariuszy powstał po to, aby wesprzeć Królestwo Jerozolimskie w obliczu nieustannego niedoboru żołnierzy2. Z kolei zakon szpitalników utworzono jako zakon szpitalny mający zapewnić wsparcie pielgrzymom odwiedzającym Jerozolimę3. Z czasem instytucje te, jako że osiągnęły znaczącą pozycję militarną i finansową, były w stanie rozszerzyć zakres świadczonych przez siebie usług. Od połowy XII wieku siła militarna templariuszy wzrosła do tego stopnia, że mogli oni dołączyć duży kontyngent do polowych armii łacińskiego Wschodu i utworzyć garnizony w szeregu twierdz4. Szpitalnicy także rozwinęli się pod względem militarnym, a z czasem, kiedy obie instytucje zaczęły otrzymywać prośby o pomoc z innych królestw, dostarczały wojowników na wiele frontów chrześcijaństwa.

Rozwój instytucji tego typu nie był czymś nowym i na pewno nie dotyczył tylko chrześcijańskiego świata. Na przykład w świecie islamskim rozwinęły się organizacje zwane ribatami. Ribat był „ufortyfikowanym klasztorem, którego członkowie łączyli życie religijne z walką przeciwko wrogom islamu”5. Niegdyś uważano, że te islamskie komuny były tak podobne w swej naturze do chrześcijańskich zakonów rycerskich, że musiały stanowić dla nich model. Twierdzenie to zostało stanowczo obalone, aczkolwiek organizacje obu rodzajów na pewno mają wspólną cechę – powstały po to, aby wyjść naprzeciw potrzebom militarnym oraz religijnym6.

Ta kluczowa cecha, która warunkowała utworzenie każdego zakonu rycerskiego, była w wielu przypadkach także przyczyną rozkwitu organizacji tego rodzaju. Założony w 1170 roku zakon Santiago rozwijał się dzięki darowiznom możnowładców, którzy cenili jego wkład w rekonkwistę7. Zakon kawalerów mieczowych, założony w 1202 roku, rozwijał się dzięki arystokratom i duchownym, którzy chcieli go wspierać po tym, jak ten przesunął pogańską granicę w Inflantach8. Z drugiej strony, jeśli zapotrzebowanie na usługi jakiegoś zakonu rycerskiego przestawało istnieć, jego przyszłość mogła być zagrożona. W XIII-wiecznej Aragonii, po zniknięciu granicy z Maurami, władcy tacy jak król Jakub II podjęli próby odzyskania kontroli nad owymi ziemiami i odebrania wpływów szpitalnikom, kwestionując prawa tychże do zatrzymania lokalnych posiadłości9.

Powstaniem, rozwojem i upadkiem zakonu krzyżackiego kierowały dokładnie takie same zasady. Pierwszym celem Krzyżaków było udzielanie pomocy chorym podczas oblężenia Akki. Kiedy zakon się rozwinął, zaczął podejmować poważniejsze i liczniejsze zobowiązania. W 1198 roku grupa niemieckich książąt biorących udział w wyprawie krzyżowej do Ziemi Świętej zażądała, aby szpital niemiecki stał się zakonem rycerskim i aby po powrocie jego członków na Zachód kontynuował swe starania na rzecz odzyskania Jerozolimy. Z czasem, kiedy wysiłki Krzyżaków zdobyły uznanie całego chrześcijańskiego świata, poczuli, że są w stanie reagować na potrzeby innych regionów. W 1211 roku przyszli z pomocą królowi Węgier nękanemu rajdami połowieckich sąsiadów. Około 1225 roku zakon otrzymał ziemię chełmińską (obszar leżący w okolicach dzisiejszego Chełmna w Polsce), aby chronić ziemie polskie przed najazdami Prusów. W 1237 roku przejął ochronę Inflant, zastępując pokonanych i upadających kawalerów mieczowych. (Z czasem zakon krzyżacki utworzył półautonomiczne państwa zarówno w Inflantach, jak i w Prusach). W zamian Krzyżacy zostali hojnie wynagrodzeni przez darczyńców, którzy dostrzegli znaczenie ich dokonań.

Niniejsze studium (jedno z bardzo nielicznych opracowań autorów anglojęzycznych na temat zakonu krzyżackiego) dostarcza wyczerpującej analizy roli, jaką odegrał ten zakon w Ziemi Świętej w latach 1190–1291. Ten przedział czasowy wybrano dlatego, że pokrywa się on z historią instytucji od jej założenia do ostatecznego upadku Królestwa Jerozolimskiego. Krzyżacy byli obecni we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego także po 1291 roku, ale po tej dacie ich obecność nabrała zupełnie innego charakteru. Pierwsza część niniejszej książki zawiera chronologiczne studium politycznego, ekonomicznego i dyplomatycznego rozwoju zakonu na łacińskim Wschodzie do owego momentu i stara się umiejscowić jego dokonania w szerszym kontekście wydarzeń, jakie miały miejsce na Wschodzie i Zachodzie. Druga część publikacji opisuje infrastrukturę instytucji i jej organizację, dopełniając historii działań politycznych. Celem tej części jest ukazanie ewolucji zakonu krzyżackiego jako rozwoju organizmu oraz wskazanie jego cech, które ukształtowały się na skutek istnienia różnych możliwości i zagrożeń.

Wcześniej historycy zwykle koncentrowali swoje badania na polityce zakonu krzyżackiego w Prusach i Inflantach. Z pewnością to właśnie w tych regionach Krzyżacy przeprowadzili swoje największe kampanie i dzisiaj pamięta się ich głównie z powodu wojen na północy. Niemniej jednak przez 101 lat Krzyżacy wspierali również Ziemię Świętą, a działania te miały duży wpływ zarówno na ich własną historię, jak i na historię łacińskiego Wschodu.

Biorąc pod uwagę fakt, że pozycja zakonu krzyżackiego w Lewancie stanowiła tylko jeden z filarów jego międzynarodowej polityki, niniejsza praca analizuje rozdział zasobów Krzyżaków pomiędzy ich pogranicznymi terytoriami. W związku z poważnym zaangażowaniem militarnym, zarówno we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, jak i na Morzu Bałtyckim, przedstawiciele obydwu tych obszarów podkreślali znaczenie swego regionu, próbując zabezpieczyć dla siebie większą część dostępnych zasobów. Obie frakcje miały przekonujące argumenty dla poparcia własnej sprawy. Chociaż obrona Ziemi Świętej i walka o odzyskanie Jerozolimy były fundamentalnym celem zakonu, to jednak Prusy i Inflanty stanowiły opokę chroniącą chrześcijaństwo przed najeźdźcami ze Wschodu. Obszary te dawały kontrolującym je Krzyżakom również sporą niezależność, stanowiąc źródło siły roboczej oraz zasobów.

Napięcia pomiędzy opisanymi frakcjami kształtowały toczący się przez cały XIII wiek dialog wokół zakonu, powstałe zaś w ten sposób ogniska sporów przesuwały się w zależności od rozwoju sytuacji na obydwu frontach. Po klęsce pod La Forbie w 1244 roku perspektywy we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego były bardzo niepewne, a pozycja chrześcijan coraz słabsza wobec konsolidacji sił muzułmańskich. Z kolei w rejonie Morza Bałtyckiego, mimo że Krzyżacy stawili czoła dwóm poważnym rebeliom w Prusach, ekspansja i rozwój utrzymywały się jako długotrwała tendencja. Priorytety w zaspokajaniu potrzeb obu obszarów wydawały się zmieniać w zależności od charakteru kolejnych wielkich mistrzów zakonu, co od czasu do czasu stawało się wyraźnie widoczne w sposobie, w jaki rozdzielali zasoby w sytuacjach jednoczesnego kryzysu na obu frontach.

