Księga Dwunastu Mniejszych Proroków Rabina Cylkowa - ebook

Wstęp

Rabin Izaak Cylkow i jego dzieło

Już po raz trzynasty w historii wydawnictwa „World Without End”, z ogromną radością i wzruszeniem przekazuję na ręce czytelników ważną część _Biblii Hebrajskiej_ w przekładzie Izaaka Cylkowa. Tym razem jest nią _Księga Dwunastu Mniejszych Proroków_. Oryginalne wydanie przekładu pochodzi z 1901 roku, kiedy to ukazało się „nakładem tłomacza” w drukarni Józefa Fischera w Krakowie. Jest to też już ostatnie nasze wydanie oryginalnych tłumaczeń biblijnych Rabina Izaaka Cylkowa, jakie wydano na przełomie XIX i XX wieku drukiem. Nie ma wśród nich: Księgi Kronik, Księgi Ezdrasza-Nehemiasza i Księgi Daniela. Wiele wskazuje na to, że Rabin Cylkow dokonał ich tłumaczenia, ale ani On, ani Ci, którzy wydawali jego tłumaczenia już po Jego śmierci, nie zdążyli tego zrobić, a rękopisy prawdopodobnie spłonęły w pożodze Warszawskiego Getta.

Podobnie jak miało to miejsce w przypadku wydanej przez moje wydawnictwo w 2015 r. Tory, a następnie w 2017 r. Psalmów i Ksiąg Pięciu Zwojów, w 2018 r. Księgi Ijoba i Księgi Jozuego, Księgi Sędziów w 2019 r., Ksiąg Samuela i Księgi Jezajasza w 2020 r., Księgi Przypowieści Salomona i Ksiąg Królów w 2021 r., Ksiąg Jeremiasza i Ezechiela w roku 2022, tekst Księgi Dwunastu Mniejszych Proroków został na potrzeby tej publikacji przepisany manualnie tylko przy użyciu komputerowej klawiatury z faksymile oryginalnego wydania z początku XX w. do nowoczesnych formatów elektronicznych, stosowanych dziś na świecie do zapisu dzieł biblijnych. Osobami, którym zawdzięczam przepisanie Księgi obok mojej osoby, są x. Rafał Figiel oraz Jakub Foremniak. Przepisaniem zaś "Uwag wstępnych" do tej księgi oraz redakcją i korektą całości zajął się red. Jakub Foremniak.

Tym spośród czytelników niniejszego wydania, którzy nie znają jeszcze dobrze postaci Rabina Cylkowa ani jego niezwykłego dzieła, warto przypomnieć, iż Izaak Cylkow urodził się na Mazowszu w miasteczku Bieżuń w 1841 r. w rodzinie Mojżesza Aarona Cylkowa (1813-1884) – powszechnie poważanego znawcy Talmudu, człowieka niezwykle skromnego i mądrego. Mazowsze było prawdziwą ojczyzną dla rodziny Cylkowów – od lat trzydziestych XIX w. dzielili oni czas pomiędzy Bieżuń, Warszawę i Kuchary (obecnie Kuchary Żydowskie). I Bieżuń, i Kuchary leżą nad tą samą piękną mazowiecką rzeką Wkrą. Nie sposób nie pamiętać o tym otoczeniu i specyficznym klimacie, czytając dziś Cylkowa i kontemplując jego polszczyznę… Nie sposób też nie pamiętać o tym, iż Mojżesz Aaron Cylkow wychowywał młodych Żydów, w tym synów Salomona Posnera i własnego syna Izaaka, na Polaków Wyznania Mojżeszowego – wielkich polskich patriotów, ale też zwolenników postępu i asymilacji kulturowej, zawsze jednak z zachowaniem wiary przodków…

Postać Rabina Izaaka Cylkowa, historię jego życia i wielkiego dzieła, jakim jest przekład całej _Biblii Hebrajskiej_ na język polski, a także historię publikacji naszego wydawnictwa opisałem we wstępach do poprzednich wydań. Zainteresowanych czytelników zachęcam do ich lektury

