Kultura (nie)odpowiedzialności. Społeczne konteksty zaniechanej cnoty - ebook

Małgorzata Bogunia-Borowska

1

WPROWADZENIE. ODPOWIEDZIALNOŚĆ I NIEODPOWIEDZIALNOŚĆ W KULTURZE

Żyć to brać na siebie odpowiedzialność i mając świadomość tej powinności,być zdolnym zawsze tę odpowiedzialność ponosić.

Ryszard Kapuściński Lapidaria I–III, s. 233

Prace nad niniejszą książką zostały rozpoczęte w 2018 roku, jednak sam jej pomysł zrodził się dużo wcześniej. Działania nad nią zwolniły w 2020 roku, gdy wybuchła globalna pandemia, i ukazuje się ona w roku 2021 w zupełnie innym świecie. W rzeczywistości, w której pojawiła się empiryczna możliwość przetestowania znaczenia odpowiedzialności w wielu wymiarach i w różnych kulturach. Nieoczekiwane zdarzenie, będące eksperymentem o niespotykanych nigdy wcześniej rozmiarach, stało się niebywałą okazją do myślenia o nim w kategoriach odpowiedzialności. Sytuacja wymagała odpowiedzi wielu różnych podmiotów, ludzi, instytucji, państwa, korporacji, mniejszych i większych struktur.

Problematyka odpowiedzialności jest aktualna i ważna w każdych czasach. Jest to problem zawsze pierwszoplanowy, choć może w kulturze afirmacji witalności, młodości, niedojrzałości mogło się wydawać, że został odsunięty na drugi plan. Po co zajmować się odpowiedzialnością, gdy świat się bawi, konsumuje, pędzi do przodu, rozwija technologicznie? Ludzi zajmuje podróżowanie, zwiedzanie, zabawa, a nie dylematy fundamentalnych wartości. W świecie kultury zachodniej, który uporał się z dwoma totalitaryzmami, wojnami, analfabetyzmem i biedą, nastał czas stabilizacji. Trudno jednak nie odnieść wrażenia, że ów trwający kilka dekad czas apollińskiej harmonii, ładu, pewnego uformowania, na straży którego stały obiektywizm, intelekt i rozum, podlega prawom czasu i zmian. Można zaryzykować stwierdzenie, że od dojrzałości, a może nawet schyłku pewnego okresu, przesuwamy się w kierunku trendu przynoszącego czas dionizyjskiej fazy, pełnej niepewności, żywiołowości, emocji oraz subiektywizacji. Kultura fazy dojrzałej chyli się ku końcowi, a na horyzoncie pojawia się nowa, niedojrzała forma kultury. Odnosi się wrażenie, że powoli świat wchodzi w stan zmiany i przeobrażania się, co może zaowocować nową jakością i nową kulturą. Na razie kultura zdaje się powoli dryfować, wchodzić w ruch zmierzający do zmiany. Od fazy apollińskiej do fazy dionizyjskiej. Od dojrzałości do niedojrzałości. Od stabilności do rozchwiania. Jest to przejście, które można wstępnie określić: od kultury afirmacji do kultury deprecjacji. Od apollińskiej harmonii do dionizyj-skiego niepokoju.

Być może ów stan nie ujawniłby się wyraźnie jeszcze przez dłuższy czas, gdyby nie owo wyjątkowe zdarzenie, które spadło na świat pod koniec 2019, a stało się globalnym problemem na początku roku 2020. Wirus o nazwie SARS-CoV-2 przyniósł światu pandemię, a wraz z nią doprowadził do poważnych przewartościowań i refleksji nad stanem kultury, sytuacją ludzi w różnych częściach świata, dotknął kwestii egzystencjalnych oraz zapoczątkował wielką dyskusję na temat jakości współczesności. Pandemia akcelerowała zmiany kulturowe i ekonomiczne, które już od jakiegoś czasu dawały o sobie znać, takie jak chociażby związane z nowymi technologiami, sztuczną inteligencją, ekologią, masowymi migracjami, konfliktami politycznymi o zasięg wpływów na świecie pomiędzy najsilniejszymi państwami. Wiele zagadnień poruszonych w niniejszej pracy znakomicie nadaje się do analizy w kontekście nowej, pandemicznej sytuacji. Trzeba jednak pamiętać, że omawiana tematyka ma charakter uniwersalny i jest fundamentalna dla życia społecznego, kulturowego, politycznego, ekonomicznego, gospodarczego, religijnego każdych czasów.

