Kursk 1943. Niemieckie spojrzenie - ebook

PODZIĘKOWANIA

Z perspektywy instytucjonalnej byłoby niezmiernie trudno znaleźć czas na badania i samo pisanie bez aktywnego wsparcia szefa mojej katedry, dr. Sama Hoffa, a także rektora Delaware State University, dr. Johnny’ego Tollivera.

Pomoc badawczą w National Archives zapewnili mi Andrew Heilmann oraz Jonathan Scott, którzy zawsze pracowali z zapałem. Mam jedynie nadzieję, że następnym razem zapytają o cenę, zanim złożą zamówienie na pełnowymiarowe kopie map.

Moje rozmowy na temat taktyki pola walki z podpułkownikiem Davem Wrennem z Wojsk Lądowych Gwardii Narodowej stanu Wirginia i (w chwili pisania tej książki) oficerem operacyjnym 29. Dywizji Piechoty (Lekkiej), jak zwykle były bezcenne.

Spod dachu Newtonów nigdy nie wyszłaby żadna książka, gdyby nie pełne wsparcie mojej żony Faith, a także naszych dzieci, Marie, Alexis i Michaela. Zdobyłem sobie również tolerancję, a może wręcz poparcie, ze strony Mommy i Buddy’ego, kotów, które pozwoliły nam korzystać ze swojego domu, o ile pisanie nie będzie stawało na przeszkodzie rzeczom w życiu najistotniejszym, jak na przykład kolacja.WSTĘP

Operacja Zitadelle, część bitwy na Łuku Kurskim, nadal przyciąga uwagę jako sławetna „Największa Bitwa Pancerna Wszechczasów”. Miała miejsce pod Prochorowką w Rosji, w pobliżu granicy z Ukrainą, daleko na południe, południowy zachód od Moskwy. Nastąpiła po uderzeniu nazistowskich Niemiec w głąb Związku Radzieckiego, kampanii zimowej lat 1942/1943 i późniejszym radzieckim kontruderzeniu z wiosny i lata. Świeże podejście historyczne pomniejszyło znaczenie tych działań. Niektóre wspomnienia, na przykład te, które wyszły spod piór niemieckich dowódców, Ericha von Mansteina i Friedricha von Mellenthina, a także historie niemieckich jednostek, zdominowały nasze spojrzenie na tę bitwę na zdecydowanie zbyt długo¹. Głównie to właśnie te źródła wykorzystał Paul Carell née Schmidt w pracy nad porywającymi, świetnie napisanymi rozdziałami jego książki Scorching Earth (1966) opisującymi bitwę na Łuku Kurskim². Te same źródła zdominowały również opisy udziału w bitwie strony niemieckiej, poprzez publikacje takie jak Geoffrey Jukes, Kursk: The Clash of Armour (1968), Martin Caidin, The Tigers Are Burning (1974), Mark Healey, Kursk 1943: The Tide Turns in the East (1992) i Robin Cross, Citadel: The Battle of Kursk (1993). Operation „Citadel”, Kursk and Orel: The Greatest Tank Battle of The Second World War (1987) Janusza Piekałkiewicza, Decision in the Ukraine, Summer 1943: IISS. and III. Panzerkorps (1993) George’a M. Nipe’a, Jr. oraz Kursk: Hitler’s Gamble, 1943 (1997) Waltera S. Dunna, na swój sposób starały się poszerzyć zakres wykorzystanych źródeł niemieckich, lecz żadna z nich nie zaprezentowała wszechstronnego opisu bitwy³. Niemniej, mając do dyspozycji taką różnorodność łatwo dostępnych książek o bitwie pod Kurskiem opublikowanych w języku angielskim, można by uznać, że niemal powiedziano ostatnie słowo na temat tej kampanii⁴.

