Księga Jeremiasza Rabina Cylkowa - ebook

Wstęp

Rabin Izaak Cylkow i jego dzieło

Już po raz jedenasty w historii wydawnictwa „World Without End”, z ogromną radością i wzruszeniem przekazuję na ręce czytelników ważną część _Biblii Hebrajskiej_ w przekładzie Izaaka Cylkowa. Tym razem jest nią_Księga Jeremiasza_. Oryginalne wydanie przekładu pochodzi z 1899 roku, kiedy to ukazało się „nakładem tłomacza” w drukarni Józefa Fischera w Krakowie.

Podobnie jak miało to miejsce w przypadku wydanej przez moje wydawnictwo w 2015 r. Tory, a następnie w 2017 r. Psalmów i Ksiąg Pięciu Zwojów, w 2018 r. Księgi Ijoba i Księgi Jozuego, Księgi Sędziów w 2019 r., Ksiąg Samuela i Księgi Jezajasza w 2020 r., Księgi Przypowieści Salomona i Ksiąg Królów w 2021 r., tekst Księgi Jeremiasza został na potrzeby tej publikacji przepisany manualnie tylko przy użyciu komputerowej klawiatury z faksymile oryginalnego wydania z początku XX w. do nowoczesnych formatów elektronicznych, stosowanych dziś na świecie do zapisu dzieł biblijnych. Taki sposób wprowadzenia do przestrzeni cyfrowej dzieł Rabina był moim zdaniem niezbędny, gdyż żaden ze znanych programów komputerowych, służących rozpoznawaniu tekstu, nie radził sobie dotąd skutecznie z tekstami drukowanymi w końcu XIX i na początku XX w. – liczba błędów była zbyt duża. Osobą, której zawdzięczam przepisanie Księgi Jeremjasza, jest x. Rafał Figiel. Przepisaniem zaś "Uwag wstępnych" do tej księgi oraz redakcją i korektą całości zajął się red. Jakub Foremniak.

Tym spośród czytelników niniejszego wydania, którzy nie znają jeszcze dobrze postaci Rabina Cylkowa ani jego niezwykłego dzieła, warto przypomnieć, iż Izaak Cylkow urodził się na Mazowszu w miasteczku Bieżuń w 1841 r. w rodzinie Mojżesza Aarona Cylkowa (1813-1884) – powszechnie poważanego znawcy Talmudu, człowieka niezwykle skromnego i mądrego. Mazowsze było prawdziwą ojczyzną dla rodziny Cylkowów – od lat trzydziestych XIX w. dzielili oni czas pomiędzy Bieżuń, Warszawę i Kuchary (obecnie Kuchary Żydowskie). I Bieżuń, i Kuchary leżą nad tą samą piękną mazowiecką rzeką Wkrą. Nie sposób nie pamiętać o tym otoczeniu i specyficznym klimacie, czytając dziś Cylkowa i kontemplując jego polszczyznę… Nie sposób też nie pamiętać o tym, iż Mojżesz Aaron Cylkow wychowywał młodych Żydów, w tym synów Salomona Posnera i własnego syna Izaaka, na Polaków Wyznania Mojżeszowego – wielkich polskich patriotów, ale też zwolenników postępu i asymilacji kulturowej, zawsze jednak z zachowaniem wiary przodków…

Postać Rabina Izaaka Cylkowa, historię jego życia i wielkiego dzieła, jakim jest przekład całej _Biblii Hebrajskiej_ na język polski, a także historię publikacji naszego wydawnictwa opisałem we wstępach do poprzednich wydań. Zainteresowanych czytelników zachęcam do ich lektury.

Podobnie jak miało to już miejsce w wypadku wydanych wcześniej ksiąg __ Sędziów, Samuela, Przysłów Salomona i Jezajasza, a także, aby uczynić zadość potrzebie wprowadzenia do tej, jakże ważnej Księgi, postanowiliśmy opublikować poniżej oryginalny wstęp, napisany do niej jeszcze przez Rabina Cylkowa. Rabin nazwał swój wstęp: „Uwagi wstępne”…

_
Mirek Sopek_

_Zakończono 11 maja 2022 r.
Paryż_

K

„Uwagi wstępne” Rabina Cylkowa do Księgi

Jeremjasz i stosunki polityczne w jego epoce.