Książka jest poświęcona analizie odpowiedzialności w różnych kontekstach i z bardzo zróżnicowanych perspektyw. Jest to także książka o nieodpowiedzialności. Stawiając sobie bowiem pytania dotyczące współczesnego stanu chaosu, rozchwiania, moralnej niepewności, nieprzewidywalności podejmowanych działań jednostkowych i zbiorowych, nie da się nie zauważyć, że w dużym stopniu jest on wynikiem hegemonii nieodpowiedzialności. Uporządkowanie i stabilność wynikają z odpowiedzialności, chaos i rozwichrzenie zaś to efekt nieodpowiedzialności. Świat z deficytami odpowiedzialności budzi uzasadniony niepokój. Brak cnoty odpowiedzialności w przestrzeni publicznej i życiu prywatnym, w stosunkach międzypaństwowych i relacjach międzyludzkich stanowi zagrożenie, gdyż stwarza przestrzeń anarchii i negatywnych zjawisk. Istnieją środowiska, które zdają sobie z tego sprawę i podejmują inicjatywy przeciwstawiające się deficytowi odpowiedzialności. Dobrym przykładem takiej inicjatywy jest projekt Nienieodpowiedzialni, który ma charakter biznesowy, ale ma oddziaływać społecznie. „Jesteśmy odpowiedzialni nie tylko za sukces finansowy, ale również za wpływ społeczny. Dlatego bierzemy odpowiedzialność za to, jaki będzie świat, który nas otacza”¹. Znaczące jest wykorzystanie podwójnego zaprzeczenia w nazwie projektu. To nie jest projekt Odpowiedzialni, ale Nienieodpowiedzialni, co podkreśla konieczność przeciwstawiania się egzystencji w środowisku społecznym coraz bardziej naznaczonym nieodpowiedzialnością. To postawa buntu wobec ignorancji. Sprzeciw wobec sytuacji, w których nieodpowiedzialność nie jest karana i napiętnowana, lecz często nawet jest nagradzana. Nieodpowiedzialność się wybacza i toleruje. Świat jest coraz bardziej złożony i coraz łatwiej w nim ukrywać nieodpowiedzialność, a czasem nawet chełpić się taką postawą, szczególnie gdy coś ujdzie płazem i nie trzeba ponosić konsekwencji braku odpowiedzialności.

Książka zapewne nie przynosi ostatecznych rozstrzygnięć, ale wydaje się, że bardziej niż kiedykolwiek jest teraz potrzebna. Jak pisał Ryszard Kapuściński: „Dzisiejszego globalnego świata człowiek nie potrafi objąć świadomością, wyobraźnią, umysłem. I ludzie najczęściej unikają podejmowania próby jego ogarnięcia. To widać dobrze po literaturze – ludzie uciekają w nisze, w prywatność, opowiadają historię rodziny, dzieciństwa, miasta” (Kapuściński 2014, s. 25). Wysycenie światem wydawało się przekraczać możliwości percepcyjne człowieka, ale także przedstawiciele nauk społecznych skłaniają się ku analizom mniejszych wycinków rzeczywistości, czego najlepszym przykładem jest zwrot ku socjologii codzienności i pojawienie się „trzeciej socjologii” (Sztompka 2008, s. 21). Po zwycięskich wyborach prezydenta Donalda Trumpa w Stanach Zjednoczonych Arlie Russell Hochschild udała się w teren, aby zrozumieć swoich współobywateli i poznać ich sposób myślenia, tak bardzo bowiem niezrozumiały wydawał się dokonany przez nich wybór. Okazało się, że jedną z przyczyn była tęsknota za rzeczywistością, którą się rozumie. Za tym, co lokalne, bliskie i swojskie. Nasuwa się zatem stwierdzenie, że człowiek tęskni za światem, który nie tylko ogarnia, ale też za który w pełni może odpowiadać. Sytuacje kryzysowe zawsze ujawniają wiele ukrytych zjawisk. Pandemia z pewnością była jedną z nich. W kontekście tego zdarzenia rozważania na temat odpowiedzialności stały się jeszcze bardziej istotne, a książka – ważna w otwierającej się trzeciej dekadzie XXI stulecia.