Na łacińskim Wschodzie Krzyżacy znaleźli się w świecie pełnym naturalnych drapieżców, do których zaliczyć trzeba również część przywódców chrześcijańskich. W trakcie pierwszych trzydziestu lat od powstania zakonu zarówno templariusze, jak i szpitalnicy próbowali uzyskać nad nim kontrolę. Pomimo powstającego wskutek tego nieuchronnego napięcia Krzyżacy utrzymywali więzi z tymi dwoma zakonami dzięki wspólnym celom i wspólnemu powołaniu. Dla aspirującego zakonu rycerskiego templariusze i szpitalnicy nadal stanowili instytucjonalny wzorzec, z tego powodu niełatwe relacje Krzyżaków z tymi budzącymi szacunek organizacjami składały się na ważny element ich wczesnego rozwoju. Inni lewantyńscy monarchowie, włącznie z władcami Jerozolimy, Cypru i Antiochii, także widzieli potencjał niemieckiego zakonu. Dla niektórych jego pojawienie się było okazją do pozyskania zasobów krzyżowych cesarstwa niemieckiego, inni z kolei uważali go za potencjalnego sojusznika w regionalnych sporach.

Z pewnością założenie zakonu krzyżackiego było symptomem niemieckiego entuzjazmu dla wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej i, przynajmniej we wczesnych latach istnienia, główną funkcją tej instytucji było zaopatrzenie i wsparcie niemieckich milites na łacińskim Wschodzie. Owi milites często wyrażali swoją wdzięczność wobec zakonu, nadając mu ziemie oraz nieruchomości w Niemczech. Darowizny te napędzały rozwój zakonu, arystokracja zaś mogła mieć poczucie, że wspiera odzyskanie Ziemi Świętej. Ta symbiotyczna relacja stanowiła główny motor rozwoju zakonu krzyżackiego i wiązała go z niemiecką elitą.

Dwoma największymi patronami zakonu krzyżackiego byli papież oraz cesarz niemiecki. Jako organizacja religijna zakon podlegał papieżowi. Mimo że jego relacja z Rzymem nie była równorzędna, opierała się na zasadzie wzajemnej korzyści, zaś służba pontyfikowi była wynagradzana przywilejami i wsparciem. Tak samo było w przypadku cesarza, który oczekiwał posłuszeństwa od zakonu jako od organizacji cesarskiej, ale był gotów nagradzać służbę ziemią, przywilejami podatkowymi oraz funduszami. Zasady te leżały u podstaw materialnego i instytucjonalnego rozwoju zakonu, ale – zasadniczo – mogły one ograniczać jego możliwość prowadzenia niezależnej polityki. Niemieccy książęta, papież i cesarz uważali Krzyżaków za potrzebnych, ale nie niezastąpionych. Zakon był niemal całkowicie zależny od tych patronów. Gdyby zraził do siebie którąkolwiek z tych grup lub osób, jego przyszłość byłaby zagrożona zarówno na skutek ocenzurowania, jak i działań militarnych. W XIII wieku takie kary stały się ryzykiem zawodowym dla niemieckiego zakonu, który niebezpiecznie lawirował pomiędzy cesarzami z dynastii Hohenstaufów a papiestwem. Wzajemne oddziaływanie wszystkich powyższych czynników składa się na temat pierwszej części tej pracy.

Są to obszary, którymi historycy co prawda już się w pewnej mierze zajmowali, jednakże nadal wiele pytań pozostaje tu bez odpowiedzi. Poprzednie badania na temat działalności Krzyżaków w basenie Morza Śródziemnego, takie jak prace autorstwa Prutza i Hubatscha, zwykle koncentrowały się na dwóch kontrowersyjnych kwestiach: na początkach zakonu i jego posiadłościach10. Problem początków dotyczy głównie tego, czy zakon (założony w 1190 roku) był całkowicie nową organizacją, czy też kultywował tradycje wcześniejszego niemieckiego hospicjum, założonego w Jerozolimie około 1118 roku11. Była to w tamtym czasie kwestia kluczowa, ponieważ owo hospicjum podlegało zwierzchnictwu szpitalników, którzy wierząc, że zakon krzyżacki stanowi następcę tej starszej instytucji, żądali kontroli nad nim. Krzyżacy stanowczo odrzucili te insynuacje, uważając siebie za zupełnie nową organizację, która w żaden sposób nie jest związana ze szpitalnikami. Analiza tych roszczeń zajęła znaczną część obydwu wspomnianych wyżej opracowań, jak i wielu innych prac poświęconych temu tematowi12. Wydaje się, że według aktualnych poglądów – prezentowanych także w niniejszym studium – nie było związku między zakonem krzyżackim a wcześniejszym niemieckim hospicjum. Niemniej jednak istnieją dwa aspekty tej dyskusji, które mają ogromne znaczenie w niniejszej pracy. Po pierwsze, szpitalnicy wierzyli, iż mają prawo do zwierzchnictwa nad zakonem krzyżackim. Po drugie, Krzyżacy zakwestionowali ich roszczenia.

Następna kwestia, jakiej poświęcono pewną liczbę opracowań, dotyczy posiadłości zakonu w Ziemi Świętej. Zainteresowanie tą kwestią na pierwszy rzut oka wynika z dużej liczby lewantyńskich transakcji majątkowych zakonu, wymienionych głównie w kartulariuszu Tabulae Ordinis Theutonici. Źródło to było obszernie przywoływane przy różnych okazjach13. Do historyków komentujących te i inne zagadnienia należy K. Forstreuter, którego praca obejmuje niektóre aspekty istnienia lewantyńskiej gałęzi zakonu, w tym dwie powyżej wspomniane kwestie, aczkolwiek bada ona również rolę Krzyżaków w regionach tak odległych od siebie, jak Hiszpania, Grecja, Włochy i Sycylia14. W roku 1985 I. Sterns dodał rozdział na ten temat do A History of the Crusades K.M. Settona. Opisał on początki zakonu krzyżackiego, jego ziemie, politykę oraz stosunki zagraniczne. I mimo że owo studium zawiera się tylko w jednym rozdziale, stanowi ważne podsumowanie każdej z tych kwestii15. Badania te tworzą większą część istniejącej historiografii, która skupia się w szczególności na zakonie w Ziemi Świętej.

Kilka kolejnych monografii poświęconych jest ogólnej historii zakonu, ale w kontekście jej znaczenia dla jego lewantyńskiej gałęzi. W tych opracowaniach najwięcej uwagi poświęcono relacji Krzyżaków z cesarzami z rodu Hohenstaufów. Historycy tacy jak Cohn, Kluger i Arnold przedstawili szeroko zakrojone badania w tym zakresie, kładąc szczególny nacisk na relacje między Hermannem von Salzą (wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego w latach około 1210–1239) a cesarzem Fryderykiem II16. Badacze ci zwykle hołdowali powszechnemu przekonaniu, że kiedy spór między papiestwem a cesarstwem umiejscowił zakon w strefie konfliktu interesów, sojusznicy Hermanna układali się częściej z cesarstwem niż z Kościołem. Jednak w niniejszej pracy przedstawiony zostanie inny pogląd, mianowicie taki, że Hermann próbował pozostać neutralny. Z uwagi na znaczenie rodu Hohenstaufów w polityce Lewantu konsekwencje takiego stanowiska znacząco wpływały na politykę zakonu w tym regionie do późnych lat pięćdziesiątych XIII wieku, ale nie ograniczyły się do tej kwestii.

Druga część niniejszej książki składa się z rozdziałów tematycznych, w których omówiony został zakres, w jakim hierarchowie zakonu i jego administracja byli w stanie sprostać zadaniom determinowanym przez jego działania polityczne i rozproszenie terytorialne. Dzięki temu będziemy mogli dostrzec relacje między lewantyńską gałęzią zakonu a jego solidnym zapleczem w zachodnim świecie chrześcijańskim. W ostatnich latach pojawiły się badania dotyczące tej kwestii w odniesieniu do templariuszy i szpitalników, autorów takich jak Selwood, Barber, Burgtorf i Bronstein17. Jeśli chodzi o Krzyżaków, zagadnienia te zostały opisane w pracy Toomaspoega poświęconej działalności zakonu na Sycylii, a ponadto w studium na temat ogólnej organizacji tej instytucji autorstwa Militzera18. W niniejszej pracy przedstawię nowe badania na temat wiejskiej i miejskiej infrastruktury zakonu na łacińskim Wschodzie, przeanalizuję skuteczność władz kapituły w Królestwie Jerozolimskim, a także zakwestionuję zakres, w jakim prawa zakonu były faktycznie respektowane w codziennych działaniach organizacji.