Jeremjasz, Ίερεμίας Irmejahu „Bóg podźwignie”, jedna z najpotężniejszych i najszlachetniejszych postaci starożytnego Judaizmu, urodził się w Anatoth, małej mieścinie kapłańskiej w udziale Binjamina niedaleko Jerozolimy, por. 1, 1; 32, 6; 37, 12. Joz. 21, 18. Ojciec jego Chilkjasz należał prawdopodobnie do rodziny Ebjathara, przez Salomona do wymienionej miejscowości wydalonej, por. 1 król. 2, 26. 35. wraz z którą linia Ithamara ze służby w świątyni wykluczoną została, a począł piastować ją wyłącznie dom Pinchasa, por. 1 Kron. 5, 38. Inni utożsamiają go z arcykapłanem Chilkjaszem, który za panowania Jozjasza odnalezieniem zapomnianego w archiwum świątyni autografu Mojżesza się wsławił, por. 2 Król. 22, 4. Jest to jednak przypuszczenie nieuzasadnione, najprzód dla tego, że żaden z arcykapłanów po za obrębem stolicy nie rezydował, a następnie, że trudno zrozumieć dla jakiej przyczyny Jeremjasz tak wysokie stanowisko ojca milczeniem by miał pominąć.

W charakterze proroka wystąpił Jeremjasz wcześnie, bo jeszcze w wieku młodzieńczym będąc, por. 1, 6. 7. poraz pierwszy w 13. Roku Jozjasza 1, 2. około 630 roku przed erą zwyczajną, a obejmuje publiczna działalność jego panowania pięciu królów i jednego namiestnika, czyli razem czterdzieści lat w Palestynie, a nadto po zburzeniu Jerozolimy niewiadomy okres czasu w Egipcie. Ściągnąwszy na siebie nienawiść osiadłych w rodzinném mieście jego kapłanów, do których i najbliżsi krewni proroka się przyłączyli, por. 11, 21. schronił się do Jerozolimy, gdzie w pierwszej publicznej mowie swojej, prawdopodobnie w świątyni wygłoszonej, zwrócił uwagę na grożące najście Scytów, którzy między r. 630. a 620. kraje Mezopotamii i Syryi pustoszyli, Judeę jednak szczęśliwie ominęli, por. rozdz. 3. – 6. Cef. 1. 2. Ps. 59 Herod. 1, 103; 4, 1. Żywo zajęła go następnie przedsięwzięta i z niepospolitą energją przez pobożnego króla Jozjasza 2 Król. 23, 25. przeprowadzona reforma kultu, w r. 624 ukończona, a niemniej współczesne odnalezienie księgi Zakonu, do której rozpowszechnienia gorliwie się przykładał, głosząc i tłumacząc zawarte w niej nauki po miastach Judei i na ulicach Jerozolimy, por. 11, 6. Występując śmiało przeciw możnym, gangreną bałwochwalstwa zarażonym, zdzierstwem i krzywdą ludu się tuczącym, a zżartym rozpustą, zbytkiem i marnotrawstwem, przeciw moralnemu wypaczeniu kapłanów, frymarczących sumieniem swojém i lepszem przekonaniem dla marnej korzyści, przeciw sprzedajności sędziów, depcących bezwstydnie wszystkie podstawy prawa i sprawiedliwości, przeciw nędznemu nareszcie samolubstwu pseudoproroków, którzy schlebiając panom, w wielką politykę się bawiącym, kraj na brzeg przepaści prowadzili, obruszył na siebie wszystkie przodujące sfery, które go też zawzięcie ścigać poczęły. Znalazłszy jednak i wpływowych przyjaciół 26, 24; 38, 7. a prawdopodobnie i potężną protekcję samego króla, uszedł początkowo szczęśliwie wszystkim ich knowaniom i zasadzkom. Po śmierci Jozjasza, poległego w bitwie pod Megiddo, na wielkiej równinie galilejskiej, 15, 7. uprowadził Faraon Necho wybranego przez naród następcę jego Szalluma-Joachasa podstępnie do Egiptu, powołując na tron judzki starszego jego brata Jojakima. Wazal ten Faraona, zajmujący się namiętnie upiększaniem stolicy, a wyzyskujący przytem niemiłosiernie lud, na który ciężkie podatki nakładał, a zwłaszcza robotników, którym za przymusową pracę ich nie płacił, 22, 13 – 19 obudził najżywsze rozgoryczenie Jeremjasza, który energicznie przeciw niemu wystąpił – widocznie jednak nakłonili go przyjaciele do umiarkowania i rozwagi, wobec mściwego bowiem usposobienia Jojakima, ścigającego surowo politycznych przeciwników swoich, spotkałby i jego los proroka Uryasza, który schroniwszy się do Egiptu, ztamtąd przemocą uprowadzony i w haniebny sposób zamordowany został, por. 26, 20 – 23. Po walnem zwycięstwie odniesionem przez Nebukadnecara, syna i następcy Nabopalasara pod Karkemisz nad Eufratem 604 r. gdzie potęga Nechona chwilowo przynajmniej złamaną została, przerywa Jeremjasz zachowane dotąd milczenie i zapowiada w szeregu mów bliski sąd Boży nie tylko nad Judeą, ale i nad wszystkiemi innemi państwami, które młodemu bohaterowi babilońskiemu opór stawiać zechcą, por. rozd. 25. i 46 – 48. W owej też epoce, gdy Nebukadnecar, właściwie Nabůkudurriusur, gr. Ναβουχοδρόσσορ, na nowo do granic Syryi się zbliżał, a strwożony lud tłumnie do stolicy się schronił, polecił niedopuszczany wówczas do świątyni Jeremjasz 36, 5. pisarzowi i wiernemu przyjacielowi swemu Baruchowi, aby wszystkie wygłoszone dotąd przez siebie proroctwa zebrał i wobec zgromadzonego w domu Bożym ludu odczytał. Szło mu zaś głównie o ostatnią zapowiedź inny porządek rzeczy wiastującą. Doniesiono o tém będącym u steru dygnitarzom, którzy mimo tajemnej swej sympatyi dla proroka kazali mowy te zebrać, a przekonawszy się o treści ich, przedstawili je królowi. Jojakim grzejąc się u ugniska, słuchał uważnie co mu czytano, a widząc jak dalece rozpowszechnianie podobnych proroctw osobistym jego interesom i widokom szkodzić może, ścinał bez względu na czynione sobie ze strony obecnych przedstawienia kolumnę za kolumną ze zwoju, rzucając je na pastwę płomieniom. Nie zraził się tem Jeremjasz i kazał mowy swoje powtórnie spisać, dyktując je Baruchowi, rozd. 36. który je przez późniejsze suplementa pomnożył.