Żyjemy w czasach, w których odpowiedzialność zdaje się być pojęciem nieostrym, nieco rozmytym. Kultura cywilizacji zachodniej w połączeniu z silną ekonomizacją życia codziennego stworzyły dogodne warunki do kalkulowania, kiedy warto być odpowiedzialnym, a kiedy unikać odpowiedzialności. Odpowiedzialność coraz częściej staje się przedmiotem analizy i myślenia w kategoriach tego, co się opłaca bądź nie opłaca w określonych warunkach społecznych, kulturowych, politycznych, ekonomicznych, zawodowych czy rodzinnych.

Wartość odpowiedzialności, jak i jej antywartość – nieodpowiedzialność są przymiotami jednostek, ale także grup, zbiorowości czy instytucji. Mogą być stałym lub zmiennym elementem wyposażenia tych struktur. Mogą wykazywać się większym lub mniejszym natężeniem, charakteryzując podmioty wysoką lub niską odpowiedzialnością. Zazwyczaj wysoki poziom odpowiedzialności oznacza niski poziom nieodpowiedzialności. Im więcej wartości pozytywnej, tym mniej negatywnej. Im więcej odpowiedzialności, tym mniej nieodpowiedzialności. Kwestia ta jest jednak bardziej skomplikowana, w ramach bowiem jednej struktury ludzkiej, grupowej lub instytucjonalnej mogą pojawiać się obszary odpowiedzialności większej lub mniejszej, koegzystujące z obszarami nieodpowiedzialności także większej lub mniejszej. W praktyce oznacza to, że na przykład człowiek może być w jednej roli całkiem odpowiedzialny, w innej zaś nieodpowiedzialny. Podobnie może być z instytucjami, zbiorowością czy grupami. Co więcej, odpowiedzialność bądź jej brak nie są czymś raz na zawsze ustalonym i pewnym.

Odpowiedzialność nie jest czymś stałym. Ta sama osoba czy też instytucja raz może reagować odpowiedzialnie, innym razem – nieodpowiedzialnie. Odpowiedzialność nie stanowi immanentnej cechy ludzkiej, instytucjonalnej czy też państwowej natury. Można być odpowiedzialnym pracownikiem, ale zupełnie nieodpowiedzialnym ojcem.

Kultura odpowiedzialności to raczej kultura przewidywania. Roman Ingarden rozróżniał aspekty odpowiedzialności „przed czynem” i „po czynie” (Ingarden 2017, s. 73–168). Odpowiedzialność „przed czynem” stanowi rodzaj dyspozycji, gotowości do podjęcia odpowiedzialności, przewidywania konsekwencji działań. Natomiast realna odpowiedzialność pojawia się „po czynie”. Czym innym jest także ponoszenie odpowiedzialności w sytuacji kryzysowej i pokojowej. Odpowiedzialność i nieodpowiedzialność wynikają z umiejętności przewidywania dwojakiego rodzaju konsekwencji, a mianowicie zamierzonych i niezamierzonych. Im bardziej jednostka ludzka, grupowa czy państwowa potrafi przewidywać konsekwencje, przygotowywać się na nie i sobie z nimi radzić, tym lepiej jest postrzegana i konotowana z odpowiedzialnością.