Gdy David M. Glantz i Jonathan House opublikowali The Battle of Kursk (1999), książkę napisaną przy bezprecedensowym dostępie do rosyjskich archiwów, wielu recenzentów sugerowało, że operacja nareszcie doczekała się wyczerpującego opracowania. O dziwo okazało się, że to nie do końca prawda. Choć Glantz i House zasługują na najwyższe uznanie za naukową perspektywę oraz badania nad bitwą od strony Armii Czerwonej, to ich opis prowadzenia operacji przez stronę niemiecką jest rozczarowująco skromny i opiera się głównie na wielu przestarzałych opracowaniach, ignorując przy tym ważne materiały archiwalne, o których istnieniu większość historyków wie od lat. W efekcie, kiedy autorzy postanawiają zdemaskować mity unoszące się nad bitwą pod Kurskiem, ich wnioski od razu stają się niezadowalające i oparte na niekompletnych danych. Można by wręcz wyrazić życzenie, aby książka nosiła tytuł Kursk: The Soviet Perspective, bowiem, co dziwne, niemieckiego spojrzenia w niej brakuje⁵.

W Bundesarchiv i w naszym National Archives, zarówno w dziale badań nad wojskowością zagraniczną (Foreign Military Studies), jak i w dziale zdobycznych dokumentów niemieckich (Captured German Records), znajdują się ważne niemieckie materiały dotyczące bitwy na Łuku Kurskim i jej pokłosia. Znaczna część zawartych w nich informacji statystycznych została niedawno opublikowana przez Niklasa Zetterlinga oraz Andersa Franksona w ich będącym kamieniem milowym studium Kursk 1943: A Statistical Analysis⁶. Niemniej Zetterling i Frankson, a także większość wymienionych powyżej autorów, nie zagłębili się w powojenne relacje niemieckich dowódców z toczonych przezeń bitew oraz kampanii, napisane na zlecenie U.S. Army, która w drugiej połowie lat 40. poddawała ocenie własne dokonania i szykowała się na możliwą konfrontację ze Związkiem Radzieckim w Europie Środkowej. Jakość tych esejów, zwłaszcza dotyczących frontu rosyjskiego, jest bardzo różna. Oficerom często brakowało oficjalnych dokumentów i map, przez co musieli pracować polegając na własnej pamięci. Zaowocowało to obfitością błędów dotyczących kolejności zdarzeń, dat, miejsc czy jednostek. Choć niektórzy oficerowie – między innymi Fritz Bayerlein, Gunther Blumentritt, Franz Halder i Lothar Rendulic – praktycznie rzecz biorąc zrobili drugie kariery wręcz „produkując” owe prace, to inni napisali tylko jeden lub dwa raporty. Ci, którzy napisali mniej esejów mieli skłonność do popadania od skrajności w skrajność: od niezwykle drobiazgowych, szczegółowych i celnych, po kiepsko przemyślane i niedbale napisane. Co gorsza, ich tłumaczami byli młodsi i starsi oficerowie z najwyraźniej ograniczoną biegłością w języku niemieckim oraz niemal całkowitym brakiem zrozumienia struktury i nomenklatury stosowanej w armii ich niedawnego nieprzyjaciela.

Ten stan rzeczy okazał się podwójnie niefortunny, gdy kilka lat później dwie odrębne grupy oficerów U.S. Army i U.S. Air Force, wraz z kilkoma cywilnymi pomagierami, opracowały na nowo, zmodyfikowały, wyselekcjonowały oraz – w najbardziej skrajnych przypadkach – całkowicie przepisały niektóre eseje na potrzeby oficjalnej publikacji rządowej. W czasie tego procesu amerykańscy redaktorzy (kusi, by zaklasyfikować ich w poczet współautorów) wprowadzili kolejne błędy i, pomimo wszelkich protestów, w kluczowych fragmentach zmienili pierwotne zamierzenia niemieckich autorów. Kilka z tych najważniejszych raportów przypisywanych Hansowi von Greiffenbergowi, Franzowi Halderowi, Hermannowi Plocherowi i Erhardowi Rausowi przetrwało wiele przedruków i stało się podstawowymi źródłami dla wielu historyków piszących o froncie wschodnim, którym brak zdolności językowych lub fizycznego dostępu koniecznego, by pracować nad oryginalnymi niemieckimi materiałami w National Archives. Jak trafnie zauważył David Glantz, poleganie na tych dokumentach jako na istotnych źródłach z pierwszej ręki, dotkliwie wykrzywiło zachodnie spojrzenie na militarne wydarzenia wojny niemiecko-rosyjskiej.

