Lek pochodzenia naturalnego - ebook

PRZEDMOWA
ANNA KISS

Lek pochodzenia naturalnego był znany i stosowany od wieków, czego najlepszym przykładem są Papirusy Ebersa, opracowania rzymskiego lekarza Galena czy traktaty o medycynie chińskiej. Dawniej w skład leków naturalnych wchodziły też produkty odzwierzęce bądź sole mineralne. Obecnie lek naturalny jest tożsamy z lekiem roślinnym (produktem roślinnym leczniczym). Często pojawia się też określenie fitoterapia (leczenie roślinami), które jako pierwsze wprowadził francuski lekarz Henri Leclerc. Należy jednak podkreślić, iż leki roślinne stanowią integralną część medycyny konwencjonalnej, najczęściej jako terapia wspomagająca, zapobiegająca nawrotom choroby, poprawiająca jakość życia. Leki roślinne są często stosowane i skuteczne w łagodnych, przewlekłych stanach chorobowych ze względu na ich wielokierunkowe działanie i stosunkowo rzadkie działania niepożądane. Lek roślinny przy całej swojej specyfice podlega także ocenie bezpieczeństwa i skuteczności (evidence-based medicine).

Surowce roślinne i ich przetwory wchodzą też w skład suplementów diety, które często błędnie są utożsamiane z lekiem roślinnym, co staramy się w niniejszej książce wyjaśnić i uczulić Czytelnika na różnice pomiędzy nimi.

Obecnie odnotowujemy ogromne zainteresowanie roślinami leczniczymi i ich właściwościami prozdrowotnymi. Niestety, często jest to związane z bezkrytycznym entuzjazmem, przypisywaniem niepotwierdzonej skuteczności czy stawianiem leku roślinnego w opozycji do leku syntetycznego.

W monografii uwzględniamy najnowsze dane naukowe dotyczące składu, mechanizmów działania roślin leczniczych i podajemy informacje na temat badań klinicznych, które potwierdzają lub negują skuteczność poszczególnych preparatów roślinnych. Ponadto odwołujemy się do danych z Farmakopei Polskiej i monografii Europejskiej Agencji Leków (EMA) oraz wskazujemy na ewentualne działania niepożądane lub interakcje.

Książka jest skierowana do szerokiego odbiorcy zainteresowanego lekiem roślinnym, ale stanowi przede wszystkim źródło najnowszej wiedzy dla studentów farmacji realizujących kurs farmakognozji i leku pochodzenia naturalnego, dla studentów medycyny oraz dla przedstawicieli zawodów medycznych.WPROWADZENIE
ANNA KISS

W niniejszym rozdziale zostaną przedstawione definicje, które pozwolą na łatwiejszy odbiór monografii, a także wskażą na różnice między lekiem roślinnym (naturalnym) a suplementem diety (➢ tab. 1). Jest to szczególnie ważne, gdyż oba typy preparatów dostępne są zarówno w aptekach stacjonarnych, jak i w sprzedaży internetowej.

Zgodnie z prawem farmaceutycznym produktem leczniczym roślinnym nazywamy produkt leczniczy zawierający jako składniki czynne jedną lub więcej substancji roślinnych (syn. surowiec roślinny), jeden lub więcej przetworów roślinnych bądź jedną lub więcej substancji roślinnych w połączeniu z jednym lub więcej przetworem roślinnym, przy czym:

• substancją roślinną (syn. surowcem roślinnym) są wszystkie, głównie całe, podzielone na części lub pocięte rośliny (np. ziele, liść, korzeń), części roślin, glony, grzyby, porosty nieprzetworzone, zazwyczaj ususzone lub świeże; niektóre wydzieliny, które nie zostały poddane określonemu procesowi, również mogą być uznane za substancje roślinne; substancje roślinne są szczegółowo definiowane przez użytą część rośliny i nazwę botaniczną, np. ziele dziurawca (Hyperici herba), dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum L.), dziurawcowate (Hypericaceae).

• przetworem roślinnym jest przetwór otrzymany przez poddanie substancji roślinnych takim procesom, jak: ekstrakcja (np. wyciąg, nalewka), destylacja (np. olejek eteryczny), wyciskanie (olej, sok), frakcjonowanie, oczyszczanie, zagęszczanie i fermentacja.

Warto tu podkreślić, że lek roślinny w swojej definicji służy leczeniu chorób (często jako terapia wspomagająca) lub ich zapobieganiu (też zapobieganiu nawracaniu chorób) oraz w celu przywrócenia, poprawienia lub modyfikacji fizjologicznych funkcji organizmu poprzez działanie farmakologiczne, immunologiczne lub metaboliczne.

Zgodnie z monografiami wspólnotowymi opracowywanymi przez Komitet ds. Produktów Leczniczych Roślinnych (Committee on Herbal Medicinal Products), utworzony w ramach Europejskiej Agencji Leków (European Medicines Agency, EMA), oraz dyrektywami unijnymi wyróżnimy dwa statusy leku roślinnego:

• tradycyjne produkty roślinne lecznicze (traditional use), które są stosowane w celach leczniczych od co najmniej 30 lat, w tym przynajmniej od 15 lat na terenie Unii Europejskiej (jest to gwarancja bezpieczeństwa stosowania);

• produkty roślinne lecznicze o dobrze udokumentowanym (ugruntowanym) zastosowaniu (well-established use), które są stosowane od co najmniej 10 lat i dla których dostępne są dane dotyczące skuteczności i bezpieczeństwa ich stosowania (w tym badania kliniczne).

Zgodnie z polskim prawem farmaceutycznym (oraz dyrektywami unijnymi) tradycyjne produkty lecznicze roślinne są to produkty lecznicze roślinne, które łącznie spełniają m.in. następujące warunki:

• mają wskazania właściwe wyłącznie dla tradycyjnego produktu leczniczego roślinnego, z uwagi na ich skład i przeznaczenie mogą być stosowane bez nadzoru lekarza w celach leczniczych, diagnostycznych lub monitorowania terapii oraz spełniają kryteria produktu leczniczego wydawanego bez przepisu lekarza;

• są przeznaczone do stosowania wyłącznie w określonej mocy i sposobie dawkowania;

• są przeznaczone wyłącznie do stosowania doustnego, zewnętrznego lub inhalacji;

• posiadają wystarczające dane dotyczące tradycyjnego ich zastosowania, w szczególności bezpieczeństwa stosowania, a ich wystarczające działanie farmakologiczne i skuteczność są stwierdzone na podstawie długotrwałego stosowania i doświadczenia w lecznictwie.

Dopuszczenie do obrotu roślinnych produktów leczniczych wydaje Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych (URPLWMiPB). Natomiast nadzór nad jakością tych produktów sprawuje Główny Inspektor Farmaceutyczny (GIF).

Z kolei zgodnie z ustawą o bezpieczeństwie żywności i żywienia suplement diety to środek spożywczy, którego celem jest uzupełnianie normalnej diety, będący skoncentrowanym źródłem witamin lub składników mineralnych, lub innych substancji wykazujących efekt odżywczy lub inny fizjologiczny, pojedynczy lub złożony, wprowadzany do obrotu w formie umożliwiającej dawkowanie, w postaci: kapsułek, tabletek, drażetek i w innych podobnych postaciach, saszetek z proszkiem, ampułek z płynem, butelek z kroplomierzem i w innych podobnych postaciach płynów i proszków przeznaczonych do spożywania w małych, odmierzonych ilościach jednostkowych, z wyłączeniem produktów posiadających właściwości produktu leczniczego w rozumieniu przepisów prawa farmaceutycznego.

Suplementy diety nie wymagają rejestracji, a jedynie powiadomienia zgłaszanego do Głównego Inspektora Sanitarnego (GIS), bez obowiązku podawania składu ilościowego i standaryzacji składników roślinnych. Co prawda, w odniesieniu do suplementów diety wytyczne Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (European Food Safety Authority, EFSA) podkreślają istotność tego wymogu, jednak na razie brak jest odpowiednich regulacji prawnych w tym zakresie.

W przypadku suplementów diety niedopuszczalne jest deklarowanie jakiegokolwiek działania leczniczego. Jeżeli produkt spełnia jednocześnie kryteria produktu leczniczego i suplementu, to stosują się do niego przepisy prawa farmaceutycznego, a więc jest on uważany za lek. Jest to istotne, ponieważ w wielu suplementach diety znajdują się surowce roślinne i/lub ekstrakty roślinne takie same jak w lekach roślinnych.

Tabela 1. Różnice między lekiem roślinnym a suplementem diety

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Lek roślinny Suplement diety
Przeznaczony dla osób chorych lub w celu zapobiegania chorobie bądź jej nawrotom Przeznaczony do uzupełnienia normalnej diety osób zdrowych
Określone wskazanie, dawkowanie i standaryzacja na zawartość związków czynnych Brak obowiązku podawania składu ilościowego i standaryzacji składników roślinnych. Dawkowanie obniżone w stosunku do leków roślinnych
Podlega pod przepisy prawa farmaceutycznego oraz wytyczne EMA Podlega pod przepisy prawa żywnościowego oraz wytyczne EFSA
Przed wprowadzeniem do obrotu lek musi być zatwierdzony przez URPLWMiPB. Numer pozwolenia znajduje się na oznakowaniu produktu Decyzję o kwalifikacji produktu jako suplementu diety i o wprowadzeniu na rynek podejmuje przedsiębiorca. GIS może zweryfikować prawidłowość kwalifikacji
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Niektóre rośliny lecznicze są także zaliczane do żywności. Dobrym przykładem jest liść mięty. Standaryzowane wyciągi z liści mięty mogą być lekami stosowanymi jako środek rozkurczający, suplementami diety „normalizującymi” pracę przewodu pokarmowego czy herbatką orzeźwiającą do zaparzania (➢ ryc. 1).

Rycina 1. Powiązanie pomiędzy lekiem roślinnym, suplementem a żywnością

Najczęstsze przetwory:

• Wyciągi (ekstrakty) roślinne: wyciągi półpłynne uzyskiwane poprzez odparowanie lub częściowe odparowanie rozpuszczalnika ekstrakcyjnego (najczęściej wykonane przez ekstrakcję mieszaniną wody i glikolu propylowego); wyciągi suche uzyskane poprzez całkowite odparowanie rozpuszczalnika ekstrakcyjnego (zawartość wody w suchej masie nie większa niż 5%), najczęściej mieszaniny wody i alkoholu etylowego, lecz także mogą być rozpuszczalniki lipofilne, jak np. heksan; wyciągi płynne to wyciągi, w których najczęściej 1 część ich masy lub objętości odpowiada 1 części wysuszonej substancji roślinne (najczęściej wykonane przez ekstrakcję mieszaniną wody i alkoholu etylowego).

Wyróżniamy też pojęcie wyciągu pierwotnego, który może zawierać obojętne substancje pomocnicze lub dodatki technologiczne (w zależności od technologii produkcji, zastosowanych ekstrahentów czy stopnia zagęszczenia). W celu porównania wyciągów wytworzonych z tej samej substancji (surowca) roślinnego wprowadzono pojęcie „stosunek substancja roślinna/wyciąg” (drug extract ratio, DER), wyrażany na podstawie wyciągu pierwotnego. Jest to wskaźnik ilości surowca roślinnego do ilości otrzymanego przetworu roślinnego. Zapis 10:1 oznacza, że z 10 części rośliny otrzymano 1 część ekstraktu. DER pozwala obliczyć, jakiej ilości rośliny odpowiada dany lek roślinny. Przykładowo, jeśli mamy zapis: tabletka 60 mg wyciągu suchego z ziela tymianku (DER 6‒10:1), oznacza to, że do otrzymania tabletki użyto 0,36‒0,6 g suchego surowca (6 × 60 mg/1 = 0,36 g).

• Nalewki: przetwory płynne, w których najczęściej 1 część surowca jest ekstrahowana 5 lub 10 częściami rozpuszczalnika (zwykle uzyskane metodą perkolacji), którym najczęściej jest 70% etanol.

Opisane powyżej dwie formy otrzymywane są prawie wyłącznie przemysłowo i w przypadku leków podlegają standaryzacji na zawartość związków czynnych. Zgodnie z Farmakopeą Polską wyróżniamy wyciągi standaryzowane, czyli zawierające stałą zawartość związków o znanej aktywności farmakologicznej, lub wyciągi kwantyfikowane, czyli o stałej zawartości związku o uznanym potencjalnym wkładzie w aktywność farmakologiczną wyciągu (tzw. markera). Do oznaczania związków czynnych wykorzystuje się najczęściej metody kolorymetryczne i spektrofotometryczne (do oznaczania sumy związków, jak np. flawonoidy czy garbniki), metody chromatograficzne do oznaczania pojedynczych związków ‒ wysokosprawną chromatografię cieczową (high-performance liquid chromatography, HPLC) do oznaczania związków, takich jak np. kwasy fenolowe, antocyjany, alkaloidy czy saponiny, lub chromatografię gazową (gas chromatography, GS) ‒ do oznaczania związków lotnych składników olejków eterycznych.

Występują też formy leku do samodzielnego wykonania, takie jak:

• Napary (obiegowo nazywane herbatkami): uzyskuje się poprzez zalanie surowca roślinnego (zioło sypkie, mieszanki ziołowe sypkie czy w saszetkach) wrzącą wodą i zaparzanie pod przykryciem około 5‒10 minut, następnie odcedza się je. To bardzo dobry sposób ekstrakcji związków czynnych, zwłaszcza hydrofilnych, np. polifenoli. W naparze mogą występować też składniki olejków eterycznych. Jest to dobra forma leku dla dzieci czy osób starszych.

• Dekokt (syn. odwar): uzyskuje się poprzez zalanie surowca/mieszanki ziołowej zimną wodą, doprowadzenie do wrzenia i gotowanie na wolnym ogniu przez 5‒10 minut, następnie odcedza się go. Rzadziej stosowana forma ekstrakcji, najczęściej używana do kory lub korzenia.

• Macerat: uzyskiwany poprzez zalanie surowca zimną lub letnią wodą i pozostawienie na 6‒8 godzin. Maceraty stosuje się w przypadku surowców bogatych w śluzy, takich jak siemię lniane, nasienie kozieradki.

Uwaga: wyróżniamy też maceraty olejowe uzyskiwane przemysłowo, np. z czosnku.

Wszystkie te formy nie nadają się do dłuższego przechowywania i za każdym razem muszą być przygotowywane na świeżo.

Piśmiennictwo

Baraniak J., Kania M.: Suplementy diety, środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego a lek roślinny w świetle współczesnej fitoterapii. Post Fitoter 2015, 3, 177‒183.

Farmakopea Polska XII zawierająca polską wersję materiałów Farmakopei Europejskiej 10.0–10.2 oraz działy narodowe, tj. nieposiadające odpowiedników w Ph. Eur (monografie narodowe).

Gaedcke F., Steinhoff B.: Herbal Medicinal products, Scientific and Regulatory Basis for Development, Quality Assurance and Marketing Authorisation. Medpharm Sccientific Publisher, Stuttgart 2003.

https://gis.gov.pl/wp-content/uploads/2020/01/Suplementy-diety-Leczenie-czy-%C5%BCywienie.pdf (data dostępu 1.08.2021).

https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20011261381/U/D20011381Lj.pdf (data dostępu 1.08.2021).

http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20061711225/U/D20061225Lj.pdf (data dostępu 1.08.2021).

https://www.ema.europa.eu/en/human-regulatory/herbal-medicinal-products (data dostępu 1.08.2021).

https://www.gov.pl/web/gis/szczegolowe-wymagania-prawne-dotyczace-suplementow-diety (data dostępu 1.08.2021).