Odpowiedzialność w kulturze dotyczy stosunku do ludzi i przedmiotów, ale także własnych działań. Jak stwierdza Georg Picht: „(…) jesteśmy odpowiedzialni za przyszłe skutki dawnych lub obecnych myśli, czynów, zaniedbań” (Picht 2004, s. 142). W kulturze ważą słowa, idee, myśli, język, symbole, kulturowe produkty czy działania tych wszystkich, którzy żyli wcześniej, i tych, których życie przypada na czas teraźniejszy, i tych, których czas dopiero nadejdzie.

Jaka jest współczesna kultura? Czy możemy ją określić mianem kultury odpowiedzialności? Czy jest przestrzenią, w której ludzie, instytucje, państwa podejmują odpowiedzialne działania w zakresie rozwoju społecznego, ekologii, energetyki? Czy odpowiedzialność wymaga dzisiaj odwagi, podejmowania ryzyka, niestandardowych działań? Czy wręcz przeciwnie – odpowiedzialne działania są współcześnie oczekiwane i nagradzane, a nieodpowiedzialność jest oceniana negatywnie i społecznie napiętnowana?

Kultura odpowiedzialności to kultura dostrzegania problemów i kwestii, które wymagają reakcji i działania. Odpowiedzialność to zdolność odpowiadania, umiejętność reagowania. Przeciwieństwem kultury odpowiedzialności jest obojętność, unikanie, brak reakcji. Nieodpowiedzialność to wygoda, święty spokój, przymykanie oczu. W jakiej kulturze żyjemy? Jaki charakter ma nasza współczesna kultura? Promuje odpowiedzialność czy też nieodpowiedzialność? Co jest kulturowym walorem? Zazwyczaj chętnie ponosimy odpowiedzialność za sukcesy. Zdecydowanie gorzej akceptujemy zdarzenia wstydliwe, o których wolimy zapomnieć. Jedna to odpowiedzialność pozytywna, druga – negatywna. Czy nasza kultura radzi sobie z ponoszeniem odpowiedzialności wobec jednego i drugiego rodzaju zdarzeń?

Kultura to przestrzeń wielu podmiotów i instytucji. Odpowiedzialność, bądź jej brak, wpływa na jakość relacji międzyludzkich, międzyinstytucjonalnych i międzypaństwowych. Odpowiedzialność pojawia się zawsze w przestrzeni pomiędzy. Ma charakter dialogiczny, co zresztą implikuje samo określenie „odpowiedzialność”, czyli odpowiadanie i reagowanie. Przynależy ona do świata rozmowy, dialogu i komunikacji. Odpowiedzialność to wzajemność wobec innych, ale także wobec samego siebie. To również postawa, w której odpowiada się nie tylko za siebie, ale i przed sobą. Czy jest na nią miejsce we współczesnej kulturze? I czy współczesny człowiek ma świadomość, że każdy jego wybór dotyczący tego, co je, czyta, ogląda, z kim się spotyka, o czym myśli, ma ścisły związek z odpowiedzialnością?

Wszystkie te pytania dotyczą kwestii zasadniczej związanej z samą kulturą. Czy jest ona przestrzenią odpowiedzialności czy nieodpowiedzialności? Kultura jest ramą, która stwarza warunki sprzyjające myśleniu o czynach i ich odpowiedzialnym bądź nieodpowiedzialnym podejmowaniu. Niezwykle ważną kwestią staje się kulturowy kontekst działania. Ma on niebagatelne znaczenie w podejmowaniu działań. Kształt kultury z jej normami i znaczeniami może powodować skłonność do odpowiedzialnego myślenia i działania i jej sprzyjać lub ją osłabiać.

Obok pojęcia odpowiedzialności i nieodpowiedzialności pojawia się także termin „współodpowiedzialność”, wyraźnie odnoszący się do wspólnoty, która może mieć różny charakter, na przykład może nią być rodzina, naród, społeczność lokalna czy też globalna. Współodpowiedzialność oznacza dzielenie odpowiedzialności z innymi. Natomiast współ(nie)odpowiedzialność to przerzucanie odpowiedzialności na innych. Albo się odpowiedzialność przyjmuje i się nią współodpowiedzialnie dzieli z innymi, albo się jej nie przyjmuje i się ją odrzuca wraz z innymi postępującymi podobnie.