(...)

To jest wersja demo eBooka. Pełne wersje są tutaj.

------------------------------------------------------------------------

_Tora dla Polaków i Żydów_, World Without End Publishing, Łódź 2015;
_Psalmy_ oraz _Księgi Pięciu Zwojów_, WWEP, Łódź 2017, _Księga Hioba,_ WWEP, Łódź 2018, _Księga Sędziów,_ WWEP Łódź 2019, _Księgi Samuela_, WWEP, Łódź 2020.
Więcej informacji na stronie www.cylkow.pl.KSIĘGA JEREMJASZA

------------------------------------------------------------------------

Rozdział 1

------------------------------------------------------------------------

¹Mowy Jeremjasza, syna Chilkjasza z kapłanów, co w Anatoth, w ziemi Binjamin.

²Którego doszło słowo Wiekuistego za czasów Jozjasza, syna Amona, króla judzkiego, trzynastego roku panowania jego.

³A następnie za czasów Jehojakima, syna Jozjasza, króla judzkiego, aż po koniec jedenastego roku Cydkjasza, syna Jozjasza, króla judzkiego – aż do uprowadzenia mieszkańców Jerozolimy…, miesiąca piątego.

⁴Doszło mnie wtedy słowo Wiekuistego, głosząc:

⁵Zanim cię utworzyłem w żywocie, wybrałem cię, a zanim wyszedłeś z łona, poświęciłem cię; na proroka narodom cię postanowiłem!

⁶I rzekłem: O Panie, Wiekuisty! Otom niezdolny mówić, bom młodzieńcem jeszcze.

⁷I rzekł Wiekuisty do mnie: Nie powiadaj: młodzieńcem ja; lecz dokądkolwiek cię poszlę pójdziesz, a cokolwiek ci rozkażę, mówić będziesz.

⁸Nie obawiaj się ich, bom Ja z tobą, abym cię wybawił, rzecze Wiekuisty.

⁹I wyciągnął Wiekuisty rękę Swoję i dotknął się ust moich, i rzekł Wiekuisty do mnie: Oto kładę słowa Moje w usta twe.

¹⁰Patrz, ustanawiam cię dzisiaj nad narody i królestwy, abyś wypleniał i druzgotał, i niweczył i burzył, budował i zasadzał!

¹¹I doszło mnie słowo Wiekuistego, głosząc: Co widzisz Jeremjaszu? I rzekłem: Rószczkę migdałową widzę.