Podobnie jak miało to już miejsce w wypadku wielu wydanych wcześniej ksiąg, a także, aby uczynić zadość potrzebie wprowadzenia do tej, jakże ważnej Księgi, postanowiliśmy opublikować poniżej oryginalny wstęp, napisany do niej jeszcze przez Rabina Cylkowa. Rabin nazwał swój wstęp: „Uwagi wstępne”…

_Mirek Sopek
Zakończono 3 maja 2023 r.
Łódź_

K

------------------------------------------------------------------------

_Tora dla Polaków i Żydów_, World Without End Publishing, Łódź 2015;
_Psalmy_ oraz _Księgi Pięciu Zwojów_, WWEP, Łódź 2017, _Księga Hioba,_ WWEP, Łódź 2018, _Księga Sędziów,_ WWEP Łódź 2019, _Księgi Samuela_, WWEP, Łódź 2020.
Więcej informacji na stronie www.cylkow.pl.

------------------------------------------------------------------------

„Uwagi wstępne” Rabina Izaaka Cylkowa

Księgi dwunastu mniejszych proroków שנים עשר w masorze תריםר albo תרי עשר prophetae minores, gr. οι δωδεχα προφηται albo το δωδεχαπροφητον dla zewnętrznej szczupłej swej objętości tak nazwane, por. Baba Bathra 14 b. stanowią od najdawniejszych czasów jedną odrębną całość. Jakkolwiek różnorodnej treści i do najrozmaitszych epok się odnoszące, spisano je jednak razem, aby jak zauważają rabini łatwemu uronieniu którejbądź z kilku zaledwie rozdziałów składającej się części zapobiedz שלא יאבר ספר מהם מפני

קטנותו חברום יחר . O starożytności tego zestawienia oddzielnych pism proroczych w jedną zbiorową księgę świadczy Sir. 49, 10. gdzie w mowie będące pisma pod wspólną nazwą po Jeremjaszu i Ezechielu figurują, a niemniej sam podział biblii obejmującej wedle talmudu 24 wedle helenistów tylko 22 księgi kanoniczne.

Porządek w kolejnem następstwie pojedynczych ksiąg zachowany przedstawia się w Sept. cokolwiek inaczej niż w biblii hebrajskiej, po Hozeaszu bowiem następują Amos, Micha, Joel, Obadjasz, Jonasz, wątpić jednak należy, aby odmienny ten układ był wynikiem różnych polądów na czas, w którym pojedynci prorocy działali, moment bowiem chronologiczny występuje tylko wyraźnie w rozmieszczeniu ostatnich trzech ksiąg najmłodszej daty, mianowicie Haggaja, Zacharjasza i Malachjasza, których epoka powstania dokładnie znana, wszelką różnicę zdań wyłącza. Wedle najnowszych egzegetów przedstawia się chronologia pojedynczych ksiąg jak następuje: Obadjasz żył około 850 r. przed erą zwyczajną, Joel – mniej więcej współcześnie, Jonasz 800 r. Amos 790. Hozeasz 780. Micha 730. Nahum 690. Cefanjasz 640. Chabakuk 610. Chaggaj 520. Zacharjasz współcześnie, Maleachi 440 r. są to wszakże tylko daty przybliżone, nie mające ścisłej historycznej podstawy.

...

Hozeasz.

Hoszea הושע pomoc, zbawienie, Num. 13, 16, syn nieznanego zkądinąd Beeri, który wedle traktatu Megilla 15. również stanowisko proroka zajmował, żył jak naczelny napis wskazuje, współcześnie z Jezajaszem, Michą i Amosem, por. tr. Pesachim 27a za panowania Uzjasza, Jothama i Achaza królów judzkich, a Jerobeama syna Joasza, króla izraelskiego. Wzmianka o tym ostatnim, por. 2 Król. 14, 23. określa prawdopodobnie początek działalności proroka, obejmującej panowanie Zacharjasza syna Jerobeama i następcy jego Szalluma, aż po koniec dziesięcioletniego panowania Menachema, por. 2 Kron. 15, 8-22. do tej epoki bowiem sięgają czasy trzeciego z podanych tu królów judzkich Achaza. Jeżeli zatem ograniczymy początek działalności Hozeasza do ostatnich lat Jerobeama II. a koniec do pierwszych dni Chiskjasza, obejmowałaby ona okres mniej więcej sześćdziesięcioletni. Brak jednak wszelkiej wzmianki o brzemiennej w ciężkie następstwa wojnie Pekacha z Achazem nie pozwala przypuścić, aby Hozeasz rzeczywiście jeszcze za czasów tego ostatniego prorokował, a należy rozumieć raczej, że działalność jego do czasów tego króla sięgała.

...

Joel.

Joel יואל imię złożone z יהו – אל Wiekuisty Bogiem, syn Pethuela, o którego życiu i stosunkach zarówno w nagłówku jak w całej księdze żadnej wzmianki niema był prawdopodobnie mieszkańcem Jerozolimy. Nasuwają ten wniosek częste napomknienia o Cyonie i świątyni, por. 1, 13. 14; 2, 1. 15; 3, 5; 4, 1. 2. i t. d. i żywy interes jaki dla kapłanów, lewitów i w ogóle dla jerozolimskiego kultu objawia, a natomiast brak choćby aluzyi o państwie północnem. Epokę jego działalności trudno oznaczyć, zbywa bowiem na wszelkich pozytywnych w tej mierze danych. W każdym razie jest to epoka bardzo odległa, sięgająca wedle licznych wskazówek czasów przedjezajaszowych. Niejakie światło na tę kwestję rzuca rozdział czwarty, w którym horyzont polityczny wyraźniej się rysuje. Różne plemiona, widocznie sprzymierzone, pustoszą wspólnie Judeę, Jerozolima jest zdobyta, skarby świątyni zagrabione, ludność masami uprowadzona, a upojeni zwycięstwem nieprzyjaciele wyprawiają na górze świętej dzikie swoje orgje. Ale świątynia istnieje jeszcze, a w chwili, w której prorok mowy swe spisuje była się już Judea po ciężkiej klęsce dźwignęła, chociaż ją nagle nowa plaga w postaci posuchy i szarańcza nawiedza. Główną sprężyną najazdu zdają się być Edomici, por. 4, 19. a pomagają im Fenicjanie, Egipcjanie i Filistyni, por. 4, 3, 4. Ci ostatni prowadzą handel z brańcami judzkimi, których, nie wyłączając kobiet i dzieci, na targowiskach jońskich na sprzedaż wystawiają. O Babilończykach lub Asyryjczykach niema najmniejszej wzmianki, a wyklucza to wszelką myśl o późniejszej inwazyi tych narodów i deportacjach przez nich zarządzonych. Zdaniem najpoważniejszych egzegetów jak Crednera, Keila, Ewalda, Delitzscha i Hitziga maluje Joel katastrofę za czasów Jehorama, opisaną w 2 Kron. 21, 16. której prorok Obadja osobiście był świadkiem, a którą Joel za panowania drugiego następcy Jehorama, Jehoasza jako spełniony fakt podaje. Ponieważ o Syryjczykach, którzy za króla tego Judeę napadli 2 Król. 12, 18. wzmianki niema, pisał wedle tych egzegetów Joel w latach małoletności tego władcy pod opieką arcykapłana Jehojady wychowanego, gdy jeszcze skutki ciężkiego owego przejścia odczuwać się dały, a zatem mniej więcej w połowie 9. wieku. Zgadza się z tem okoliczność, że prorok o kapłanach i starszych, nigdzie zaś o osobie króla nie wspomina, a w szczególności, że na wzór innych proroków o bałwochwalstwie, o zepsuciu obyczajów i t. d. nie mówi a religijny i moralny stan ludu zupełnem milczeniem pomija. Nieco inaczej zapatruje się na kwestję tę De Wette, który porównywając Joel 4, 16. Am. 1, 2; 6, 4. z Am. 1, 9. uważa go za współczesnego Amosa i króla Achaza.