Do tragedii przyczynił się również fakt, że wiele mniej znanych (i nie przetłumaczonych) studiów zawiera ogromne bogactwo informacji – jednak muszą zostać właściwie przetłumaczone i dokładnie porównane, dosłownie zdanie po zdaniu, z innymi dokumentami z epoki. Wśród potencjalnie najbardziej wartościowych elementów całej serii znajduje się sześcioczęściowe studium na temat Operacji Zitadelle pióra kilku autorów, będące wręcz odpowiednikiem niedawno opublikowanego studium radzieckiego Sztabu Generalnego, przedstawiające bitwę z drugiej strony frontu. Prace były koordynowane przez generała piechoty Theodora Busse, szefa sztabu Grupy Armii Południe w czasie bitwy. Busse wniósł wkład w postaci ogólnego spojrzenia na bitwę, podczas gdy pięciu współautorów o istotnych, osobistych doświadczeniach, napisało poszczególne rozdziały dotyczące Grupy Armijnej (Armeeabteilung) Kempf, 4. Armii Pancernej, 2. Armii Pancernej, 9. Armii, a także 4. i 6. Floty Powietrznej. Co ciekawe, dwa najlepsze opracowania dotyczące bitwy na Łuku Kurskim – prace Dunna oraz Glantza i House’a – nie cytują tego źródła ani nawet nie wspominają o jego istnieniu. Za tym osobliwym przeoczeniem stoją dwa główne powody. Po pierwsze, nie licząc Bussego, rękopis nie podaje nazwisk współautorów, co w poważny sposób podważa ich powagę; po drugie, angielskie tłumaczenie tej pracy jest wyjątkowo koszmarne i często wręcz przeinacza znaczenia całych zdań.

Jednakże badania przeprowadzone niewielkim nakładem sił pozwoliły ustalić, że Busse wybrał bardzo odpowiednich i posiadających dużą wiedzę grupę autorów⁷. Oto oni, uszeregowani w kolejności, w jakiej pojawiają się w niniejszej książce:

Grupa Armijna Kempf Erhard Raus, dowódca XI Korpusu

4. Armia Pancerna Friedrich Fangohr, szef sztabu

2. Pancerna i 9. Armia Peter von der Groeben, oficer operacyjny,

Grupa Armii Południe

6. Flota Powietrzna Friedrich Kless, szef sztabu

4. Flota Powietrzna Hans Seidemann, dowódca VIII Korpusu

Lotniczego

Co więcej, niemieckie wersje rękopisów są o wiele bardziej przejrzyste i jasne niż istniejące przekłady (choć mapy są kiepskie w obu wersjach).

Rozdziały 1-6 tej książki są nowymi przekładami tego studium, obficie opatrzonymi nowymi materiałami w przypisach i aneksach⁸. W trakcie przygotowań tych rozdziałów do wydania próbowano wziąć pod uwagę, że żaden z autorów nie oczekiwał, iż jego praca kiedykolwiek stanie się publikacją komercyjną. Pisali jasnym, lecz często pedantycznym niemieckim, zbyt mocno polegali na stronie biernej i zawiłej konstrukcji gramatycznej, nie odnosząc się przy tym do nazwisk dowódców oraz innych oficerów. Zdania w poszczególnych akapitach często wydają się być nie na miejscu (jak gdyby zostały dodane po późniejszych przemyśleniach), podczas gdy spójniki łączne i przeciwstawne często są dorozumiane lub po prostu pominięte. Skutkiem tego próba odtworzenia sensu tego, co owi oficerowie mieli na myśli, w wielu przypadkach wymagała odejścia od ścisłego tłumaczenia „słowo w słowo”, przypominającego stopień w jakim dobry redaktor proponuje korekty rękopisu przed przyjęciem go do publikacji. Różnicą była niemożność bezpośredniego skonsultowania się z autorami, gdy pojawiały się bardziej subtelne kwestie, niemniej jest to problem, z którym redaktorzy muszą zmagać się dość regularnie. Ponadto, oznaczenia jednostek zostały poprawione i ujęte w jednolity sposób oraz, gdzie tylko było to możliwe, zostały przedstawione nazwiska dowódców i innych postaci pojawiających się w tekście. Aby poprzeć lub podważyć zawarte w rękopisach stwierdzenia, wszechstronnie wykorzystano materiały archiwalne. Wszystkie przypisy i aneksy to owoce pracy redakcyjnej.

Odrębny rękopis dotyczący transportu kolejowego w strefie Grupy Armii Południe (rozdział 7) z technicznego punktu widzenia nie był częścią studium Bussego, lecz z powodzeniem mógłby nią być. Studium, napisane przez Hermanna Teske, oficera odpowiedzialnego za transport kolejowy w tym sektorze, było od dawna znane i wykorzystywane jako główne źródło przez autorów badających radziecki ruch partyzancki. Teske, w przeciwieństwie do wielu oficerów biorących udział w całym powojennym programie, cieszył się dostępem do swoich dokumentów i wtłoczył swoje studium pomiędzy liczne tabele zawierające dane statystyczne.

Siedem rozdziałów składających się na 1. część książki stanowi razem główne źródło dotyczące niemieckich działań pod Kurskiem. Choć z konieczności powtarza podstawowe informacje chronologiczne na temat bitwy, to zawiera również nowe, czasami kontrowersyjne materiały. Na przykład, większość oficerów armii przypisuje niemieckie niepowodzenie brakowi piechoty, a nie czołgów czy samolotów. Fangohr podważa jak do tej pory uznane spojrzenie na plany natarcia na Obojań i Prochorowkę Hermanna Hotha, a Raus rzuca nowe światło na decyzję Mansteina o kontynuowaniu bitwy po tym, gdy było oczywiste, że natarcie na północy utknęło.

Rozdziały 8-11 (część 2) prezentują szczegółowy obraz walki taktycznej – głównie walki piechoty – latem 1943 r., w bezpośrednim odniesieniu do bitwy pod Kurskiem. W zwięzłym opisie zaczerpniętym z większego studium Lothar Rendulic relacjonuje obronę XXXV Korpusu na wschód od Orła. Opis działań XI Korpusu w bitwach pod Biełgorodem i Charkowem, podczas radzieckiej kontrofensywy, autorstwa jego dowódcy, Erharda Rausa, istniał kiedyś jako spójny rękopis, zanim wojskowi redaktorzy poszatkowali go na kawałki, które potem rozrzucili w kilku odrębnych publikacjach. Pierwotny rękopis wydaje się być nieodwracalnie stracony, lecz jego znaczna część – przypuszczalnie 90-95% – została odtworzona i opatrzone komentarzem w niniejszej książce. Skromne zasoby literatury podejmującej temat walk toczonych przez Grupę Armii Środek latem i jesienią 1943 r., w czasie oraz po ewakuacji występu orłowskiego, wzbogaca studium działań XX Korpusu autorstwa jego dowódcy, Rudolfa Freiherr von Romana. I wreszcie, w rozległej pracy, która została przekopana przez zdolnych historyków, lecz nigdy nie była znana szerokiej publiczności, Martin Francke (który prowadził dziennik wojenny dowództwa) ze szczegółami przedstawia bitwę obronną prowadzoną przez 6. Armię nad rzeką Mius na przełomie lipca i sierpnia. W tym miejscu Rosjanie przeprowadzili pierwsze ataki odwracające uwagę, które z powodzeniem odciągnęły II Korpus Pancerny SS i XXIV Korpus Pancerny spod Kurska.

Część 3 obejmuje oryginalne eseje dotyczące kilku istotnych zagadnień Operacji Zitadelle. Rozdział 12 bada kluczowe decyzje podejmowane przez Hotha oraz Mansteina przed i w trakcie bitwy. Rozdział 13 wykorzystuje niemieckie dokumenty, by ocenić wpływ wielokrotnego odkładania rozpoczęcia ofensywy w czasie na stosunek siły bojowej 9. Armii oraz radzieckiego Frontu Centralnego. Rozdział 14 wykorzystuje znaczną część nowych materiałów „wygrzebanych” w pozostałych częściach książki, aby rzucić nowe światło na rozczarowujące wyniki pierwszego uderzenia Grupy Armii Południe z 5 lipca. Zawierający wnioski rozdział 15 stara się zmierzyć z pytaniem, czy Kursk był bitwą rozstrzygającą, odpowiadając na jedno z bardziej oryginalnych i prowokacyjnych wyzwań, skierowanych pod adresem tego punktu widzenia.------------------------------------------------------------------------

¹ Najlepszym historiograficznym spojrzeniem na sposób w jaki front wschodni traktowany jest na zachodzie (aczkolwiek mającym już dobrze ponad dekadę) jest David M. Glantz, „American Perspectives on Eastern Front Operations in World War II”, po raz pierwszy opublikowane w Voprosy Istorii z sierpnia 1987 r., a obecnie dostępne po angielsku na stronie internetowej Froeign Military Studies Office .

² Praca Carella, choć bardzo poczytna i doceniana przez miłośników frontu wschodniego i gier wojennych, jest często zbyt pochopnie odrzucana przez naukowców. Wynika to z czterech powodów, a nie najmniej istotnym może być przykra przeszłość czająca się za pseudonimem autora. Książka jest również jednoznacznie pro-niemiecka, do tego stopnia, że jeden z czytelników zauważył kiedyś oschle, iż gdy czołowe elementy 16. Dywizji Zmotoryzowanej dotarły do Astrachania (wyznaczając tym samym najdalej wysunięty na wschód punkt niemieckiego natarcia) „moje serce wręcz pękło z dumy z młodych synów Rzeszy”. Lekki, dziennikarski styl Carella, choć potrafi zaprzeć dech w piersiach czytelników, sprawia, że historycy obniżają wartość książki. Najbardziej godną potępienia cechą (przynajmniej dla naukowców) jest to, że we wszystkich książkach Carella brakuje przypisów. Niemniej w ostatnim okresie opinie na temat jakości jego książek uległy korzystnej zmianie. W swoim artykule „American Perspectives” David Glantz zauważa, że Carell „przedstawił liczne relacje poszczególnych niemieckich oficerów i żołnierzy służących w jednostkach szczebla taktycznego” oraz że praca Carella zawiera „zwiększoną ilość materiałów radzieckich” w porównaniu z innymi. W rzeczy samej, po dokładnym zagłębieniu się w bibliografie Carella, można znaleźć w nich listę niemal wszystkich radzieckich książek dostępnych na początku lat 60., a także kilkadziesiąt artykułów z radzieckich czasopism wojskowych. Nie trzeba dodawać, że w czasach gdy Carell prowadził swoje badania, żaden zachodni historyk nie mógł mieć dostępu do rosyjskich archiwów. Ponadto, jak odkryłem podczas badań na potrzeby niniejszej książki (zwłaszcza w czasie prac nad materiałem Rausa), Carell był skrajnie wierny swoim materiałom źródłowym. Jako autor, Carell nadawał swoim opisom walk jak najwięcej życia i dramatyzmu, jednakże niezwykle ściśle trzymał się faktów zawartych w wykorzystywanych przezeń źródłach. Najnowsze wydanie drugiej części historii wojny niemiecko-radzieckiej pióra Carella to: Scorched Earth: The Russo-German War 1943-1944 (Atglen, 1996).

³ Geoffrey Jukes, Kursk: The Clash of Armour (New York, 1968); Martin Caidin, The Tigers Are Burning (New York, 1974), Mark Healey: Kursk 1943: The Tide Turns in the East (London, 1992); Janusz Piekalkiewicz, Operation „Citadel”, Kursk and the Orel: The Greatest Tank Battle of the Second World War, przekład na jezyk angielski Michaela Nierhaus (Nosata, 1987); George M. Nipe, Jr., Decision in the Ukraine, Summer 1943: IISS. and III. Panzerkorps (Winnipeg, 1996); Walter S. Dunn, Jr., Kursk: Hitler’s Gamble, 1943 (Westport, 1997).

⁴ Dwa niemieckie opracowania na temat Kurska nadal mają tak wielki wpływ (bezpośrednio lub też poprzez inne opracowania) na amerykańskie spojrzenie na bitwę, że zasługują na przywołanie: Ernst Klink, Das Gesetz des Handelns die Operation „Zitadelle”, 1943 (Stuttgart, 1966); oraz Silvester Stadler, Die Offensive Gegen Kursk (Coburg, 1998; reprint wydania z 1980 t.).

⁵ Niepodważalne osiągnięcia i pozycja autorów (zwłaszcza Glantza) utrudniają wysuwanie krytyki pod adresem tej książki, tym niemniej praca na nią zasługuje. Jeżeli chodzi o niemieckie źródła, Glantz i House polegają w znacznej mierze na Carellu, historii Dywizji Grossdeutschland Helmutha Spaetera, książce Nipe’a oraz studium II Korpusu Pancernego SS Stadlera. Co dziwne, brakuje wielu kluczowych historii jednostek, w tym owych trzech dywizji SS oraz 19. Dywizji Pancernej. Cytowane jest jedynie amerykańskie wydanie wspomnień Mansteina (zawierające skrócony rozdział o Kursku), a w bibliografii nie pojawiają się kluczowe artykuły i wspomnienia oficerów takich jak Hermann Breith, Johannes Friessner, Hermann Hoth, Erhard Raus i Lothar Rendulic. Co gorsza, w wielu miejscach Carell cytowany jest tak, jak gdyby Scorched Earth było źródłem z pierwszej ręki. Jeden z cytatów rozpoczyna się od wprowadzających w błąd słów: „It was already apparent to German general and infantryman alike that this battle was unlikely any previous encounter. As one observer poignantly noted …” (s. 90). Bez wątpienia to wprowadzenie sprawia, że każdy czytelnik będzie oczekiwał, iż nastąpi po nim relacja z pierwszej ręki, a w cytacie nie ma nic, biorąc pod uwagę sposób w jaki został wprowadzony do tekstu książki, co wskazywałoby, że jest inaczej. Jednakże według wszelkich standardów cytowania źródeł, Carell nie może być uznany za „obserwatora” opisywanych w rzeczonym fragmencie wydarzeń. Niestety, nie jest to odosobniony przypadek. Jeżeli chodzi o źródła archiwalne, autorzy powołują się na studium sztabowe Gottfireda Heinriciego i Wilhelma Haucka, dokończone po wojnie pod auspicjami U.S. Army, utrzymując przy tym, że owo źródło „has just been rediscovered” oraz, że jest „most prominent in his extensive group of German language manuscripts” . W rzeczywistości trudno byłoby odkryć na nowo Heinriciego i Haucka, ponieważ Charles W. Sydnor, Jr. wykorzystał ich pracę w swojej książce Soldiers of Destruction: The SS Death’s Head Division, 1933-1945 (Princeton, 1977), zwłaszcza w przypisie na s. 280. Carell także wykorzystał ten materiał. Być może Glantz i House przeoczyli to dlatego, iż Sydnor oraz Carell nie cytują maszynopisu znajdującego się w National Archives, lecz wersję, którą Heinrici i Hauck opublikowali pod tytułem „Zitadelle” w Wehrwissenschaftliche Rundschau, t. 15 (sierpień-październik 1965), s. 463-485, 529-544, 582-604. Glantz i House najwyraźniej przeoczyli również kurskie studium Bussego, a także artykuły Hermanna Breitha (dowódcy III Korpusu Pancernego), Friedricha Poppe (dowódcy 293. Dywizji Piechoty), oraz Karla Arndta (dowódcy 255. Dywizji Piechoty). Jeżeli chodzi o zdobyczne materiały niemieckie, w badaniach Glantza i House’a figurują głównie zestawy map i schematyczne ordre de bataille. Zapewniają, że „niemieckie dokumenty, które przetrwały są fragmentaryczne”, gdyż zostały w zamierzony sposób zniszczone przez rosyjskich zdobywców, oraz że „najważniejsze z tych brakujących dokumentów dotyczących okresu bitwy pod Kurskiem, to liczne dokumenty niemieckiej 9. Armii” (s.431-432). W innym fragmencie argumentują, że „Szczególnie trudno jest odtworzyć udział 9. Armii w bitwie pod Kurskiem, ponieważ Armia Czerwona zdobyła jej dokumenty z tego okresu. Choć autor widział odpowiedni Tagebuchen, to Rosjanie jeszcze nie zwrócili go niemieckim archiwom” (s. 394). W tym miejscu trzeba wtrącić kilka uwag. Po pierwsze, jest bardzo wiele informacji – choć kiepsko zorganizowanych i zindeksowanych – w zasobach National Archives, opisujących bitwę pod Kurskiem na każdym szczeblu, od grupy armii do dywizji. Uwagi w pozostałej części niniejszej książki, to jedynie skromny przykład. Po drugie, choć to prawda, że Tagebuchen (dzienniki wojenne) 9. Armii za omawiany okres zaginęły, to nie jest to tak wielka przeszkoda, jak chcieliby Glantz i House. Pośród wielu dokumentów odnoszących się do 9. Armii, które przetrwały, są duże ilości raportów porannych i dziennych (Morgenmeldungen i Tagmeldungen), a także znacząca ilość surowych Notz fur Kriegtagebuch, będących materiałem źródłowym, w oparciu o który powstały zaginione dokumenty. Co więcej, ten sam okres obejmują bogate materiały zarówno Grupy Armii Środek, jak i 2. Armii Pancernej, często pokrywające się z dokumentami 9. Armii. Póki co ledwie musnąłem powierzchnię dostępnych materiałów ze szczebli korpusów i dywizji, a są one przepastne. Co jeszcze bardziej zdumiewające w pracy charakteryzującej się tak przełomowymi badaniami nad armią radziecką, Glantz i House wiele szczegółów dotyczących niemieckiej armii pod Kurskiem przedstawiają błędnie. Wielu dowódców niemieckich dywizji (a nawet korpusów!) zaprezentowana jest w OdB z niepełnymi stopniami i jedynie nazwiskiem. Kilku przedstawionych jest po prostu niepoprawnie (wymienienie dowódcy 19. Dywizji Pancernej jako Rudolfa Schmidta – w rzeczywistości był to Gustav Schmidt; czy okaleczenie nazwiska Waltera Chalesa de Beaulieu mianem „Charles de Beaulieu”). Te szczegóły są łatwo dostępne w wielu opublikowanych źródłach i zaskakuje, że autorzy nie przedstawili ich właściwie. David M. Glantz i Jonathan House, The Battle of Kursk (Lawrence, 1999).

⁶ Niklas Zetterling i Anders Frankson, Kursk 1943: A Statistical Analysis (London, 2000).

⁷ Dowody tożsamości autorów przedstawione są we wprowadzeniach do poszczególnych rozdziałów.

⁸ W tym i kilku późniejszych miejscach książki może wydawać się, że oryginalność aneksów podkreślana jest nazbyt nachalnie. Tytułem wyjaśnienia, moje niedopatrzenie na tej płaszczyźnie w German Battle Tactics on the Russian Front, 1941-1945 skłoniło przynajmniej jednego autora do założenia, że materiały wydrukowane w owej książce są własnością publiczną i opublikowania ich nie raz, lecz dwa razy, jako jego własną pracę bez odpowiednich przypisów. Porównaj aneks II w Steven H. Newton, German Battle Tactics on the Russian Front, 1941-1945 (Atglen, 1992) z Dirk Blennemann, „German Corps Organization in World War II”, opublikowanym po raz pierwszy w Command, nr 32 (styczeń-luty 1994) i później w antologii Command; Hitler’s Army (Conschohocken, 1999).------------------------------------------------------------------------

¹ Erich von Manstein, Lost Victories (Novato, 1982), s. 361.

² Alexander Stahlberg, Bounden Duty: The Memoires of German Officer, 1932-1945 (London, 1990), s. 210.

³ Wolf Keilig, Das Deutsche Heer, 1939-1945, 3 tomy (Frankfort, 1958), t. 3, s. 211-252; Charles Burdick i Hans-Adolf Jacobsen, red., The Halder War Diary, 1939-1942 (Novato, 1988), s. 152-201.

⁴ Albert Seaton, The German Army, 1933-1945 (New York, 1982), s. 157, s. 170, s. 175; Matthew Cooper, The German Army, 1939-1945: Its Political and Military Failure (New York, 1978), s.73-74, s. 270.

⁵ Stahlberg, Bounden Duty, s. 256-258; Manstein, Lost Victiories, s. 68.

⁶ R. T. Paget, Manstein: His Campaigns and His Trial (London, 1951), s. 35, s. 37; Stahlberg, Bounden Duty, s. 215.

⁷ Peter Padfield, Himmler (New York, 1990), s. 546, 562, 598, 600; Walter Goerlitz, red., The Memoirs of Field Marshal Keitel (New York, 1966), s. 190, 194, 207; Heinz Guderian, Panzer Leader (London, 1952), s. 340-342, 346, 364, 382, 400, 406, 416, 429, 452; Stahlberg, Bounden Duty, s. 257, 374-376, 396.

⁸ Istnieją pewne rozbieżności co do daty opuszczenia grupy armii (wówczas przemianowanej na Grupę Armii Północna Ukraina) i objęcia dowództwa nad 112. Dywizją Piechoty przez Bussego. Keilig wskazuje, że objął 112. Dywizję 10 lipca 1944 r., jednak von Siegler opisuje go jako szefa sztabu grupy armii do 20 lipca. Keilig pisze również, że następca Bussego objął rządy 21 lipca. Ponieważ to, że oficer sprawujący swoje obowiązki pozostawał na miejscu kilka dni dłużej, żeby wdrożyć swojego następcę było normalną praktyką, wykorzystano datę zaproponowaną przez von Sieglera. Nie licząc możliwości odniesienia tej zmiany do powiązań z próbą zamachu na Hitlera, nie ma to większego znaczenia. Keilig, Das Deutsche Heer, t. 3, s. 211-252, 311-373; Fritz Freiherr von Siegler, Die Hoeheren Dienstellen der Deutschen Wehrmacht, 1933-1945 (Frankfurt, 1957), s. 42.

⁹ Cornelius Ryan, The Last Battle (New York, 1966), s. 93-94, 110, 225, 439, 509-510. Guderian, Panzer Leader, s. 427-428. Hugh Trevor-Roper, red., Final Entries, 1945: The Diaries of Joseph Goebbels (New York, 1978), s. 211, 215.

¹⁰ Donald S. Detweiler, red., World War II Military Studies, 23 tomy, (New York, 1979), t. 1 .

¹¹ Stopień w jakim wydział Obce Armie Wschód oraz inne agencje wywiadowcze pomyliły się odnośnie koncentracji sił Frontu Centralnego jest omówiony w Aneksie 1A.

¹² Interesujące, że Busse nie umieszcza Waltera Modela w gronie oficerów popierających pomysł wstrzymania się z uderzeniem do czasu ofensywy Rosjan. Możliwe, że po prostu nie sprowadził swojej oceny do szczebla armii, choć objęcie nią Heusingera (młodszego stopniem niż wszyscy dowódcy armii) przemawia przeciwko temu argumentowi. Cała kariera Modela opierała się na niezłomnej obronie terenu.

¹³ Jako przykład błędów pierwszego tłumaczenia studium Bussego przez U.S. Army można przytoczyć, że pierwsze słowa tego zdania zostały przełożone jako „this failure must be ascribed to the troops or to front-line leadership”.

¹⁴ Glantz i House, Kursk, s. 290-335.

¹⁵ David M. Glantz, The Role of Intelligence in Soviet Military Strategy in Wolrd War II (Novato, 1990), s. 85.