¹²I rzekł Wiekuisty do mnie: Dobrześ widział, gdyż czuwam Ja nad słowem Mojém, abym je spełnił.

¹³I doszło mnie słowo Wiekuistego po raz wtóry, głosząc: Co widzisz? I rzekłem: Kocioł kipiący widzę, a przednia strona jego od północy.

¹⁴I rzekł Wiekuisty do mnie: Od północy wypadnie zło na wszystkich mieszkańców tej ziemi.

¹⁵Bo oto zwołam wszystkie rody królestw Północy, rzecze Wiekuisty, i przyjdą i ustawią każdy stolicę swoją u wejścia do bram Jerozolimy, i przy wszystkich murach jej dokoła, i przy wszystkich miastach Judy.

¹⁶I rozprawię się z nimi z powodu wszystkiej niegodziwości ich, że opuścili Mnie, a kadzili bóztwom cudzym, i korzyli się dziełu rąk swoich.

¹⁷Ty przeto przepasz biodra swoje, a wstań i mów do nich co Ja ci polecam! Nie uginaj się przed nimi, abym cię nie zgiął w obliczu ich.

¹⁸Ja zaś oto ustanawiam cię dzisiaj miastem warowném i kolumną żelazną i murem śpiżowym przeciw tej ziemi całej, przeciw królom Judy, przeciw książętom i kapłanom jej, i przeciw ludowi tej ziemi.

¹⁹A gdy walczyć będą przeciw tobie, nie zmogą cię, gdyż Ja z tobą, rzecze Wiekuisty, abym cię wybawił.

Rozdział 2

------------------------------------------------------------------------

¹I doszło mnie słowo Wiekuistego, głosząc:

²Idź a wołaj w uszy Jerozolimy w te słowa: Tak rzecze Wiekuisty: Pamiętam ci wdzięk młodości twojej, miłość narzeczeństwa twojego, gdyś chodziła za Mną na puszczy, po ziemi bezpłodnej.

³Poświęcony był Izrael Wiekuistemu, pierwiastkiem plonów Jego, wszyscy którzy go pożreć chcieli odpokutowali, klęska spadła na nich, rzecze Wiekuisty.

⁴Słuchajcie słowa Wiekuistego, wy z domu Jakóba, i wszystkie rodziny domu Israela!

⁵Tak rzecze Wiekuisty: Jakąż znaleźli ojcowie wasi niesprawiedliwość we Mnie, że się odemnie oddalili, a szli za marnością – i zmarnieli?

⁶A nie mówili: Gdzież Wiekuisty, który wywiódł nas z ziemi Micraim, który prowadził nas po pustyni, po ziemi stepów i rozpadlin, po ziemi posuchy i pomroki śmiertelnej, po ziemi, której nikt nie przebył, a na której żaden człowiek nie zamieszkał.

⁷A zaprowadziłem was do ziemi żyznej, abyście pożywali owoce i dobra jej; aleście weszli i splugawili ziemię Moję, a dziedzictwo Moje przemieniliście w ohydę!

⁸Kapłani nie myśleli gdzie Wiekuisty, a dzierżący Zakon nie znali Mnie, a pasterze odstąpili odemnie, a prorocy prorokowali w imieniu Baala, i za rzeczami płonnemi dążyli.

⁹Przeto i nadal rozprawiać się z wami będę, rzecze Wiekuisty, i z synami synów waszych rozprawiać się nie przestanę.

¹⁰Bo przejdźcie do wysp kittyjskich i rozejrzcie się, i do Kedaru poszlijcie i rozważcie dobrze i zobaczcie, czy stało się tam co podobnego!

¹¹Czy zamienił kiedy lud bogi swoje – które wszak bogami nie są – a naród Mój zamienił Wspaniałego swojego na istoty płonne.

¹²Zdumiejcie się niebiosa nad tem, a przejmijcie się dreszczem i strętwieniem wielkiém! — rzecze Wiekuisty.

¹³Bo dwojakie zło popełnił lud Mój: Mnie opuścili – źródło wód żywych, aby wyżłobić sobie zbiorniki, zbiorniki popękane, które nie mogą zatrzymać wody.

¹⁴Czyż niewolnikiem Izrael, albo parobkiem domowym? Czemu stał się łupem?

¹⁵Nad nim ryczały lwięta, huczały głosem swoim, i obróciły kraj jego w pustynię, że miasta jego zapadły dla braku mieszkańca.

¹⁶Nawet synowie Nof i Tachpanches miażdżyli ci ciemię.