...

Amos.

Amos z miasteczka Tekoa, położonego na skraju pustyni judzkiej 2 Sam. 14, 2. której część południowa nazwę tej miejscowości przybrała, por. 2 Kron. 20, 20. 1 Makk. 9. 33. był z zawodu hodowcą trzód i plantatorem, por. 1, 1; 7, 14. Niepokonaną wewnętrzną potrzebą party opuścił samotne swe ustronie w Judei i udał się do Bethel, środowiska pogańskiego kultu w państwie północnem, by tam przeciw panującym zdrożnościom publicznie przemawiać.

Działalność jego przypada w epoce współczesnego panowania Uzyi w Judei i Jerobeama II. w Izraelu, w pierwszej połowie ósmego wieku przed erą zw. Początek wystąpienia jego, określony datą „dwa lata przed trzęsieniem ziemi”, o którem i Zach, 14, 5. wspomina, nie wyjaśnia jednak dokładnie roku, ponieważ nie wiadomo kiedy mianowicie pamiętna ta katastrofa wedle 2, 13. przez proroka przepowiedziana Palestynę nawiedziła. Prawdopodobnie zawdzięczał on spełnieniu się tej przepowiedni wysoką swą powagę jako prorok. Polityczny horyzont mów jego styka się jeszcze z epoką Obadjasza i Joela, na pierwszym planie wrogów Izraela nie stoją jednak już Edomici, Filistyni i Fenicjanie lecz Syryjczycy a za nimi groźni Asyryjczykowie. Tymczasem cieszył się jeszcze kraj izraelski pełnią potęgi i powagi na zewnątrz, którą mu dzielny władca jego Jerobeam II. przez szczęśliwe wojny przywrócił, 2 Król. 14, 25. był to jednak blask tylko pozorny, a pod pełnią rozwoju i rozkwitu gnieździł się już robak pychy, zbytku i rozpusty, który wszystkie lepsze siły stoczył, i do szybkiego a nieuchronnego upadku poprowadził. Wtedy to wystąpił Amos nawołując natchnionem i pełnem wstrząsającej siły słowem do upamiętania się i rozwagi, i rzeczywiście nie przebrzmiały mowy jego bez wpływu. Możnowładcy a w szczególności wielki kapłan w Bethel 7, 10. poznali całe niebezpieczeństwo, jakie dalsza działalność takiego człowieka na nich ściągnąć może i starali się go wszelkimi środkami już to namową już groźbą z kraju usunąć. Nic wszakże nie zdołało proroka do ustąpienia nakłonić. Wedle późniejszych, ale niczem nie popartych podań, wrócił on w końcu do Judei, gdzie mowy swe spisał i z ręki Amacjasza śmiercią męczeńską zginął.

...

Obadjasz.

Obadja עבדיה sługa Boży. _Sept._ 'Οβδιοί, jest autorem jedynej zachowanej mowy w skład pism kanonicznych wchodzącej. Osobiste stosunki jego są nieznane. Wedle podania bronionego przez Abrabanela był on prozelitą idumejskim i identycznym z Obadjaszem, marszałkiem dworu Achaba, por. 1 Król. 18. Inni utożsamiają go z wymienionym 2 Kron. 17, 7. uczonym księciem za czasów Josafata żyjącym. Są to wszakże tylko przypuszczenia niczem nie uzasadnione.

...

Jonasz.