Kolejnym godnym uwagi, aczkolwiek nie omawianym tu szczegółowo aspektem jest szpitalna rola zakonu. Kiedy założono zakon krzyżacki, był on instytucją o charakterze szpitalnym i ta jego funkcja była zawsze bardzo istotna. Niemniej jednak jego rola militarna szybko zaczęła przeważać i zdominowała pierwotną funkcję zakonu. Być może w konsekwencji tego poza przepisami statutów i papieskimi przywilejami nie zachował się żaden dowód na istnienie szpitala zakonu krzyżackiego w Ziemi Świętej. Wszelkie istniejące dowody będą omawiane w nawiązaniu do wsparcia udzielanego pielgrzymom19 przez Krzyżaków.

W porównaniu z ilością dostępnych materiałów na temat templariuszy i szpitalników, istnieje stosunkowo mało źródeł opisujących działania zakonu krzyżackiego we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. W rzeczy samej, jak zauważył Nicholson, „zakon krzyżacki nie był w stanie przykuć większej uwagi europejskich autorów do swoich czynów w Ziemi Świętej”20. Być może najlepiej znane źródło to wspomniane wyżej Tabulae Ordinis Theutonici, zawierające opis wielu majątkowych transakcji zakonu w tym regionie oraz szczegółowy opis wczesnych przywilejów papieskich. Dokumenty te uzupełniają kolejne kartularze dla zakonu oraz zbiory dokumentów dotyczących Lewantu i łacińskiego Wschodu, takie jak Regesta Regni Hierosolymitani21. W wielu przypadkach jedyne informacje o działalności Krzyżaków pochodzą ze świadectw dotyczących innych zakonów, na przykład szpitalników i templariuszy. Źródła takie jak Cartulaire général des Hospitaliers de S. Jean de Jérusalem22 dostarczają wiadomości na temat poczynań zakonu krzyżackiego oraz jego relacji z tymi zakonami.

Działalność zakonu nad Morzem Bałtyckim została po części opisana w niektórych narracjach i kartularzach. Najważniejszymi spośród nich są świadectwa Piotra z Dusburga, Mikołaja von Jeroschina oraz Livländische Reimchronik23. Kronika Piotra z Dusburga dostarcza bogatego materiału faktograficznego nie tylko na temat historii granicy pruskiej, ale także tożsamości zakonu i jego celu. Piotr był Krzyżakiem, który spisał swoje świadectwo na początku XIV wieku na prośbę Wernera von Orselna (wielkiego mistrza zakonu w latach 1324–1330). Piotr tworzył je, wiedząc o upadku Akki, i poświęcił fragment na wyjaśnienie przyczyn klęski w Ziemi Świętej, zresztą niezwykle sugestywny, jeśli chodzi o stosunek zakonu do tego wydarzenia. Uzupełnienie tych świadectw stanowią Preussisches Urkundenbuch i kartulariusze lokalnych dowódców zakonnych oraz głównych miast niemieckich, które zawierają sporą liczbę statutów i legislacyjnych dowodów działań zakonu na tej arenie oraz w zachodnim chrześcijaństwie24.

Podsumowując, w niniejszej pracy omówię powstanie jednego z najpotężniejszych zakonów religijnych w historii Kościoła katolickiego. Przeanalizuję wpływy, jakie napędzały rozwój zakonu krzyżackiego, i zbadam, jak się one miały do wcześniejszych wzorców wypracowanych przez templariuszy i szpitalników. Kwestie te omówię w świetle nowożytnej historiografii poświęconej wyprawom krzyżowym oraz zakonom rycerskim. W niniejszym studium oferuję również istotną, ponowną analizę niektórych podstawowych zagadnień przy okazji badania nowych tematów związanych z działalnością zakonu w Ziemi Świętej. Przedstawię także świadectwa dotyczące zakonu ze wszystkich ziem chrześcijańskich, włącznie z Ziemią Świętą, Niemcami, Prusami i Inflantami, oraz materiały ze świata muzułmańskiego. Mam nadzieję, że niniejsza praca pomoże poszerzyć naszą wiedzę na temat zakonów rycerskich jako instytucji, odsłaniając ich zalety, wady i zależności.

Treść dostępna w pełnej wersji.