¹⁷Oto sama to tobie przyczyniłaś, opuszczając Wiekuistego, Boga twojego, w chwili gdy cię prowadził po (właściwej) drodze.

¹⁸A teraz jakiż tobie pożytek z drogi do Micraim – abyś tam piła wodę z Szychoru? Albo jakiż tobie pożytek z drogi do Aszuru – abyś tam piła wodę ze strumienia?

¹⁹Skarze cię własna niegodziwość twoja, a przeniewierstwo twoje cię skarci, a poznasz i zobaczysz, jak złém to było i gorzkiém, żeś opuściła Wiekuistego, Boga twojego, a bojaźń przedemną cię nie opadła, rzecze Wiekuisty, Bóg zastępów.

²⁰Tak, od wieków kruszyłem jarzmo twoje, zrywałem pęta twoje, a wtedy zapewniałaś: Nie wykroczę więcej. A jednak na każdym pagórku wysokim, i pod każdém drzewem rozłożystém ścielesz sobie nierządnico!

²¹A Jam cię był zasadził jako winorośl szlachetną, całą z nasienia prawdziwego, ale jakżeś się Mi odmieniła w wyrośle winogradu dzikiego!

²²Bo choćbyś się myła mydłem, a jak najwięcej do tego brała ługu, jednak wyrytą wina twoja przedemną, rzecze Pan Wiekuisty.

²³Jakże twierdzić możesz: Nie zbrukałam się, za Baalami nie chodziłam… Spojrz na sprawki twoje w dolinie (Benhinnom), uprzytomnij sobie coś uczyniła, wielbłądzico chyża, zbaczająca z drogi swojej.

²⁴Niby oślica dzika nawykła do puszczy, która w pożądliwej chuci swojej chłonie powietrze – od zbestwienia się jej któż ją odwiedzie? Kto ją odszukać chce nie potrzebuje się trudzić, w miesiącu jej znajdzie ją.

²⁵Uchroń nogę twoją od obnażenia, a gardło twe od spragnienia! Ty wszakże powiadasz w zwątpieniu: Nie! bom się rozmiłowała w cudzych, a za nimi pójdę.

²⁶Jak się zawstydza złodziej, gdy zdybanym zostaje, tak zawstydzony dom Israela, oni, królowie, książęta, kapłani, i prorocy ich.

²⁷Mówią do drewna: Tyś ojciec mój, a do kamienia: Tyś mnie spłodził! Bo obrócili się do Mnie karkiem, a nie twarzą; ale w czasie niedoli swej wołają: Wstań, a wybaw nas!

²⁸Gdzież jednak są bogi twoje, któreś sobie uczynił? Niechaj wstaną, jeżeli cię wybawić mogą w czasie niedoli twojej – a są wszak wedle liczby miast twoich bogowie twoi, Judo!

²⁹Czemu utyskujecie na Mnie? Wszyscy wszak odstąpiliście odemnie, rzecze Wiekuisty.

³⁰Daremnie raziłem synów waszych, przestrogi nie przyjęli; pożerał miecz wasz proroków waszych, niby lew morderczy.

³¹O rodzie obecny, rozważcie słowo Wiekuistego! Czyżem pustynią był dla Israela, albo ziemią pomroki strasznej? Czemu powiada lud Mój: Zboczyliśmy, nie trafim już do Ciebie!

³²Alboż zapomina dziewica stroju swojego, oblubienica przepaski swojej? Ale lud Mój zapomniał o Mnie już od dni niezliczonych.

³³Jakże pięknie urządzasz drogę twoją, aby miłostek szukać. W tym celu przyzwyczaiłaś też do zdrożności postępki twoje.

³⁴Wszak i na wylotach twoich znajduje się krew istot ubogich, niewinnych. Nie w podkopie zdybałaś ich, lecz mimo to wszystko…

³⁵A jednak powiadasz: Jam od winy wolna, wszak odwrócił się gniew Jego odemnie. Otóż rozprawię się z tobą dla mowy twojej: Jam nie zgrzeszyła!

³⁶Jakże to sobie lekceważysz wielce zmienić drogę swoję! I ze względu na Micraim pohańbioną będziesz, jakeś pohańbioną była ze względu na Aszur.

³⁷I ztamtąd wyjdziesz, ręce nad swą głową, gdyż odtrącił Wiekuisty tych, na których polegasz, a nie powiedzie ci się z nimi.

(...)

To jest wersja demo eBooka. Pełne wersje są tutaj.