Jonasz, יונה syn Amittaja, wzmiankowany 2 Król. 14, 25. pochodził z Gath-Chefer w pokoleniu Zebuluna Joz. 19, 13. i prorokował za czasów Jerobeama II. któremu przywrócenie dawnych granic państwa izraelskiego przepowiadał. Odebrał on niespodziewanie misję do metropolii pogańskiej Niniwy, gdzie w imieniu Boga słowo napomnienia miał głosić i pogrążonych w bałwochwalstwie mieszkańców do poprawy życia nakłonić. Misja taka nie podoba się Jonaszowi, nie życzy sobie bowiem, aby łaska Boża na wrogów ludu jego spłynęła. W mniemaniu, że objawienie wyższe tylko w Palestynie, na ziemi uświęconej dosięgnąć go może, stara się ziemię tę opuścić, przekonywa się jednak niebawem, że nadzieja jego była płonną. Straszna burza miota okrętem na który się schronił, a sami żeglarze pogańscy przypominają mu grzech jakiego się dopuścił. Idąc za wskazówką proroka, wrzucają go do morza, aby gniew Boży uśmierzyć, nie wolno mu jednak umrzeć póki woli wyższej nie spełnił. Wieloryb a właściwie rekin, w którego łonie do świadomości winy swej doszedł, wyrzuca go na brzeg, poczem bez dalszego już ociągania się trudne i pełne niebezpieczeństw zadanie swe do skutku doprowadza.

...

Micha.

Micha מיכה forma skrócona imienia מיכיהו Sept. Μιχαίας „któż jak Bóg”, pochodził z Moreszeth w Judei, w pobliżu filistyńskiego miasta Gath położonego, por. 1, 14. i prorokował wedle napisu współcześnie z Jezajaszem za panowania Jothama, Achaza i Chiskjasza. Nie należy go zatem zamieniać z nierównie starszym prorokiem tego imienia Michają, synem Imli wzmiankowanym 1 Król. 22, 8. Mowy w książce jego zachowane przeciw Judzie i Izraelowi wymierzone, odnoszą się jednak do pierwszych tylko lat panowania Chiskjasza na krótko przed zburzeniem Samaryi. Tak stosuje już Jeremjasz najwyraźniej groźbę Michy 3, 12. wypowiedzianą, do czasów wzmiankowanego pobożnego króla, por. Jer. 26, 18. którego reforma kultu jeszcze pożądanych owoców nie przyniosła a przynajmniej na życie i zachowanie się przewodniczących sfer oczekiwanego wpływu nie wywarła, por. 5, 11. i t. d.

...

Nahum.

Nahum נהום „pocieszenie”, _Sept._ Ναοὺμ pochodził z Elkosz, identycznego wedle Hieronima z wioską Elcese, obecnie el-Kauze, położonej po wschodniej stronie Jordanu w Galilei. Knobel i Hitzig utożsamiają tę miejscowość z późniejszem כפר נחום Kapernaum, które zdaniem ich dla uczczenia proroka poprzednią swą nazwę Elkosz zmieniło. Mniej prawdopodobnem jest przypuszczenie Michaelisa i Eichhorna upatrujących w tej nazwie obecnie jeszcze istniejące miasteczko Alkusz nad Tygrem niedaleko Mosulu i starożytnej Niniwy. W tym razie mielibyśmy w Nahumie jedyny przykład proroka żyjącego w niewoli asyryjskiej.

...

Habakuk.

O życiu i prywatnych stosunkach Habakuka חבקיק od słowaחבקוק obejmować, Sept. Αμβαχοὐμ niema żadnych bliższych wiadomości. Wedle ksiąg historycznych Juchasin i Szalszelet-Hakkabala był on uczniem Nahuma, co być może, ale niczem stwierdzone nie jest. To samo powiedzieć się daje o podaniu Pseudoepifanesa, że się Habakuk w Betcochar w udziale pokolenia Szymeona urodził, przed najściem Chaldejczyków do Arabii schronił, tam przez długie lata przebywał, następnie w Judei osiadł, uprawie roli się poświęcił i dopiero na krótko przed powrotem współplemieńców z Babilonu umarł. W miasteczku Keila w pokoleniu Judy pokazywano grób jego. Wzmianka w apokryficznym dodatku do księgi Daniela „O Belu i smoku” w 33-39. umieszczona, że Habakuk Danielowi do lwiej jamy w cudowny sposób żywności dostarczał, nie przedstawia wartości historycznej.

...

Cefanja.

Cefanja צפניה „przez Boga chowany”, _Sept._ Σοψονίας wedle podanej w nagłówku genealogii prawnuk Chiskjasza, może słynnego króla tegoż imienia, prorokował za Jozjasza 640-609 r. a mianowicie w pierwszych latach jego panowania, ponieważ na cześć składaną Baalowi, Molochowi i gwiazdom jeszcze utyskuje, a upadek Niniwy dopiero przepowiada, por. 2, 13. Reforma kultu, którą władca ten w 12. roku panowania swego przedsięwziął 2 Kron. 34, 3-7. i na sześć lat później, po odnalezieniu księgi Zakonu przeprowadził, 2 Kron. 34, 8-33. była może po części skutkiem energicznej działalności tego proroka. Niezrozumiałem tylko jest dlaczego Jozjasz w sprawie wzmiankowanej księgi do prorokini Huldy, por. 2 Król. 22, 12. a nie do Cefanjasza się zwraca. Z tego względu odnoszą niektórzy wystąpienie jego do czasów nieco późniejszych, powołując się na wzmiankę o „szczątkach Baala”, 1, 4. które jednak przeciw oznaczonej powyżej dacie stanowczo nie przemawiają.

...

Haggaj.

Haggaj הגי „uroczysty”, albo „w czasie uroczystym urodzony”, _Sept._ 'Αγγαῖος razem z młodszym towarzyszem swoim Zacharjaszem, Czr. 5, 1; 6, 14, wspomniany, wystąpił roku 520. w drugim roku panowania Darjusza Histaspisa i przyczynił się mowami swemi do podjęcia na nowo przerwanej budowy świątyni i ukończenia jej w szóstym roku panowania tegoż króla. Kamień węgielny przybytku położono jeszcze za Cyrusa r. 536. na dwa lata po powrocie wygnańców pod wodzą arcykapłana Jozuego i księcia Zerubabela do Judei, Ezr. 3, 10. Szczupłe jednak środki jakimi rozporządzano, napotkane trudności ze strony Samarytan, którzy do współudziału nie dopuszczeni, żydów na dworze perskim oczernili, i wreszcie troska o urządzenie własnych siedzib spowodowały osłabienie pierwotnego zapału i zupełne zaniechanie rozpoczętego dzieła. Inicjatywie i energii dopiero dwóch proroków udało się żywszy interes ludu rozbudzić i do podjęcia przez piętnaście lat zaniedbanych robót nakłonić. Treść mów Haggaja, wystosowanych głównie do przedstawicieli ludu Jozuego i Zerubabela, obraca się też wyłącznie około tej sprawy, której zaniedbaniu panującą posuchę i materyalny niedostatek kolonii przypisuje, przyrzekając jej natomiast nowy rozkwit i błogosławieństwo Boże wrazie spełnienia jego żądań. Zapewnia przytem, że niepozorna świątynia na całym obszarze świata zasłynie i powszechną uwagę ludów na siebie ściągnie. Złożą one chętnie kosztowne dary swoje w miejscu, z którego wyniosą to, czego nie posiadają, pokój Boży, będący podstawą i rękojmią wszelkiej pomyślności.

...

Zacharjasz.

Zacharja זכריה „którego Bóg wspomina”, _Sept._ Ζαχαρίας syn Berechji, wnuk Iddona, należał do kolonii wygnańców, która razem z Jozuą i Zerubabelem do Palestyny wróciła. W charakterze proroka wystąpił nieco później niż współczesny mu Haggaj, por. Ezr. 5, 1; 6, 14. Należy go zatem odróżnić od proroka tego Imienia, syna Jeberechji wspomnianego Jez. 8, 2. albo syna Jehojady, wymienionego 2 Kron. 24, 20. i 26, 5.

...

Maleachi.

Maleachi, skrócona forma wyrazu מלאכיה „poseł Boży”, _Sept._ Μαλαχίας ostatni z proroków, żył po powrocie z niewoli babilońskiej, w epoce, w której świątynia dawno już istniała, a kult ofiarny na nowo był zaprowadzony, prawdopodobnie za czasów Nehemjasza, na sto lat po Zacharjaszu, w połowie piątego wieku przed erą zwyczajną. Rabini i Targ. Jonat. utożsamiają go z Ezdraszem, wedle innych oznacza imię jego, zresztą nigdzie się nie powtarzające, tytuł do każdej wyższej godności religijnej przywiązany. Autor nagłówka uważał je w każdym razie za imię własne i historyczne, co wyrazem ביד stwierdza, być wszakże może, że nadano mu je dopiero później, aby misję jego proroczą uwydatnić.

...

K

Uwagi redakcyjne

Informujemy czytelników, że dokonaliśmy w porównaniu do oryginalnego wydania Księgi Dwunastu Proroków Mniejszych z 1901 r. zaledwie kilkunastu zmian w tekście i wszystkie one dotyczyły drobnych błędów, tzw. literówek, pomyłek interpunkcyjnych itp.

Poniżej opisujemy zaś kilka najważniejszych problemów edytorskich, z którymi musieliśmy zmierzyć się podczas przygotowywania tego wydania Księgi Dwunastu Proroków Mniejszych:

1. W całej księdze pozostawiliśmy oryginalną numerację wersetów, czyli taką, która występuje w wydaniu przekładu Cylkowa z 1901 r. Różnice w numeracji pomiędzy przekładem Cylkowa a przynajmniej jednym spośród innych tłumaczeń Proroków Mniejszych na język polski dotyczą wersetów:
- w Księdze Ozeasza w rozdziałach: 1., 2., 11., 12., 13. i 14.;
- w Księdze Joela w rozdziałach 2. i 3.;
- w Księdze Amosa w rozdziale 2.;
- w Księdze Jonasza w rozdziałach 1. i 2.;
- w Księdze Micheasza w rozdziale 5.;
- w Księdze Nahuma w rozdziałach 1. i 2.;
- w Księdze Zachariasza w rozdziałach 1. i 2.;
- w Księdze Malachiasza w rozdziale 4.;

2. W Księdze Zachariasza (11,6) uzupełniliśmy zapis wersetu o jego brakujący w oryginale numer, a w Księdze Nahuma (3,2) zamieniliśmy błędną numerację na właściwą;
3. Księga Sofoniasza (1,17) i Księga Malachiasza (3,16) – w zapisie wyrazu „wiekuisty” poprawiliśmy literówkę na „Wiekuisty”;
4. Pozostawiliśmy kilka nieakualnych już w języku polskim zapisów (np.: „książe” w Księdze Micheasza, „jeźdzcy” i „sprosności” w Księdze Nahuma), kierując się ogólną zasadą maksymalnej wierności oryginałowi.
5. Ze względu na ogólną zasadę przypomnianą w punkcie 4 pozostawiliśmy również w Księdze Zachariasza (8,23) formę „judejczyka”, pomimo tego, iż we wszystkich innych tłumaczeniach ten wyraz (lub inne słowo go zastępujące) jest pisany wielką literą. Trzeba jednak w tym miejscu zauważyć, że w wydaniu Księgi Dwunastu Proroków Mniejszych z 1901 r. występuje w komentarzu I. Cylkowa do rozdziału 9. Księgi Zachariasza także forma „judejczyk”.
6. W księdze Amosa, w rozdziale 2 dodaliśmy brakujący w oryginale Rabina Cylkowa wers 15: „A dzierżący łuk nie ostoi się, a szybkonogi nie uciecze, ani ocali mknący na rumaku życia swego.” Dziękujemy Panu Józefowi Andrzejewskiemu prowadzącemu portal Biblie Polskie (http://bibliepolskie.pl/) za wskazanie, iż ten brakujący werset można było odnaleźć w haftarze do parszy Wajeszeb Tory Rabina Cylkowa.

K