1 U. Arnold wykazał, że szpital polowy mógł zostać założony w jakimkolwiek czasie między 29 sierpnia 1189 a połową września 1190 roku, aczkolwiek autor ten przyznaje, że nie ma powodów, aby wątpić w tradycyjne twierdzenie, że powstał w roku 1190; U. Arnold, Entstehung und Frühzeit des Deutschen Ordens, w: Die Geistlichen Ritterorden Europas, ed. J. Fleckenstein, M. Hellman , Sigmaringen 1980, s. 83. W rzeczywistości wydaje się, że pierwszą z tych dwóch dat należy zmienić na wrzesień 1189 roku, ponieważ w tym czasie przybyła flota z Bremy i Lubeki.

2 A. Luttrell, The Earliest Templars, w: Autour de la Première Croisade, ed. M. Balard, Paris 1996, s. 193–202.

3 Idem, The Earliest Hospitallers, w: Montjoie: Studies in Crusade History in Honour of Hans Eberhard Mayer, ed. B.Z. Kedar, J. Riley-Smith, R. Hiestand, Aldershot 1997, s. 37–54.

4 M. Barber, The New Knighthood: A History of the Order of the Temple, Cambridge 1995, s. 93–95; A.J. Forey, The Military Orders: From the Twelfth to the Early Fourteenth Centuries, London 1992, s. 58–77.

5 A.J. Forey, The Military Orders…, op. cit., s. 8.

6 Dyskusje przedstawiające różne punkty widzenia na ten temat patrz: A.J. Forey, The Military Orders…, op. cit., s. 7–10.

7 J.F. O’Callaghan, Reconquest and Crusade in Medieval Spain, Philadelphia, PA 2003, s. 54–55.

8 A.J. Forey, The Military Orders…, op. cit., s. 33.

9 A. Luttrell, The Aragonese Crown and the Knights Hospitallers of Rhodes: 1291–1350, „English Historical Review” 1961, vol. 76, s. 1–19.

10 H. Prutz, Die Besitzungen des Deutschen Ordens, Leipzig 1871; W. Hubatsch, Montfort und die Bildung des Deutscheordensstaates im Heiligen Lande, w: Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen: Philologisch-Historische Klasse, Göttingen 1966, s. 161–199.

11 Rzetelne podsumowanie różnych teorii na ten temat patrz: G. Müller, Jerusalem oder Akkon: Über den Anfang des Deutschen Ordens nach dem gegenwärtigen Stand der Forschung, Bad Münstereifel 1989, passim.

12 Patrz na przykład: M. Favreau, Studien zur Frühgeschichte des Deutschen Ordens, Stuttgart 1974, passim; U. Arnold, Entstehung und Frühzeit…, op. cit., s. 81–107; H. Prutz, Die Besitzungen des Deutschen Ordens, s. 10–22.

13 Inne opracowania na temat posiadłości zakonu patrz: M. Favreau, Die Kreuzfahrerherrschaft Scandalion (Iskanderūne), „Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins” 1977, Bd. 93, s. 12–29; H.E. Mayer, Die Seigneurie de Joscelin und der Deutsche Orden, w: Die Geistlichen Ritterorden Europas, Sigmaringen 1980, s. 171–216; P. Hilsch, Der Deutsche Ritterorden im Südlichen Libanon: Zur Topographie der Kreuzfahrerherrschaften Sidon und Beirut, „Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins” 1980, Bd. 96, s. 174–189. Na temat zakonu krzyżackiego w Armenii patrz: J.S.C. Riley-Smith, The Templars and the Teutonic Knights in Cilician Armenia, w: The Cilician Kingdom of Armenia, ed. T.S.R. Boase, Edinburgh 1978, s. 92–117; M. Chevalier, Les Chevaliers teutoniques en Cilicie: «les maccabées» du royaume arménien, „Bizantinistica” 2004, vol. 6, s. 137–153.

14 K. Forstreuter, Der Deutsche Orden am Mittelmeer, QuStDO, Bd. 2, Bonn 1967.

15 I. Sterns, The Teutonic Knights in the Crusader States, w: A History of the Crusades, vol. 5, s. 315–378. W 2004 roku ukazał się pierwszy z nowej serii wybór esejów zatytułowany L’Ordine Teutonico nel Mediterraneo. Zawiera on artykuł autorstwa Favreau-Lilie stanowiący, podobnie jak praca Sterna, treściwe podsumowanie działań zakonu w Ziemi Świętej, patrz: M. Favreau-Lilie, L’Ordine Teutonico in Terrasanta (1198–1291), w: L’Ordine Teutonico nel Mediterraneo, ed. H. Houben, Galatina 2004, s. 55–72.