------------------------------------------------------------------------Uwagi redakcyjne

W niniejszym wydaniu _Księgi Jeremjasza_ w przekładzie Rabina Izaaka Cylkowa w stosunku do oryginalnego jej wydania z 1899 r. dokonaliśmy kilkunastu niewielkich zmian. Były to głównie tzw. literówki i poprawki niektórych drobnych błędów interpunkcyjnych.

Poniżej zaś opisujemy kilka najważniejszych problemów redakcyjnych, z którymi zetknęliśmy się podczas przygotowywania publikacji tej biblijnej księgi:

1. w rozdziałach 8. (wers 23), 9. (w. 1–25), 30. (w. 25) i 31. (w. 1–39) pozostawiliśmy oryginalną, tzn. zastosowaną w wydaniu _Księgi Jeremjasza_ z 1899 r., numerację wersów, pomimo tego iż w części innych tłumaczeń na język polski wers 8,23 to w. 9,1, a numery odpowiednich wersów w 9. rozdziale są o jeden większe, natomiast w większości polskich przekładów wers 30,25 to w. 31,1, a numery odpowiednich wersów w 31. rozdziale też są o jeden większe;
2. zgodnie z ogólnie przyjętą przez nas zasadą, mówiącą, że nie korygujemy przypuszczalnych błędów Rabina Izaaka Cylkowa, a tylko te z nich, które najprawdopodobniej popełnili zecerzy:

1. w wersie 41,15 poprawiliśmy wyraz „óśmiu” na „ośmiu”;
2. w wersie 37,10 nie zmieniliśmy natomiast „pojedynci” na „pojedynczy”;
3. w wersie 37,7 nie poprawiliśmy również błędu gramatycznego „oświadczycie królowi Judy, posyłającego was do mnie” na „oświadczycie królowi Judy, posyłającemu was do mnie”;

1. w rozdz. 36 w wersach 14, 21 i 23 nie ujednoliciliśmy też gramatycznie zapisu imienia „Jehudi” z formą w bierniku „Jehudję” odpowiednio na „Jehudi” w mianowniku i „Jehudiego/Jehudjego” w bierniku lub w drugim wypadku na „Jehudję” w bierniku i „Jehudja” w mianowniku;
2. nie ujednoliciliśmy też w całej księdze zapisu imienia króla babilońskiego Nebukadrecara/Nebukadnecara, gdyż uznajemy zgodnie z powszechną opinią naukowców, że obie te formy są poprawne, zwracamy również uwagę, iż na temat tego imienia pisze Cylkow w swoich „Uwagach wstępnych” w rozdziale „Jeremjasz i stosunki polityczne w jego epoce”. Niemniej jednak ze względu na znacznie częstszą wymowę tego imienia w postaci Nebukadnecar, tak w polskiej, jak i światowej literaturze biblijnej, oraz użycie tej właśnie formy w „Uwagach wstępnych” Cylkowa, w nagraniu wersji audio tej księgi zastosowaliśmy tę formę.
3. zrekonstruowaliśmy brakujący wers 27,15, opierając się na tekście Biblii Gdańskiej (wydanie z 1881 r., tzn. najbardziej współczesne I. Cylkowowi) i naszych dotychczasowych doświadczeniach z tekstami ksiąg biblijnych przetłumaczonych przez Cylkowa, czego efektem jest tekst wersu podany w przypisie do tego fragmentu rozdz. 27 („Zaiste nie posłałem ich – rzecze Wiekuisty; wszakże oni prorokują w imię moje kłamliwie, abym was zapędził, gdziebyście zginęli, wy i prorocy, którzy wam prorokują.”);
4. w wersie 31,17 występuje wyraz „ciołak”, jednak w tym miejscu w innych polskich tłumaczeniach biblijnych użyto słowa „cielę” lub „cielec”, natomiast wyraz „ciołak” został odnotowany np. w drugim wydaniu (z lat 1854–1861) Słownika Języka Polskiego S. B. Lindego;
5. w wersie 33,26 Izaak Cylkow jedyny raz w całej księdze użył apostrofu w zapisie imienia, imię patriarchy Izaaka zostało bowiem zapisane w następujący sposób – „Is'haka” (przyczyną tego mogła być zaś chęć uniknięcia potencjalnej wymowy tego imienia, tak jak słowa „Iszaka”), ale warto też dodać, że w Torze w tłum. Cylkowa to imię zostało zapisane jako „Ic'hak”, w Księdze Jozuego, Księdze Królów i Psalmach jako „Izaak”, natomiast w Księdze Amosa jednak jako „Ishak”.

K