Kategorie odpowiedzialności i nieodpowiedzialności można rozpatrywać w odniesieniu do jakiegoś obszaru życia społecznego. Nie są one bowiem oderwane od okreś-lonych domen społecznych, wręcz przeciwnie – są zakotwiczone w systemie prawnym, społecznym, ekonomicznym, technologicznym, stratyfikacyjnym, naukowym czy narodowym. Wszystkie te systemy działają w określonych kontekstach kulturowych. To zasady i znaczenia danej kultury organizują życie codzienne większości tych systemów społecznych. Niemniej jednak każdy z nich także ma własną specyfikę.

Autorki i autorzy starali się scharakteryzować i opisać znaczenie odpowiedzialności, nieodpowiedzialności, a czasami także współodpowiedzialności w kontekście najbliższych ich zainteresowaniom kategorii naukowych i badawczych. Wydaje się to być właściwe podejście, oprócz bowiem ogólnego i nadrzędnego systemu organizującego znaczenia oraz reguły istnieją w jego ramach także inne organizujące się systemy. Można je traktować jako równorzędne z systemem kultury albo jako istniejące w jego ramach podsystemy. Najważniejsze jest jednak to, że rozmaicie odpowiadają one na współczesność, ale także na przeszłe i przyszłe działania: bardziej lub mniej odpowiedzialnie. Nie chodzi o samą siłę tej odpowiedzi, ale raczej o jej moralne znaczenie. Nie zawsze bowiem silna odpowiedź jest moralna, tak jak i w przypadku słabej. Odpowiedź może być odpowiedzialna bądź nieodpowiedzialna. Istotna jest umiejętność przewidzenia jej konsekwencji dla rozmaitych podmiotów ludzkich i instytucjonalnych.

Powtórzmy raz jeszcze – żyjemy w czasach, w których odpowiedzialność zdaje się być pojęciem nieostrym, nieco rozmytym. Z jednej strony, w czasach niepokojów, obaw, niepewności, a w takich teraz żyjemy, wydaje się, że łatwo o – nazwijmy to – „rozmytą odpowiedzialność” czy też „rozwodnioną odpowiedzialność”. Niby się jest odpowiedzialnym, ale nie do końca. Pojawiają się rozmaite okoliczności, którymi indywidualnie lub zbiorowo usiłuje się tłumaczyć trudności w pozostawaniu odpowiedzialnym. Z drugiej jednak strony, czasy przemian czy katastrof sprzyjają stawianiu fundamentalnych pytań o podstawowym znaczeniu dla wspólnego odpowiedzialnego życia w społeczeństwie.

W niniejszej publikacji wzięliśmy na siebie trud zmagań z niełatwym pojęciem, które jest jedną z fundamentalnych wartości życia społecznego. Podjęliśmy naukowy wysiłek zmierzenia się z tym zagadnieniem, mając świadomość spoczywającej na nas odpowiedzialności.

Bibliografia

Hochschild A.R. (2017), Obcy we własnym kraju. Gniew i żal amerykańskiej prawicy, przeł. H. Pustuła, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.

Ingarden R. (2017), O odpowiedzialności i jej podstawach ontycznych, przeł. A. Węgrzecki, Książeczka o człowieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków.

Kapuściński R. (2008), Lapidaria I–III, Biblioteka Gazety Wyborczej, Warszawa.

Kapuściński R. (2014), Rwący nurt historii, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków.

Picht G. (2004), Pojęcie odpowiedzialności, Filozofia odpowiedzialności XX wieku. Teksty źródłowe, red., przeł., wybór J. Filek, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Projekt Nienieodpowiedzialni, https://nienieodpowiedzialni.pl/o-projekcie-nno/ (dostęp: 18.02.2021).

Sztompka P. (2008), Życie codzienne – temat najnowszej socjologii, Socjologia codzienności, red. P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków.