Las znikających gwiazd - ebook

Tytuł ory­gi­nału
The Forest of Vani­shing Stars

Wydawca
_Urszula Ruzik-Kuliń­ska_

Redak­tor pro­wa­dzący
_Iwona Den­kie­wicz_

Redak­cja
_Elż­bieta Kobu­siń­ska_

Korekta
_Jolanta Spodar_
_Marzenna Kłos_

Copy­ri­ght © 2021 by Kri­stin Har­mel Lietz
All rights rese­rved

Copy­ri­ght © for the Polish trans­la­tion by
Alina Jaku­bow­ska and Elż­bieta Kulicka, 2022

Wydaw­nic­two Świat Książki
02-103Warszawa, ul. Han­kie­wi­cza 2

War­szawa 2022

Księ­gar­nia inter­ne­towa: swiatk­siazki.pl

Dys­try­bu­cja
Dres­sler Dublin Sp. z o.o.
05-850 Oża­rów Mazo­wiecki, ul. Poznań­ska 91
e-mail: dys­try­bu­cja@dres­sler.com.pl
tel. + 48 22 733 50 31/32
www.dres­sler.com.pl

Wer­sję elek­tro­niczną przy­go­to­wano w sys­te­mie ZecerROZDZIAŁ PIERWSZY

_1922_

Stara kobieta cza­iła się w ciem­no­ściach przed domem przy Beha­im­strasse numer 72 w ocze­ki­wa­niu, aż roz­bły­śnie w nim świa­tło. Z bal­konu zwie­szały się szkar­łatne róże, żela­zną balu­stradę opla­tał bujny bluszcz, ale to nie mło­dzi ludzie, któ­rzy tu miesz­kali – śniący o potę­dze Sieg­fried Jüttner i jego powścią­gliwa żona Alwine – dbali o rośliny. Pozo­sta­wiali to zada­nie słu­żą­cej, ponie­waż pie­lę­gno­wa­niem żywych istot potrafi zaj­mo­wać się tylko ten, kto ma choć odro­binę dobroci w sercu.

Stara kobieta obser­wo­wała Jüttnerów od pra­wie dwóch lat i dowie­działa się o nich wielu waż­nych rze­czy, które były nie­zbędne, by mogła z powo­dze­niem zre­ali­zo­wać swój plan.

Wie­działa na przy­kład, że Herr Jüttner był jed­nym z pierw­szych ber­liń­czy­ków, któ­rzy wstą­pili do Naro­do­wo­so­cja­li­stycz­nej Nie­miec­kiej Par­tii Robot­ni­ków, nowego ruchu poli­tycz­nego powoli zdo­by­wa­ją­cego popu­lar­ność w znisz­czo­nym wojną kraju. Wie­działa, że zain­spi­ro­wał go do tego młody, gniewny czło­wiek – nie­jaki Adolf Hitler, któ­rego pory­wa­ją­cej mowy Jüttner wysłu­chał w restau­ra­cji Hofbräukeller pod­czas waka­cyj­nego pobytu w Mona­chium przed trzema laty. Po zakoń­cze­niu tego prze­mó­wie­nia pod­eks­cy­to­wany Herr Jüttner wró­cił pie­szo do ele­ganc­kiego hotelu Vier Jah­re­sze­iten, co zajęło mu całe dwa­dzie­ścia minut, a tam obu­dził swoją śpiącą młodą żonę i upra­wiał z nią seks, choć ona zrazu się wzbra­niała, bo śnił jej się młody męż­czy­zna, któ­rego kie­dyś kochała, a który zgi­nął w cza­sie Wiel­kiej Wojny.

Stara kobieta wie­działa także i to, że dziecko poczęte w tamtą pach­nącą jesie­nią bawar­ską noc, dziew­czynka, którą Jüttnerowie nazwali Inge, miała zna­mię w kształ­cie gołę­bia po wewnętrz­nej stro­nie lewego nad­garstka.

Wie­działa rów­nież, że jutro, 2 lipca 1922 roku, wypa­dają dru­gie uro­dziny dziew­czynki. I wie­działa – z taką samą nie­za­chwianą pew­no­ścią jak to, że dzwon­ko­wate pączki kon­wa­lii i ciemne płatki tojadu mogą zabić czło­wieka – że nie może pozwo­lić małej Inge pozo­stać z Jüttnerami.

Wła­śnie dla­tego tu przy­była.

Sta­ruszka o imie­niu Jeru­sza wie­działa rze­czy, któ­rych jesz­cze nie wie­dzieli inni. Na przy­kład wyczuła moment śmierci Fry­de­ryka Cho­pina w 1849 roku, ponie­waż nuty _Etiudy Rewo­lu­cyj­nej_ dra­ma­tycz­nie tęt­niły jej w gło­wie, gdy obu­dziła się owego dnia z głę­bo­kiego snu. Poczuła drże­nie ziemi w dzień naro­dzin Marii Skło­dow­skiej-Curie w 1867 i Alberta Ein­ste­ina w 1879 roku. A w parny dzień pod koniec czerwca 1914 roku, dwa mie­siące po swo­ich sie­dem­dzie­sią­tych czwar­tych uro­dzi­nach, a tygo­dnie przed­tem, nim dotarła do niej ta wia­do­mość, poczuła głę­boko w żyłach, że następca tronu Austro-Węgier zgi­nie od kuli zama­chowca, co zbu­rzy kru­chą rów­no­wagę świata. Wie­działa, że zbliża się wojna, tak samo jak czuła to teraz. Dostrze­gała to w ciem­nych chmu­rach wzbie­ra­ją­cych na hory­zon­cie.

Matka Jeru­szy, która w 1860 roku popeł­niła samo­bój­stwo, wypi­ja­jąc tru­jący napar, zawsze powta­rzała, że doświad­cza­nie rze­czy nie­moż­li­wych jest darem bożym, prze­ka­zy­wa­nym po kądzieli tylko wybra­nym żydow­skim kobie­tom. Jeru­sza, ostat­nia z linii cią­gną­cej się przez wieki, nie­kiedy odno­siła wra­że­nie, że to raczej prze­kleń­stwo, ale cokol­wiek to było, podą­ża­nie za gło­sami, które nio­sły się echem po lasach, cią­żyło na jej życiu. Liście szep­tały w drze­wach; kwiaty snuły sta­ro­dawne opo­wie­ści; rzeki przy­no­siły wie­ści z odle­głych miejsc. Jeśli potra­fiło się słu­chać, natura odkry­wała swoje tajem­nice, które oczy­wi­ście sta­no­wiły tajem­nice Boga. I teraz Bóg spro­wa­dził Jeru­szę tutaj – na spo­wity mgłą róg ber­liń­skiej ulicy – żeby odmie­niła los tego dziecka, a może i kawałka świata.

Jeru­sza prze­żyła już osiem­dzie­siąt dwa lata, o wiele wię­cej, niż w owym cza­sie żył prze­ciętny Nie­miec. Kiedy ludzie patrzyli na nią – jeśli w ogóle zaszczy­cali ją spoj­rze­niem – raziła ich jej pomarsz­czona twarz, sękate dło­nie powy­krę­cane przez dzie­siątki lat cięż­kiego życia. Prze­waż­nie jed­nak ją igno­ro­wali, tak jak Sieg­fried i Alwine Jüttnerowie, któ­rzy setki razy mijali tę kobietę na ulicy. Zaawan­so­wany wiek czy­nił ją prak­tycz­nie nie­wi­dzialną dla tych, któ­rzy przy­wią­zy­wali wagę przede wszyst­kim do wyglądu i pozy­cji; dla takich ludzi nie była warta uwagi, ot, zbędny ele­ment w prze­strzeni. Zresztą sta­ruszka na pewno wkrótce umrze. Ale Jeru­sza, która spę­dziła całe życie w oto­cze­niu roślin i ziół w naj­ciem­niej­szych ostę­pach leśnych, wie­działa, że ma jesz­cze przed sobą dwie dekady, że dożyje stu dwóch lat i umrze w wio­senny wto­rek 1942 roku, tuż po ostat­niej odwilży.

Słu­żąca Jüttnerów, skromna dziew­czyna, córka mary­na­rza, który już odszedł z tego świata, wyszła dwie godziny temu, a kilka minut po dzie­sią­tej Jüttnerowie wresz­cie zga­sili świa­tło. Jeru­sza ode­tchnęła z ulgą. Ciem­ność chro­niła ją niczym tar­cza; zawsze tak było. Spoj­rzała zmru­żo­nymi oczami na zamknięte okna i pra­wie roz­po­znała kształt łóżeczka dziew­czynki w pokoju po pra­wej stro­nie za jasnymi, kre­mo­wymi zasło­nami. Wie­działa dokład­nie, gdzie ono stoi, bowiem wiele razy była w tym pokoju pod nie­obec­ność rodziny. Prze­su­wała pal­cami po sosno­wych szcze­bel­kach, czuła pły­nącą od drewna moc, ponie­waż drewno, jak wia­domo, posiada pamięć; gdy Jeru­sza po raz pierw­szy dotknęła dzie­cię­cego łóżeczka, nie­mal obez­wład­niło ją cie­płe, białe świa­tło.

To samo świa­tło przy­wio­dło tę starą kobietę tutaj z lasu przed dwoma laty. Widziała je po raz pierw­szy w czerwcu 1920 roku, lśniło nad czub­kami drzew niczym zorza polarna i przy­wo­ły­wało ją na pół­noc. Nie­na­wi­dziła mia­sta, czuła głę­boką nie­chęć do prze­by­wa­nia w miej­scu będą­cym dzie­łem czło­wieka, a nie Boga, ale wie­działa, że tym razem nie ma wyboru. Nogi zanio­sły ją pro­sto na Beha­im­strasse 72. Tam była świad­kiem, jak kru­czo­włosa Frau Jüttner po raz pierw­szy kar­miła swoją córeczkę pier­sią. Już wtedy Jeru­sza spo­strze­gła, że od nie­mow­lę­cia biło świa­tło, widziała w ciem­no­ściach blask nie­wi­doczny dla niczy­ich oczu.

Nie chciała mieć dziecka; ni­gdy nie chciała. Być może dla­tego tak długo zwle­kała z dzia­ła­niem. Ale natura nie popeł­nia błę­dów. Teraz, gdy niebo nad migo­czą­cym świa­tłami mia­stem zaczer­niła chmara posęp­nych kosów, wie­działa, że nad­szedł czas.

Wej­ście po dra­bi­nie prze­ciw­po­ża­ro­wej nowo­cze­snego budynku nie spra­wiło jej kło­potu, tak samo jak popchnię­cie nie­za­mknię­tego okna i ciche wśli­zgnię­cie się do środka. Dziew­czynka nie spała, przy­glą­dała się sta­rej kobie­cie w mil­cze­niu, a nie­zwy­kłe oczy małej – jedno jasno­nie­bie­skie, dru­gie zie­lone jak las – lśniły w ciem­no­ściach. Włosy miała ciemne jak noc, a usta jaskra­wo­czer­wone jak polne maki.

– _Ikh bin geki­men dir tzu nemen –_ wyszep­tała Jeru­sza w jidysz, języku, któ­rego dziew­czynka jesz­cze nie znała. _–_ Przy­szłam po cie­bie _–_ Zasko­czyło ją, że serce wali jej jak mło­tem.

Nie spo­dzie­wała się odpo­wie­dzi, ale dziecko roz­chy­liło usta i wycią­gnęło lewą rączkę, odwra­ca­jąc dłoń, a wtedy zna­mię w kształ­cie gołę­bia bły­snęło w ciem­no­ściach. Szep­nęła coś, co ktoś postronny wziąłby za dzie­cięce gawo­rze­nie, ale Jeru­sza nie miała wąt­pli­wo­ści.

– _Du zent ir –_ powie­działa mała w jidysz. – To ty.

– _Yo, dus bin ikh –_ przy­znała Jeru­sza, po czym pod­nio­sła dziecko, które wcale się nie roz­pła­kało, i przy­ci­ska­jąc je mocno do swo­jego kru­chego ciała, wymknęła się przez okno, zeszła po meta­lo­wych schod­kach, po czym odda­liła się bez­gło­śnie po chod­niku.

Spod fałd pele­ryny dziew­czynka w mil­cze­niu obser­wo­wała oto­cze­nie; jej róż­no­ko­lo­rowe oczy były sze­roko otwarte, gdy Ber­lin z wolna zni­kał za nimi, a potem pochło­nęły je lasy na pół­nocy.ROZDZIAŁ DRUGI

_1928_

Dziew­czynka z Ber­lina miała osiem lat, gdy Jeru­sza po raz pierw­szy powie­działa jej, w jaki spo­sób można zabić czło­wieka.

Sześć lat temu, led­wie dotarły do skraju szu­mią­cego lasu, Jeru­sza zmie­niła dziecku imię. Inge zna­czy „córka boha­ter­skiego ojca”, a to prze­cież kłam­stwo. Dziew­czynka była teraz dziec­kiem lasu.

Jeru­sza od pierw­szej chwili, gdy zoba­czyła świa­tło nad Ber­li­nem, wie­działa, że dziew­czynka musi nazy­wać się Yona, od hebraj­skiego słowa ozna­cza­ją­cego gołę­bia. Wie­działa to, jesz­cze zanim zoba­czyła na jej ręce zna­mię, które z wie­kiem wcale nie zbla­dło, prze­ciw­nie, zro­biło się bar­dziej wyra­zi­ste, ciem­niej­sze, co świad­czyło, że została stwo­rzona do cze­goś wiel­kiego.

Imię czło­wieka ma wielką moc. Stara kobieta musiała zwra­cać się odpo­wied­nio do Yony. Oczy­wi­ście w zamian ocze­ki­wała tego samego, sza­cunku dla swo­jej toż­sa­mo­ści. Imię Jeru­sza ozna­czało „tę, którą zawład­nęło dzie­dzic­two” – w nawią­za­niu do nie­zwy­kłego daru magii, który był dzie­dzic­twem jej krwi po dłu­giej linii przod­kiń, a zara­zem hoł­dem dla lasu, który stał się jej władcą – i tylko tak pozwa­lała zwra­cać się do sie­bie Yonie. „Matka” ozna­czało kogoś, kim Jeru­sza ni­gdy nie będzie i kim być nie chciała.

– Są setki spo­so­bów na ode­bra­nie życia – powie­działa pew­nego gasną­cego popo­łu­dnia wkrótce po ósmych uro­dzi­nach Yony. – Powin­naś znać je wszyst­kie.

Yona ode­rwała wzrok od figurki maleń­kiego strzy­żyka, którą stru­gała z kawałka drewna. Rzeź­bione stwo­rze­nia zapew­niały jej towa­rzy­stwo, czego Jeru­sza nie poj­mo­wała, bo sama nade wszystko ceniła sobie samot­ność. Ale zaję­cie wyda­wało się cał­kiem nie­szko­dliwe. Włosy Yony w kolo­rze głę­bo­kiej bez­gwiezd­nej nocy opa­dały jej na plecy, zakry­wa­jąc drobne jak u ptaszka ramiona. Oczy dziecka – bez­kre­sne, nie­po­ko­jące – zamgliło zakło­po­ta­nie. Słońce wisiało nisko na nie­bie, cień Yony roz­cią­gał się aż po skraj polany, jakby pró­bo­wała zaszyć się w lesie.

– Zawsze mi mówi­łaś, że życie jest cenne, że to dar Boga, który trzeba chro­nić – odpo­wie­działa.

– Ow­szem. Jed­nak naj­waż­niej­sza jest ochrona wła­snego życia. – Jeru­sza roz­po­starła dłoń i przy­ło­żyła ją do tcha­wicy. – Jeśli ktoś przyj­dzie po cie­bie, mocny, pre­cy­zyjny cios tutaj zwy­kle bywa śmier­telny.

Yona kil­ka­krot­nie zamru­gała, dłu­gie rzęsy musnęły policzki, nie­na­tu­ral­nie blade, mimo że słońce paliło je nie­mi­ło­sier­nie. Ręce jej się trzę­sły, gdy odkła­dała ptaszka na zie­mię.

– Ale kto miałby po mnie przyjść?

Jeru­sza popa­trzyła na nią z gry­ma­sem nie­za­do­wo­le­nia na twa­rzy. Pomimo jej nauk dziew­czynka głowę miała w chmu­rach.

– Głupi dzie­ciak z cie­bie! – burk­nęła. Dziew­czynka skur­czyła się w sobie. Dobrze, niech się boi; nad­cho­dzą wszak straszne czasy. – Jak zwy­kle zada­jesz nie­wła­ściwe pyta­nia. Nadej­dzie dzień, gdy będziesz bło­go­sła­wiła moje nauki.

Yony nie zado­wo­liła ta odpo­wiedź, ale nie potra­fiła sprze­ci­wić się swo­jej opie­kunce. Jeru­sza była silna jak gór­ska kozica, sprytna jak wrona siwa i mściwa jak sroka. Cho­dziła po tej ziemi już pra­wie dzie­więć dekad i wie­działa, że dziew­czynkę napawa naboż­nym lękiem jej wiek i mądrość. To sta­ruszce się podo­bało; dziecko powinno mieć świa­do­mość, że Jeru­sza nie jest jego matką. Była tylko nauczy­cielką życia, nikim wię­cej.

– Nie wiem, czy mogła­bym kogoś zabić – ode­zwała się Yona cichym gło­sem. – Jak bym mogła z tym żyć?

Jeru­sza par­sk­nęła. Że też ta mała jest taka naiwna!

– Zabi­łam czte­rech męż­czyzn i jedną kobietę, dzie­cino. I dosko­nale sobie z tym radzę.

Yona otwo­rzyła sze­roko oczy, ale nie ode­zwała się ani sło­wem, aż świa­tło zbla­dło na nie­bie i nauki na ten dzień dobie­gły końca.

– Kogo zabi­łaś, Jeru­szo? – wyszep­tała w ciem­ność, gdy leżały na ple­cach na leśnym poszy­ciu pod dachem ze świer­ko­wej kory, który zbu­do­wały zale­d­wie tydzień temu. Prze­no­siły się z miej­sca na miej­sce co mie­siąc lub dwa, budo­wały nową chatę z darów ofia­ro­wa­nych przez las, zawsze pozo­sta­wia­jąc szparę w pospiesz­nie skle­co­nych sufi­tach z kory, by mogły widzieć gwiazdy, kiedy nie gro­ził im deszcz. Dziś wie­czo­rem niebo było czy­ste. Jeru­sza mogła dostrzec Mały Wóz, Wielki Wóz i gwiaz­do­zbiór Smoka roz­rzu­cone po nie­bie. Życie zmie­niało się nie­ustan­nie, ale gwiazdy trwały na swoim miej­scu.

– Chłopa, dwóch żoł­nie­rzy, kowala i kobietę, która zamor­do­wała mojego ojca – odpo­wie­działa Jeru­sza, nie patrząc na Yonę. – Zabi­liby mnie, każdy z osobna, gdy­bym dała im szansę. Nikomu nie można dać takiej spo­sob­no­ści, Yono. Zapo­mnisz o tej lek­cji, to umrzesz. A teraz odpocz­nij.

Nim księ­życ osią­gnął następną peł­nię, Yona wie­działa, że kop­niak wymie­rzony w prawą stronę krę­go­słupa lędź­wio­wego może dopro­wa­dzić do uszko­dze­nia nerki. Poziomy cios kra­wę­dzią dłoni w nasadę nosa miaż­dży kości twa­rzy i wbija je głę­boko w czaszkę, co powo­duje wewnętrzny krwo­tok w mózgu. Mocny kop­niak palu­chem stopy w skroń, gdy prze­ciw­nik jest pochy­lony, pozba­wia go życia w ułamku sekundy. Szybki chwyt za szyję, w połą­cze­niu z gwał­tow­nym szarp­nię­ciem do tyłu, to pro­sty spo­sób, by zła­mać komuś kark. Cię­cie nożem do góry od nad­garstka do wewnętrz­nej strony łok­cia wzdłuż tęt­nicy pro­mie­nio­wej bły­ska­wicz­nie pro­wa­dzi do wykrwa­wie­nia.

A ponie­waż we wszech­świe­cie panuje rów­no­waga, Jeru­sza nauczyła rów­nież dziew­czynkę, jak leczyć każdy z tych przy­pad­ków. Czarna jagoda przy­wraca krą­że­nie słab­ną­cego serca oraz pobu­dza do życia nie­wy­dolną nerkę. Starta na pastę koci­miętka tamuje krwa­wie­nie. Korzeń łopianu potrafi usu­nąć tru­ci­znę z krwio­obiegu. Zmiaż­dżone owoce czar­nego bzu mogą obni­żyć śmier­telną gorączkę.

Życie i śmierć. Śmierć i życie. Jedno i dru­gie nie­wiele zna­czy, ponie­waż osta­tecz­nie nie­śmier­telna dusza łączy się z nie­skoń­czo­nym Bogiem. Jed­nakże Yona tego nie rozu­miała, na razie. Nie wie­działa jesz­cze, że naro­dziła się przez wzgląd na _tik­kun olam,_ ideę napra­wia­nia świata, i każda jej micwa, każdy czyn, do któ­rego zosta­nie powo­łana, przy­nie­sie boską iskierkę świa­tła.

* * *

W zasa­dzie las mógłby je utrzy­mać, ale dziew­czynka rosła, potrze­bo­wała ubrań, mleka dla wzmoc­nie­nia kości, butów, by nie kale­czyć stóp latem na leśnym poszy­ciu i nie odmro­zić ich zimą. Kiedy Yona była mała, Jeru­sza cza­sem zosta­wiała ją samą na całą dobę, a wcze­śniej stra­szyła opo­wie­ściami o wil­ko­ła­kach, które zja­dają małe dzieci, żeby ni­gdzie się nie odda­lała, sama zaś uda­wała się do pobli­skich miej­sco­wo­ści po potrzebne rze­czy. Z cza­sem, gdy dziew­czynka zaczęła zada­wać wię­cej pytań, Jeru­sza nie miała wyboru i zaczęła zabie­rać ją ze sobą. A przy oka­zji obja­śniała jej nie­bez­pie­czeń­stwa zewnętrz­nego świata i prze­strze­gała, by nikomu nie ufać.

Był mroźny zimowy wie­czór 1931 roku, z czar­nego nieba sypał śnieg, gdy Jeru­sza zacią­gnęła zdu­mione dziecko do Gra­jewa, mia­steczka znaj­du­ją­cego się w pół­nocno-wschod­niej Pol­sce. Naka­zała Yonie mil­cze­nie, ale dziew­czynka nie potra­fiła utrzy­mać języka za zębami. Gdy skra­dały się w ciem­no­ściach w stronę wiej­skiej cha­łupy, zasy­py­wała ją pyta­niami: „Z czego jest ten dach? Dla­czego konie śpią w stajni, a nie na polu? Jak zro­biono te drogi? Co to za flagi?”.

W końcu Jeru­sza gwał­tow­nie się odwró­ciła.

– Dość tego, dzie­cino! Nie ma tu nic cie­ka­wego, jedy­nie roz­pacz i nie­bez­pie­czeń­stwo! Tęsk­nota za życiem, któ­rego nie rozu­miesz, jest jak wpa­try­wa­nie się w słońce. Twoja głu­pota cię znisz­czy.

Prze­stra­szona Yona umil­kła na jakiś czas, ale gdy Jeru­sza przez tylne drzwi wśli­zgnęła się do domu, a potem wyło­niła się stam­tąd z parą butów, spodni oraz weł­nia­nym płasz­czem, który posłuży Yonie przez kilka następ­nych zim, dziew­czynka zasty­gła w miej­scu, nie reagu­jąc na pona­gle­nia sta­rej kobiety.

– O co ci cho­dzi? – spy­tała Jeru­sza ostrym tonem.

– Co oni tam robią? – Yona wska­zała na okno, przez które widziała rodzinę zgro­ma­dzoną przy stole. Był to pierw­szy wie­czór Cha­nuki, a ujrzała żydow­ską rodzinę; Jeru­sza spe­cjal­nie wybrała ten dom, ponie­waż wie­działa, że zajęci wie­cze­rzą domow­nicy nie zauważą intruza. Ojciec rodziny stał z przy­mknię­tymi oczami, twarz oświe­tlały mu świece palące się w rodzin­nej meno­rze, i cho­ciaż przez szybę nie docie­rał jego głos, można się było domy­ślić, że śpiewa. Jeru­szy nie podo­bał się wyraz twa­rzy Yony, gdy patrzyła na tę scenę; była w nim mie­sza­nina tęsk­noty i zachwytu, a takie uczu­cia mogły nasu­nąć dziecku nie­do­rzeczne pomy­sły ucieczki.

– Trzeba być kom­plet­nym głup­kiem, żeby to prak­ty­ko­wać. Nic tu po nas. Chodź już.

Yona się nie poru­szyła.

– Wyglą­dają na szczę­śli­wych. Czy świę­tują Cha­nukę?

Oczy­wi­ście dziew­czynka już to wie­działa. Co rok Jeru­sza rzeź­biła z drewna menorę, ale tylko dla­tego, że matka tak naka­zała jej przed laty. Cha­nuka nie nale­żała do naj­waż­niej­szych żydow­skich świąt, ale sym­bo­li­zo­wała prze­trwa­nie, które każdy miesz­ka­niec lasu powi­nien czcić. Jed­nak dziew­czynka nie rozu­miała istoty rze­czy. Jeru­sza zmru­żyła oczy.

– Oni kle­pią słowa, któ­rych zna­cze­nie cał­kiem im umknęło, Yono. Powta­rza­nie jest dobre dla ludzi, któ­rzy nie chcą samo­dziel­nie myśleć, dla tych pozba­wio­nych wyobraźni. Jak można zna­leźć Boga w sło­wach, któ­rych nauczy­łaś się na pamięć?

Przez chwilę w mil­cze­niu obser­wo­wały świę­tu­jącą rodzinę.

– A jeśli w tej powta­rzal­no­ści znaj­dują pocie­chę? – pod­jęła Yona nie­śmiało. – Jeśli znaj­dują w tym magię?

– Na Boga, czy powta­rza­nie może być magiczne? – Musiały jesz­cze wykraść kilka dzban­ków mleka z obory i Jeru­sza z wolna tra­ciła cier­pli­wość.

– Bóg spra­wia, że te same drzewa co roku powra­cają do życia, czyż nie? – powie­działa powoli Yona. – Że pory roku przy­cho­dzą i odcho­dzą, i zakwi­tają te same kwiaty, te same ptaki ćwier­kają. W tym jest magia, prawda?

Jeru­sza prze­żyła wstrząs. Przed­tem dziew­czynka nie odci­nała się w ten spo­sób, a teraz użyła prze­ciw opie­kunce jej wła­snej broni.

– Ni­gdy nie poda­waj w wąt­pli­wość tego, co mówię – wark­nęła. – Zamilcz wresz­cie i chodź!

To było nie­uchronne, że Yona zacznie inte­re­so­wać się świa­tem ist­nie­ją­cym poza lasem. Jeru­sza wie­działa, że nadej­dzie taki moment, i teraz musiała dopil­no­wać, by dziew­czynka, pozna­jąc cywi­li­za­cję, odno­siła się do niej z odpo­wied­nią dozą lęku.

Jeru­sza nauczyła Yonę wszyst­kich języ­ków, jakie sama znała; Yona mówiła już płyn­nie w jidysz, po pol­sku, bia­ło­ru­sku, rosyj­sku i nie­miecku, a także tro­chę po fran­cu­sku i angiel­sku. „Trzeba znać mowę nie­przy­ja­ciół” – powta­rzała stara kobieta. Cie­szył ją wów­czas strach malu­jący się w oczach Yony.

Jed­nak musiała nauczyć ją cze­goś wię­cej. Z wypa­dów do mia­ste­czek zaczęła przy­no­sić książki. Nauczyła dziew­czynkę czy­ta­nia, licze­nia i pod­staw nauk ści­słych. Nale­gała, by Yona znała Torę i Tal­mud, ale rów­nież zaopa­trzyła ją w chrze­ści­jań­ską Biblię i muzuł­mań­ski Koran. Bóg wszak jest wszę­dzie i poszu­ki­wa­nie Go nie ma gra­nic. To ostat­nie zajęło Jeru­szy całe życie, a latem 1922 roku zawio­dło ją na ciemny róg ber­liń­skiej ulicy, by upro­wa­dzić dziecko, które teraz stało się jej solą w oku.

Choć Yona czę­sto ją iry­to­wała, Jeru­sza musiała przy­znać, że mała jest bystra, wraż­liwa i ma roz­wi­niętą intu­icję. Poły­kała książki jak zimną wodę i uważ­nie wsłu­chi­wała się w słowa Jeru­szy, gdy ta prze­ka­zy­wała jej swoje sekrety. W wieku czter­na­stu lat Yona wie­działa wię­cej o świe­cie niż więk­szość ludzi wykształ­co­nych na uni­wer­sy­te­tach. Co waż­niej­sze, znała tajem­nice lasu, wszyst­kie spo­soby na prze­trwa­nie.

Gdy dziew­czynka otwo­rzyła oczy na świat, Jeru­sza kła­dła nacisk na dwie sprawy. Po pierw­sze, Yona we wszyst­kim musi być jej posłuszna. Po dru­gie, powinna ukry­wać się w lesie, z dala od tych, któ­rzy mogą ją skrzyw­dzić.

Cza­sem Yona pytała: Dla­czego? Kto chciałby ją skrzyw­dzić? Co jej zro­bią?

Jeru­sza ni­gdy nie odpo­wia­dała, bo w grun­cie rze­czy nie potra­fiła udzie­lić pre­cy­zyj­nej odpo­wie­dzi. Wie­działa jedy­nie, że ran­kiem 6 czerwca 1922 roku, ucie­ka­jąc z dwu­let­nim dziec­kiem do lasu, usły­szała głos z nieba, ostry i wyraźny: „Pew­nego dnia jej prze­szłość powróci i zmieni bieg życia wielu ludzi, być może nawet zabie­ra­jąc jej wła­sne. Jedy­nym bez­piecz­nym dla niej miej­scem jest las”.

Był to ten sam głos, który przed­tem naka­zał jej zabrać dziew­czynkę, głos, który szep­tał do Jeru­szy wśród drzew. Przez długi czas myślała, że głos ów należy do Boga, cho­ciaż teraz, u schyłku życia, nie miała już takiej pew­no­ści. A jeśli głos w jej gło­wie należy do niej samej? Jeśli to spu­ści­zna po sza­leń­stwie jej matki, raczej iskierka obłędu niż woła­nie z góry?

Za każ­dym razem, gdy te słowa wypły­wały na powierzch­nię, Jeru­sza je odpy­chała. Głos prze­ma­wiał z wysoka i kto wie, jaki los by ją cze­kał, gdyby go nie słu­chała.ROZDZIAŁ TRZECI

Dopiero dwa lata póź­niej, gdy prze­mie­ściły się ponad sto pięć­dzie­siąt kilo­me­trów na połu­dnie, Yona ośmie­liła się wresz­cie prze­ciw­sta­wić naka­zom Jeru­szy.

Prze­by­wały w głębi Pusz­czy Bia­ło­wie­skiej. Jesień z wolna chy­liła się ku koń­cowi, zie­mia roiła się od grzy­bów, dni prze­ry­wało od czasu do czasu stu­ka­nie dzię­cio­łów oraz cięż­kie stą­pa­nie łosia, a spo­kój nocy zakłó­cało wycie włó­czą­cych się wil­ków. Było to magiczne miej­sce. Yona, która dora­stała w miło­ści do pta­ków, miała dziś trud­no­ści w sku­pie­niu się na bia­łych bocia­nach i nie­spo­koj­nych pasia­stych bąkach fru­wa­ją­cych nad jej głową. Wyobra­żała sobie, że sama unosi się w niebo, skąd roz­ta­cza się bez­kre­sny widok, że ma skrzy­dła i może prze­nieść się, dokąd­kol­wiek zechce. Ale to było tylko marze­nie.

W ten póź­no­paź­dzier­ni­kowy dzień powie­trze stało się ostre i zimne. Yona zbie­rała żołę­dzie do dużego kosza. Gro­ma­dziły je z Jeru­szą na długą zimę; więk­szość żołę­dzi wypłu­czą, wysu­szą i zmielą na mąkę, ale część upieką w mio­dzie pozy­ska­nym z uli, które wynaj­dy­wały pod korą zwa­lo­nych drzew; zwłasz­cza Jeru­sza miała do tego smy­kałkę. Yona była tak roz­ko­ja­rzona nagłym nawo­ły­wa­niem _ja-ja-ja_ rzad­kiej brzęczki wod­nej, że na moment stra­ciła czuj­ność. Gdy w pew­nej chwili dostrze­gła jakie­goś męż­czy­znę, ten znaj­do­wał się zale­d­wie sto metrów od niej. Prze­stra­szona, z gwał­tow­nym wes­tchnie­niem skryła się w wierz­bi­nie.

Nie zauwa­żył jej, nie usły­szał. Yona przy­zwy­cza­iła się poru­szać w rytm sze­le­stu drzew, tak spo­koj­nie, jakby uno­siła się na wie­trze. Odru­chowo się­gnęła po nóż, który zawsze nosiła przy­tro­czony paskiem do kostki i na wszelki wypa­dek, zgod­nie z zale­ce­niem Jeru­szy, ostrzyła co tydzień. Z walą­cym ser­cem przy­glą­dała się nie­zna­jo­memu.

Nie był to doro­sły męż­czy­zna, jakim wydał jej się na pierw­szy rzut oka. Wła­ści­wie ujrzała chłopca, star­szego od niej może o rok lub dwa. Włosy miał bar­dzo jasne, a skórę mocno opa­loną. Sze­roki w ramio­nach, szedł z pew­no­ścią sie­bie świad­czącą, że dobrze zna teren.

Skąd się wziął? Prze­by­wały tu od trzech tygo­dni i nie napo­tkały dotąd śladu czło­wieka. Czy też miesz­kał wśród drzew? Tętno jej przy­spie­szyło, gdy pozwo­liła sobie na moment dopu­ścić myśl, że oto spo­tkała brat­nią duszę. Cier­pie­nie, które ta myśl wywo­łała – istna sym­fo­nia tęsk­noty, samot­no­ści i stra­chu – spra­wiło, że ponie­chała ostroż­no­ści. Zanim zdą­żyła pomy­śleć, ode­rwała dłoń od noża, wypro­sto­wała się i wyszła ze swo­jej kry­jówki.

– Hej! – powie­działa, a gdy nie zare­ago­wał, zdała sobie sprawę, że cho­ciaż jej wargi się poru­szyły, nie wydo­była z sie­bie żad­nego dźwięku. Nabrała głę­boko powie­trza i powtó­rzyła powi­ta­nie, tym razem tak gło­śno, że młody czło­wiek odwró­cił się na pię­cie i patrzył zdu­miony.

– Hej! – odpo­wie­dział po chwili. Głos miał głę­boki, oczy sze­roko otwarte ze zdzi­wie­nia. Zasta­no­wiło ją, jak ona wygląda w jego oczach. Od czasu do czasu zer­kała na swoje odbi­cie w tafli wody i wie­działa, że ma duże oczy, każde innego koloru, wydatny nos, wyso­kie kości policz­kowe i usta pełne jak pączek róży. Pomimo że całe życie spę­dzała na świe­żym powie­trzu, skórę miała nad­zwy­czaj białą; dłu­gie włosy, niczym smo­li­sta kur­tyna dymu, się­gały jej do pasa. Od lipca, po swo­ich szes­na­stych uro­dzi­nach, wystrze­liła w górę jak chwast, a nogi stały się dłu­gie i smu­kłe jak u jelonka. Ni­gdy nie zasta­na­wiała się nad swoim wyglą­dem, a teraz, po raz pierw­szy w życiu, była nie­zwy­kle świa­doma swo­jego ciała.

Odnio­sła wra­że­nie, że chło­pak czeka, aż ona coś powie, a więc odchrząk­nęła, by roz­luź­nić ści­śnięte gar­dło, i wydu­siła pierw­sze słowa, jakie przy­szły jej do głowy:

– Dla­czego tu jesteś?

Uniósł brwi – tak jasne, że pra­wie nie­wi­doczne – i się roze­śmiał.

– Przy­pusz­czam, że z tego samego powodu co ty. Robię zapasy na zimę.

Miała do niego milion pytań. Skąd przy­szedł? Dokąd zmie­rzał? Jaki jest świat tam, na zewnątrz lasu? Pyta­nia kotło­wały jej się w gło­wie, ale zdo­łała jedy­nie stwier­dzić:

– Ni­gdy cię tu nie widzia­łam.

Znów się roze­śmiał, a ona zdała sobie sprawę, że podoba jej się ten dźwięk. Róż­nił się od śmie­chu Jeru­szy – ury­wa­nego, chra­pli­wego i czę­sto zabar­wio­nego zło­śliwą nutą. Nic, co zro­biła Yona, nie mogło zaszo­ko­wać Jeru­szy, i teraz zro­zu­miała, że w zadzi­wie­niu kogoś była moc, a może nawet radość.

– Ja też cię tu nie widzia­łem – powie­dział młody czło­wiek. Zro­bił krok w jej stronę, a ona odru­chowo się cof­nęła. Przy­sta­nął i pod­niósł ręce do góry.

– Prze­pra­szam. Nie chcia­łem cię prze­stra­szyć.

Zmu­siła się do uśmie­chu.

– Och, nie prze­stra­szy­łeś. – Kłam­stwo sma­ko­wało słono w jej ustach.

Przy­glą­dał jej się w mil­cze­niu.

– Miesz­kasz gdzieś nie­da­leko?

– Tak… – I natych­miast się popra­wiła: – Ach… nie. – Czuła, że się rumieni.

Młody czło­wiek z waha­niem ją obser­wo­wał.

– W porządku. Ja miesz­kam w Haj­nówce.

– Rozu­miem. – Yona nie miała poję­cia, gdzie to jest.

– Leży na skraju pusz­czy – wyja­śnił. – Dzień drogi stąd.

– Oczy­wi­ście. – Zdo­by­cie wie­dzy, któ­rej nie miała, sma­ko­wało jak kolejne kłam­stwo. Jeru­sza uczyła ją geo­gra­fii i Yona potra­fiła zna­leźć na mapie Bra­zy­lię, Nepal, a nawet Tri­purę, cza­sem śniła o lata­niu jak ptak, o szy­bo­wa­niu wysoko, daleko, na inny kon­ty­nent. Jed­nak o miej­sco­wo­ściach poło­żo­nych na obrzeżu pusz­czy wie­działa nie­wiele, praw­do­po­dob­nie zgod­nie z inten­cją Jeru­szy. Wie­dza rodziła pokusę. Jeru­sza nie zazna­ja­miała Yony z geo­gra­fią oko­licy, co miało suge­ro­wać, że wokół nie ma nic cie­ka­wego, dokąd warto by uciec.

– A ty? – spy­tał chło­pak. – Gdzie miesz­kasz?

– My… – rap­tow­nie zamil­kła. Już miała powie­dzieć, że mieszka w lesie, ale prze­cież Jeru­sza kazała nikomu tego nie mówić. Ludzie mogliby przyjść i zro­bić im krzywdę. Nie podej­rze­wała o to tego chłopca, ale musi uwa­żać. – Jestem z Ber­lina.

Nie wie­działa, dla­czego tak powie­działa. Jeru­sza ani sło­wem nie napo­mknęła, że dziew­czyna może pocho­dzić z jakie­goś innego miej­sca oprócz lasu. Nocami Yona nie­kiedy śniła o mie­ście, drew­nia­nym łóżeczku, luk­su­so­wej pościeli, o kocha­ją­cych ją rodzi­cach i mleku, które sma­ko­wało ina­czej niż to, które cza­sem Jeru­sza zdo­by­wała od wędru­ją­cych kóz. Jed­nak słowo „Ber­lin” nie miało sło­nego smaku. A jeżeli to była prawda…?

– Z Ber­lina? – Chło­pak uniósł brwi. – Prze­cież stąd to jakieś sześć­set, sie­dem­set kilo­me­trów!

Zakło­po­tana Yona wzru­szyła ramio­nami. Oczy­wi­ście wie­działa to z map. Tylko dla­czego wymie­niła Ber­lin? To mia­sto, które mogła zoba­czyć tylko w wyobraźni, mia­sto, do któ­rego Jeru­sza ni­gdy jej nie zabie­rze, znaj­do­wało się szmat drogi stąd. Że też tak się wygłu­piła…

– Wiem – wymam­ro­tała.

Młody czło­wiek z powąt­pie­wa­niem zmarsz­czył czoło.

– W porządku, może znów się spo­tkamy.

Yona wie­działa, że go traci, że chło­pak wła­śnie zamie­rza odejść, i nagle poczuła despe­racką potrzebę zatrzy­ma­nia go.

– Kim jesteś? To zna­czy, jak ci na imię?

Znów się uśmiech­nął, ale tym razem nie­znacz­nie. Na jego twa­rzy malo­wała się nie­uf­ność.

– Mar­cin. A ty?

– Yona.

– Yona – powtó­rzył, jakby sma­ku­jąc słowo. Podo­bało jej się, jak je wyma­wia. – A więc, Yono, wrócę tu jutro, jeśli będziesz w oko­licy… Mój ojciec i ja roz­bi­li­śmy nie­da­leko obóz.

– Rozu­miem. – Nie wie­działa, co jesz­cze powie­dzieć. Zaczęła więc nie­spiesz­nie się wyco­fy­wać, aż znik­nęła wśród drzew, skąd już nie mogła dostrzec chłopca. W końcu się odwró­ciła i ruszyła bie­giem. Powrót do chaty, którą dzie­liła z Jeru­szą, zajął jej godzinę, długo klu­czyła, ponie­waż, choć była zain­try­go­wana Mar­ci­nem, wolała mieć pew­ność, że jej nie śle­dzi.

Tego wie­czoru przy kola­cji, zło­żo­nej ze słod­kich mio­do­wych grzy­bów przy­rzą­dzo­nych z dzi­kim czosn­kiem, Yona musiała gryźć się w język. Wie­działa, że jeśli wspo­mni o mło­dym czło­wieku, Jeru­sza natych­miast zarzą­dzi wymarsz.

– Jesteś dzi­siaj bar­dzo mil­cząca – stwier­dziła Jeru­sza, gdy szły do pobli­skiego stru­mie­nia, żeby umyć naczy­nia, ukra­dzione dawno temu z któ­re­goś domu na skraju lasu. Więk­szość rze­czy – ubra­nia, buty, garnki, sie­kierę i noże – zgro­ma­dziły w ten spo­sób.

– Nie, wcale nie – zaprze­czyła prędko Yona, na co Jeru­sza podejrz­li­wie zmru­żyła oczy. Yona mogła mieć tylko pre­ten­sje do sie­bie, że była tak prze­zro­czy­sta.

– Zawsze opo­wia­dasz mi o swoim dniu – o zwie­rzę­tach, które widzia­łaś, o tym, co udało ci się zebrać. Zwy­kle paplasz bez ustanku, ponie­waż nie jesteś jesz­cze dość mądra, by wie­dzieć, że czę­sto lepiej jest mil­czeć.

Yona zmu­siła się do uśmie­chu, cho­ciaż te słowa ją ubo­dły.

– Brzęczka! – wypa­liła, nader szybko i rado­śnie. – Widzia­łam brzęczkę wodną.

– Aha. – Z oczu Jeru­szy, przy­po­mi­na­ją­cych ciemne szparki, wyzie­rał scep­ty­cyzm. – Tego ptaka, tak samo jak cie­bie, nie można zamknąć w klatce. Może to znak, że zna­la­złaś się zbyt bli­sko cywi­li­za­cji i gdy nie zacho­wasz ostroż­no­ści, stra­cisz wol­ność.

Yona pod­nio­sła wzrok z prze­stra­chem.

– Ja… ja nie zna­la­złam się bli­sko cywi­li­za­cji. – Słony smak wró­cił do jej ust.

Na twa­rzy Jeru­szy malo­wał się prze­bie­gły wyraz, gdy z wolna roz­sze­rzyła oczy.

– Oczy­wi­ście, że nie. Jeste­śmy w środku pusz­czy. Nie mogła­byś dojść do wio­ski i wró­cić z powro­tem bez…

– Ber­lin! – rzu­ciła Yona, żeby w końcu zmie­nić temat.

– Słu­cham? – Jeru­sza zasty­gła.

– Ber­lin – powtó­rzyła Yona z mniej­szym prze­ko­na­niem. – Czy miesz­ka­ły­śmy tam, gdy byłam mała, Jeru­szo? W domu z łóż­kami, pościelą i świe­żym mle­kiem?

Jeru­sza ścią­gnęła usta, jakby sma­ko­wała kwa­śną jagodę.

– Głu­pia dziew­czyno, możesz sobie wyobra­zić mnie w Ber­li­nie?

Yonę ści­snęło w sercu. Cza­sem sny były tylko snami.

– Nie.

– No to nie zada­waj głu­pich pytań.

Tej nocy Yona nie śniła o Ber­li­nie, lecz o chło­paku imie­niem Mar­cin, który pod­szedł do niej i dotknął jej policzka. Ale potem, zanim zdą­żyła powie­dzieć choć słowo, zamie­nił się w brzęczkę i odle­ciał; uno­sił się ponad wierz­choł­kami drzew, pod­czas gdy ją przy­gwoź­dziło do ziemi.

Trzy dni póź­niej Yona znów zoba­czyła Mar­cina. Na jego twa­rzy odma­lo­wała się ulga, gdy dostrzegł ją wyła­nia­jącą się z kępy dębów.

– Już myśla­łem, że znik­nę­łaś na zawsze – powie­dział, gdy się zbli­żyła.

– Nie znik­nę­łam na zawsze. – Głu­pia odpo­wiedź, od razu się zorien­to­wała. Ucie­szyła się, że skwi­to­wał ją śmie­chem.

– Tak, prze­cież widzę. A więc gdzie byłaś? W Ber­li­nie?

Roz­ba­wie­nie tań­czyło w jego oczach, więc też pozwo­liła sobie na nikły uśmiech. Miał znisz­czone ubra­nie, koszulę za cia­sną i prze­tartą na łok­ciach. Yona poczuła impuls, by zace­ro­wać mu tę koszulę. To ją prze­stra­szyło. Poja­wiło się też coś, co zanie­po­ko­iło ją jesz­cze bar­dziej – pra­gnie­nie, by dotknąć jego skóry, spraw­dzić, czy jest tak roz­pa­lona jak jej wła­sna.

– Nie, nie poje­cha­łam – zaprze­czyła rap­tow­nie.

Jego uśmiech tro­chę zbladł.

– Tylko żar­to­wa­łem.

– Oczy­wi­ście. Cho­dzi o to… że ja… – Głos jej zamarł bez­rad­nie. Jak mogłaby mu wytłu­ma­czyć, że ni­gdy w życiu nie roz­ma­wiała z nikim prócz Jeru­szy? Że nie do końca rozu­mie żarty, bo jej opie­kunka ni­gdy nie żar­to­wała. Że jedyny kon­takt z zewnętrz­nym świa­tem miała kilka razy do roku, kiedy tamta zabie­rała ją ze sobą do wio­ski w środku nocy?

– W porządku – powie­dział deli­kat­nym tonem. – To był głupi żart. Ber­lin nie jest teraz przy­jem­nym miej­scem.

– Dla­czego?

Spoj­rzał na nią bystro.

– Na pewno sły­sza­łaś, co się teraz tam dzieje.

– Co się dzieje? – Nagle ogar­nęło ją nie­miłe wra­że­nie – jakby mignię­cie zbie­ra­ją­cych się burzo­wych chmur – poczu­cie, że wszystko, co jej powie, ona już intu­icyj­nie wie.

Uśmiech znik­nął z jego twa­rzy, ale oczy miał pełne życz­li­wo­ści.

– Nie powi­nie­nem był tego zakła­dać. Piszą o tym w gaze­tach. Potra­fisz czy­tać, Yono? – W jego pyta­niu nie kryła się kpina. Miał prawo myśleć, że jest pro­stą, nie­wy­kształ­coną dziew­czyną z lasu, która kła­mała na temat jedy­nego odle­głego mia­sta, o któ­rym sły­szała.

Jed­nak się mylił. Pro­blem pole­gał tylko na tym, że książki kra­dzione przez Jeru­szę z biblio­tek w mia­stecz­kach i wio­skach albo z kościo­łów i syna­gog były wybie­rane według pew­nego wzoru, któ­rego Yona nie rozu­miała. Jej edu­ka­cja ogra­ni­czała się do histo­rii świata, nauko­wych tek­stów o rośli­nach, zio­łach i bio­lo­gii, jak rów­nież lite­ra­tury reli­gij­nej. Życie, jak mawiała Jeru­sza, jest nie­usta­ją­cym poszu­ki­wa­niem Boga.

– Tak, umiem czy­tać.

– Prze­pra­szam. Oczy­wi­ście, że umiesz… Pomy­śla­łem tylko, że… – Nie dokoń­czył. Wyglą­dał na tro­chę roz­cza­ro­wa­nego.

– Nie ma sprawy. Ja… kocham książki. One są… – Zawa­hała się, słowa tań­czyły na końcu jej języka. – Książki są magiczne, prawda?

– Tak, ale obec­nie w Niem­czech wielu ludzi by się z tobą nie zgo­dziło. Powie­dzie­liby, że książki są nie­bez­pieczne.

– W jaki spo­sób książki mogą być nie­bez­pieczne?

– Nie wiem. – Wzru­szył ramio­nami. – Palą je teraz w tym twoim Ber­li­nie, wiesz? To wła­śnie pró­bo­wa­łem ci powie­dzieć.

– Palą książki? – Yona kilka razy zamru­gała. – Ale dla­czego ktoś miałby to robić?

– Chyba uwa­żają, że ludzie nie powinni czy­tać ksią­żek, z któ­rymi oni się nie zga­dzają.

To tro­chę przy­po­mi­nało postawę Jeru­szy, która rościła sobie prawo do kon­tro­lo­wa­nia cudzych myśli. Mimo wszystko Yona nie podej­rze­wała, by stara kobieta posu­nęła się do obró­ce­nia wie­dzy w popiół.

– To straszne!

Gdzieś z oddali dotarło woła­nie jakimś głę­bo­kim, męskim gło­sem. Yona zesztyw­niała, ręką natych­miast wyma­cała nóż przy kostce. Mar­cin musiał je usły­szeć, ponie­waż prze­chy­lił głowę w tym kie­runku i wes­tchnął.

– Mój ojciec – powie­dział. – Chcesz…

– Muszę iść – rzu­ciła pospiesz­nie Yona. Cho­ciaż chciała zostać, kor­ciło ją, by zapy­tać Mar­cina, co dzieje się na świe­cie, o czym jesz­cze prze­czy­tał w książ­kach i gaze­tach, nagle zdjął ją strach. Mar­cin wyda­wał się przy­ja­cie­lem. Ale co, jeśli jego ojciec był jed­nym z tych ludzi, przed któ­rymi ostrze­gała ją Jeru­sza? Już roz­ma­wiała z nim za długo.

– Wrócę jutro…

– Yono, pro­szę, nie ucie­kaj. – Mar­cin zbli­żył się o krok.

Ale Yona już bie­gła i wkrótce znik­nęła wśród drzew jak podmuch wia­tru, jakby w ogóle jej nie było.

Kiedy Yona wró­ciła do obo­zo­wi­ska, serce jej pul­so­wało z bólu. Dla­czego nie została dłu­żej? Dla­czego nie miała odwagi, by zadać wię­cej pytań?

Była tak zato­piona w myślach, że dopiero po kilku sekun­dach dotarło do niej, że Jeru­sza roz­biera sza­łas, który od trzech tygo­dni nazy­wały domem; wście­kłymi szarp­nię­ciami zdzie­rała korę z dachu i wyry­wała drew­niane słupki. Yona przy­sta­nęła i gapiła się na nią w szoku.

– Dla­czego… – zaczęła.

Jeru­sza gwał­tow­nie się do niej odwró­ciła.

– Myślisz, że nie dowie­dzia­ła­bym się o tym chło­paku? Jak śmiesz nie być mi posłuszna? Nie znasz świata i nie jesteś dość mądra, żeby doko­ny­wać wła­snych wybo­rów, ty głu­pia dziew­czyno! A co, jeśli cię śle­dził?

– Ja nie…

– Dosyć! – prze­rwała jej sta­ruszka gło­sem peł­nym zawodu i ostrym jak nóż. – Coś ty naj­lep­szego zro­biła!

Zawsty­dzona Yona w mil­cze­niu zbie­rała swoje rze­czy, bez­sku­tecz­nie powstrzy­mu­jąc płacz. Gdy brnęły przez las, odda­la­jąc się od miej­sca, gdzie jutro będzie cze­kał na nią Mar­cin, Yona roniła łzy, które w ciszy ska­py­wały na zie­mię.

– On był miły, Jeru­szo – powie­działa po godzi­nie mil­czą­cej wędrówki. – Nie zamie­rzał mnie skrzyw­dzić.

– Nic nie wiesz – odpa­ro­wała Jeru­sza. – Męż­czyźni potra­fią być okrutni, bez­li­to­śni i zimni. A kon­se­kwen­cje błę­dów, które popeł­niamy, cią­gną się za nami przez całe życie.

– Zacho­wy­wał się jak przy­ja­ciel.

– Co ty powiesz? A może jed­nak cze­goś od cie­bie chciał?

Yona poczuła się zbita z tropu. Wyda­wało się, że nie chciał niczego innego oprócz roz­mowy.

– Niby czego?

Jeru­sza splu­nęła.

– Na tym świe­cie masz moc, dopóki nóg nie roz­ło­żysz.

Yona zamru­gała, cał­ko­wi­cie zagu­biona.

– Ja… nie rozu­miem.

Jeru­sza wpa­try­wała się w nią z nie­do­wie­rza­niem.

– Daj spo­kój, dziecko. Chłopcy chcą tego od dziew­cząt od zara­nia świata.

Yona wresz­cie zro­zu­miała. Policzki zabar­wił jej mocny rumie­niec.

– Tak nie było! – Wie­działa, co to jest seks. „Nie­for­tunna koniecz­ność zacho­wa­nia ludz­kiej rasy”, jak twier­dziła Jeru­sza, nie­ma­jąca nic wspól­nego z uczu­ciem i wza­jem­nym zro­zu­mie­niem. A prze­cież oni tylko ze sobą roz­ma­wiali…

Jed­nak pra­gnęła się do niego zbli­żyć, prawda? Czy tak działa natura? A może to tylko pra­gnie­nie, by mieć kogoś bli­skiego, kto dostrzega w nas czło­wieka i zara­zem kobietę?

Póź­niej, gdy lata mijały, a ona prze­miesz­czała się wraz z Jeru­szą na pół­noc, a potem na wschód, myślała cza­sem o Mar­ci­nie i żało­wała, że nie star­czyło jej wów­czas odwagi, by dotknąć jego skóry, choćby po to, żeby przez ulotną chwilę poczuć ciało innego czło­wieka.

Teraz tam, gdzie prze­by­wały, nie było żad­nych ludzi i po pew­nym cza­sie ich życie wpa­dło w prze­wi­dy­walną rutynę. Każ­dego dnia zaj­mo­wały się poszu­ki­wa­niem poży­wie­nia i ziół, a wie­czo­rem nad małym ogni­skiem goto­wały strawę z tego, co zna­la­zły. Zmie­niały miej­sce co naj­mniej raz na mie­siąc, a więc na pewno nie zosta­wiały za sobą śla­dów, jeśli ktoś by ich szu­kał. Póź­nym latem i jesie­nią zbie­rały i wędziły zapasy na zimę. Kiedy liście zmie­niały kolory, zaczy­nały budo­wać zie­miankę: kopały głę­boką jamę w piasz­czy­stej ziemi i pod­pie­rały ją palami wycio­sa­nymi z pni drzew. Zimą tło­czyły się wokół małego pie­cyka w cia­snej prze­strzeni i wycho­dziły tylko po to, by zaopa­trzyć skromną spi­żar­nię w małe rybki błotne, larwy chrząsz­czy i zmro­żone jagody oraz żeby zebrać do garn­ków na wodę świeży śnieg. Każ­dej wio­sny Jeru­sza wędro­wała do oko­licz­nych wio­sek po ubra­nia, buty, koce, noże i sie­kiery. Gdy zosta­wiała Yonę samą, sta­now­czo naka­zy­wała jej, żeby nie ważyła się ruszyć z miej­sca; z każ­dej wyprawy przy­no­siła książki, które dziew­czyna łap­czy­wie pochła­niała i sta­rała się wyobra­zić sobie życie poza lasem. Latem uda­wały się do opusz­czo­nych rosyj­skich obo­zo­wisk z cza­sów Wiel­kiej Wojny i kopały w ziemi w poszu­ki­wa­niu takich skar­bów jak kawałki magnezu i żelaza, które uła­twiały roz­pa­la­nie ognia. Z cza­sem wypeł­niły nimi małą torbę i zabie­rały wszę­dzie ze sobą, ponie­waż zawdzię­czały im świa­tło i cie­pło.

Jed­nak działo się coś nie­do­brego. Zanim Yona skoń­czyła dwa­dzie­ścia lat, w świe­cie wokół lasu zaczęło nara­stać zło. Zie­mia pomru­ki­wała, samo­loty coraz czę­ściej dud­niły nad gło­wami, przez co naru­szały spo­kój nieba. Z oddali dobie­gały eks­plo­zje i dźwięki, które, jak wyja­śniała Jeru­sza, były wystrza­łami z kara­bi­nów. Cho­ciaż Yona bła­gała ją, by wytłu­ma­czyła, co się dzieje, odpo­wie­dzi sta­rej kobiety zawsze były pokrętne.

„Bóg się gniewa” – mawiała z bły­skiem stra­chu w oczach. Albo: „Bóg pod­daje nas pró­bie”. A gdy Yona zada­wała wię­cej pytań, Jeru­sza chwy­tała ją za ramiona i z sykiem ostrze­gała: „Dopóki tu jesteś, jesteś bez­pieczna, Yono. Nie zapo­mi­naj o tym”. Albo rzu­cała: „Las cię obroni”. Tylko dziew­czyna na­dal nie wie­działa przed czym.

W lesie poja­wiało się coraz wię­cej ludzi. A to prze­ra­żało zazwy­czaj nie­wzru­szoną Jeru­szę.

– Ci ludzie skrzyw­dzą nas, jeśli nas wytro­pią – wyszep­tała pew­nej nocy, gdy ści­ska­jąc noże i wsłu­chu­jąc się w czy­jeś cięż­kie kroki, kryły się w ciem­no­ściach w pustym pniu trzy­stu­let­niego dębu.

– Kim oni są? – spy­tała Yona.

– To źli ludzie. Kosz­mar wła­śnie się zaczął. – Ale Jeru­sza nie chciała wyja­śnić nic wię­cej. Póź­niej tego wie­czoru, gdy kroki umil­kły, ruszyły dalej, tym razem na wschód.

– Dokąd idziemy? – spy­tała cichym gło­sem Yona, która sta­rała się dorów­nać kroku swo­jej prze­wod­niczce, wyraź­nie zmie­rza­ją­cej w okre­ślo­nym kie­runku.

– Na wschód, oczy­wi­ście – odpo­wie­działa stara kobieta, nie zwal­nia­jąc i nie odwra­ca­jąc się do Yony. – W razie kło­po­tów zawsze poru­szaj się w kie­runku początku, a nie schyłku dnia. Wiesz o tym, dziecko. Czy cię tego nie uczy­łam?

Latem 1941 roku, pew­nego pogod­nego popo­łu­dnia z nieba zaczęły spa­dać pękate czarne kłody wstrzą­sa­jące zie­mią, która dygo­tała i falo­wała, stra­szące ptaki na drze­wach i kró­liki pod zie­mią.

– Bomby! – stwier­dziła Jeru­sza głu­chym gło­sem. – Bom­bar­dują Pol­skę.

Yona oczy­wi­ście wie­działa, co to są bomby, ponie­waż spa­dały też dwa lata temu, choć ni­gdy nie widziała ich tak dużo, że aż zaciem­niały jasne, nie­bie­skie niebo.

– Kto…? – Pomimo gorą­cego słońca Yona poczuła chłód. Z oddali nio­sło się echo kolej­nych eks­plo­zji. – Kto bom­bar­duje Pol­skę?

– Niemcy. – Zapy­tana nawet na nią nie spoj­rzała. – Chodź! Nie ma czasu do stra­ce­nia, ina­czej natkniemy się na sowiec­kich dezer­te­rów.

– Na kogo? – spy­tała zdez­o­rien­to­wana dziew­czyna, ale Jeru­sza nie odpo­wie­działa. Zebrała rze­czy, wci­snęła w ręce Yony kilka toboł­ków i pędem, tak szybko jak ni­gdy ruszyła w głąb lasu.

Droga zajęła kobie­tom dwa dni i dwie noce. Zatrzy­my­wały się dopiero, gdy nogi odma­wiały im posłu­szeń­stwa, i wtedy prze­sy­piały po kilka godzin. W końcu dotarły do skraju, zda­wało się, bez­kre­snego mokra­dła, poło­żo­nego na zachód od serca pusz­czy.

– Gdzie jeste­śmy? – spy­tała Yona.

– Tu, gdzie jest bez­piecz­nie. Przy­go­tuj się na nie­sie­nie bagażu nad głową. Noża też.

W głu­chej ciszy Yona prze­szu­ki­wała wzro­kiem hory­zont. Bagna cią­gnęły się w nie­skoń­czo­ność, dalej niż okiem się­gnąć, wyda­wały się wręcz złu­dze­niem optycz­nym; były usiane wysep­kami, ale nie dało się stwier­dzić, gdzie pod spodem jest w miarę solidny grunt, a gdzie wiruje głę­boka mętna woda. Czy to wytwór wyobraźni, czy rze­czy­wi­ście sły­szała, jak woda syczy słowo, które padło przed chwilą? „Bez­piecz­nie. Beeez­pie­eecz­nieee”.

– Nie pocho­ru­jesz się? – spy­tała Jeru­szę, gdy ta zaczęła brnąć coraz głę­biej, pomimo że woda się­gała im już do bio­der. W końcu sta­ruszka miała sto lat i od nie­dawna nocami zano­siła się od kaszlu.

Ona jed­nak prych­nęła wymu­szo­nym śmie­chem.

– Czy jesz­cze się nie nauczy­łaś, że las o nas dba?

– Dla­czego to robimy? – zapy­tała Yona godzinę póź­niej, gdy woda się­gała im do szyi. Bagno wokół cią­gle syczało i bul­go­tało. Nio­sły swoje pakunki na gło­wach, żeby uchro­nić je od mokrego błota.

– Musisz poznać ten las na wylot, jego serce i duszę. Teraz jesteś w jego brzu­chu i wła­śnie to miej­sce zapewni ci bez­pie­czeń­stwo.

Dwa dni zajęło im dotar­cie do wyspy pośrodku trzę­sa­wi­ska, na któ­rej zna­la­zły grzyby, jagody i zasko­czone jeże, które łatwo dały się zła­pać. Pozo­stały na wyspie mie­siąc, aż wyczy­ściły ją zupeł­nie ze wszyst­kiego, co nada­wało się do jedze­nia, i aż umil­kły odgłosy eks­plo­zji i _ra-ta-ta-tat_ kara­bi­nów.

Na początku sierp­nia wró­ciły do tej czę­ści pusz­czy, którą lepiej znały. Yona zebrała się na odwagę i zadała pyta­nie, które nur­to­wało ją od dawna.

– W co ty wła­ści­wie wie­rzysz, Jeru­szo? – spy­tała, idąc za starą kobietą. – Nazy­wasz się Żydówką, obcho­dzimy żydow­skie święta, ale jed­no­cze­śnie z nich drwisz.

Ta nawet się nie odwró­ciła ani nie zwol­niła kroku.

– Wie­rzę we wszystko i w nic. Jestem poszu­ki­waczką prawdy, szu­kam Boga.

– To żadna odpo­wiedź.

– Moja matka była Żydówką, a więc zgod­nie z żydow­skim pra­wem, ja też nią jestem. Prze­cież o tym wiesz, dziecko. Dla­czego zmu­szasz mnie, żebym mar­no­wała oddech?

– Ja… ja chyba… zasta­na­wiam się nad sobą.

– Nad czym się tak zasta­na­wiasz?

– No… kim ja jestem? Nie jesteś moją matką, ale mnie wycho­wa­łaś. Czy to czyni ze mnie Żydówkę?

Mię­dzy nimi zawi­sło mil­cze­nie.

– Jesteś tym, do czego zosta­łaś stwo­rzona – ode­zwała się w końcu Jeru­sza.

Yona z fru­stra­cji zaci­snęła pię­ści. Zgoła pro­ste pyta­nie, ale w jakiś spo­sób, nawet po tylu latach, oka­zało się trudne.

– O co cho­dzi? – nale­gała. – Dla­czego ni­gdy nie dajesz mi jasnej odpo­wie­dzi? Do czego zosta­łam stwo­rzona?

– Sama chcia­ła­bym wie­dzieć – odpa­ro­wała sta­ru­cha. – Chcia­ła­bym zro­zu­mieć, dla­czego las wezwał mnie po cie­bie. Chcia­ła­bym zro­zu­mieć, dla­czego muszę spę­dzać ostat­nie lata mojego życia z nie­wdzięcz­nym dziec­kiem. Przy­pusz­czam, że twoim prze­zna­cze­niem jest doko­na­nie wiel­kich rze­czy, ale widzę, że prę­dzej umrę, zanim to nastąpi.

Zmie­szana i zra­niona Yona poczuła ból głowy.

– Mogła­byś mi wresz­cie powie­dzieć, skąd pocho­dzę…

– Na litość boską, prze­stań! – Jeru­sza w końcu się odwró­ciła i popa­trzyła ze zło­ścią na Yonę. Przez dłuż­szą chwilę zagry­zała obwi­słą wargę, wresz­cie dodała: – Moje dziecko, zada­jesz nie­wła­ściwe pyta­nia. Nie zapo­mi­naj, że prawdę nosisz w swoim sercu. A jeśli nie potra­fisz jej zna­leźć, być może las pomy­lił się co do cie­bie. Być może nie jesteś nikim wię­cej niż zwy­czajną dziew­czyną.