16 H. Kluger, Hochmeister Hermann von Salza und Kaiser Friedrich II: Ein Beitrag zur Frühgeschichte des Deutschen Ordens, QuStDO, Bd. 37, Marburg 1987; U. Arnold, Der Deutsche Orden zwischen Kaiser und Papst im 13. Jahrhundert, w: Die Ritterordern zwischen geistlicher und weltlicher Macht im Mittelalter, ed. Z.H. Nowak, Toruń 1990, s. 57–70; W. Cohn, Herman von Salza, Breslau 1930. Bardziej szczegółowy komentarz dotyczący historiografii tego tematu można znaleźć w rozdziale 4.

17 D. Selwood, Knights of the Cloister: Templars and Hospitallers in Central-Southern Occitania c.1100–c.1300, Woodbridge 1999; M. Barber, Supplying the Crusader States: The Role of the Templars, w: The Horns of Hattin, ed. B.Z. Kedar, Jerusalem 1992, s. 314–326; J. Bronstein, The Hospitallers and the Holy Land: Financing the Latin East 1187–1274, Woodbridge 2005; J. Burgtorf, The Central Convent of Hospitallers and Templars: History, Organisation and Personnel, 1099–1310, „History of Warfare”, vol. 50, Leiden 2008.

18 K. Toomaspoeg, Les Teutoniques en Sicilie: 1197–1492, Rome 2003; AZM; Kolejny godny uwagi artykuł poświęcony tej kwestii patrz: U. Arnold, Entstehung und Frühzeit…, op. cit., s. 81–107.

19 Wyczerpujące opracowanie na temat szpitalnej funkcji zakonu w Prusach patrz: C. Probst, Der Deutsche Orden und sein Medizinalwesen in Preussen: Hospital, Firmarie und Arzt bis 1525, QuStDO, Bd. 29, Bad Godesberg 1969.

20 H. Nicholson, Templars, Hospitallers and Teutonic Knights: Images of the Military Orders 1128–1291, Leicester 1993, s. 107.

21 Ogólne kartularze zawierające materiał dotyczący zakonu krzyżackiego w Ziemi Świętej patrz: TOT; M. Perlbach, Die Reste des Deutschordensarchives in Venedig, „Altpreussische Monatsschrift” 1882, Bd. 19, s. 630–650; H. Prutz, Eilf Deutschordensurkunden aus Venedig und Malta, „Altpreussische Monatsschrift” 1883, Bd. 20, s. 385–400; R. Predelli, Le Reliquie dell’Archivio dell’Ordine Teutonico in Venezia, „Atti del Reale Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti” 1905, vol. 64, s. 1379–1463; Historia Ordinis Equitum Teutonicorum: Hospitalis S. Mariae V. Hierosolymitani, ed. R. Duellius, Vienna 1727; CDOT; R. Reg.

22 CGJJ.

23 Peter von Dusburg, Chronicon Terrae Prussie, w: Scriptores Rerum Prussicarum: Des Geschichtsquellen der Preussischen Vorzeit, ed. T. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke, vol. 1, Leipzig 1861; Nicolaus von Jeroschin, Die Kronike von Pruzinlant, w: Scriptores Rerum Prussicarum: Des Geschichtsquellen der Preussischen Vorzeit, ed. T. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke, vol. 1, Leipzig 1861; Livländische Reimchronik, ed. L. Mayer, Paderborn 1876.

24 PU. Dla przykładu patrz: Urkundenbuch der Deutschordens-Ballei Hessen, Hessisches Urkundenbuch, vol. 1, Osnabrück 1965; Urkundenbuch der Deutschordensballei Thüringen, ed. K.H. Lampe, no. 26, Jena 1936; Württembergisches Urkundenbuch, 11 vols, Stuttgart 1972–1978; Chartes de la Commanderie de Beauvoir de l’Ordre Teutonique, w: Collection des Principaux Cartulaires du Diocèse de Troyes, vol. 3, Paris 1878.