Lektorzy języka angielskiego w międzywojniu - ebook

Podziękowania

Pragnę w tym miejscu złożyć serdeczne wyrazy podziękowania osobom, które okazały mi pomoc w trakcie przygotowywania monografii. Jest ich znacznie więcej, niż mogę wymienić.

Jestem bardzo wdzięczna Recenzentkom, prof. dr hab. Hannie Komorowskiej (Uniwersytet SWPS) oraz prof. dr hab. Elżbiecie Mańczak-Wohlfeld (UJ), za wnikliwe uwagi oraz cenne sugestie, które wpłynęły na ostateczny kształt książki.

Dr hab. Barbara Polityńska-Lewko, dyrektor Clifford and Mary Corbridge Trust (Uniwersytet w Cambridge), sfinansowała moją kwerendę w Wielkiej Brytanii w 2018 r., dzięki której mogłam skorzystać z brytyjskich zasobów archiwalnych.

Potomkom trojga lektorów: Eugenii Chmarze1, Hannie Grabińskiej2 i śp. Konradowi Studnickiemu-Gizbertowi3 zawdzięczam informacje i dokumenty z archiwów rodzinnych. Współpraca z nimi była dla mnie ważnym źródłem wiedzy.

Dr. hab. Tomaszowi Pudłockiemu, prof. UJ i dr. Adamowi Podsiadłemu jestem zobowiązana za przydatne materiały oraz inspirującą korespondencję, dr. Pawłowi Tanewskiemu (SGH) – za pomoc w ustaleniu faktów z życia Kathleen O’Donoghue-Herman, dr. Andrzejowi Prinke (uprzednio Archiwum PAN w Poznaniu) – za zbiory dotyczące Bernarda W.A. Masseya, prof. Skaidrīte Kalvāne (siostrze Klārze, PIJ) (RARZI) – za materiały z łotewskiego okresu życia Anastazji Gruzińskiej, siostrze Otīliji Kovaļevskiej, służce NMP Niepokalanej z Rygi – za przetłumaczenie łotewskich fragmentów na język polski, a Leonidowi Lewtowowi (Энциклопедия Петришуле) – za źródła odnoszące się do zatrudnienia Gruzińskiej w Piotrogrodzie.

Dr Iwonie Kordze i Małgorzacie Skrodzki (JPIA) dziękuję za wysiłek włożony w wyszukiwanie materiałów archiwalnych, prof. dr hab. Arlecie Adamskiej-Sałaciak (UAM) – za ocenę rozdziału o lektorach poznańskich, Małgorzacie Laczek (Politechnika Świętokrzyska), lektorce języka angielskiego – za wszystkie sugestie w odniesieniu do zawartości językowej monografii, Piotrowi Laczkowi – za sfotografowanie rękopisów z BN, Maciejowi Podhajeckiemu – za przygotowanie skanów do druku, a Wojciechowi Podhajeckiemu – za wielogodzinne dyskusje nad merytoryczną stroną książki.

Wiele osób, w tym prof. dr hab. Maciej Żukowski (Uniwersytet Ekonomiczny, Poznań), dr hab. Tomasz Pudłocki, prof. UJ (Archiwum Nauki PAU i PAN), dr Norbert Delestowicz (PTPN), Anna Domalanus (AUAM), Hannah Gibson (King’s College London), Ben Stanley-Butcher (Kresen Kernow), Stephanie Rousseau (Dublin City Library and Archive), Katarzyna Woźniak (Biblioteka Kórnicka PAN), Marzena Kruk (Archiwum IPN) i Irina Jermiłowa (Музей Истории Петришуле), wyraziło w imieniu swoich instytucji zgodę na publikację fotografii. Zgodę na wykorzystanie fotografii otrzymałam także od osób prywatnych.

Chciałabym również podziękować pracownikom uniwersytetów, archiwów, muzeów, bibliotek i innych jednostek, z którymi kontaktowałam się w trudnym okresie pandemii COVID-19. Są wśród nich: Marek Pawelec (AUKUL), dr Anna Kryszak (PTPN), dr Jarosław Matysiak i Michał Boksa (Archiwum PAN, Poznań), Anna Domalanus, Sebastian Wytrzyszczak i Dominik Pawlik (AUAM), Marta Syrzistie i Łukasz Kaczmarowski (Muzeum Fryderyka Chopina), Lian Geuns (Archiwum Gminy Roermond), Monica Crump i dr Barry ­Houlihan (NUI), prof. Bożena Leven (PIASA), dr Artur Wierzbicki i Małgorzata Wstawska-Wróbel (Uniwersytet Ekonomiczny, Poznań), Robert Winckworth (UCL), Richard Brass (West Yorkshire Archive Service), dr hab. Przemysław Żukowski (AUJ), Sonja Lessacher (Archiwum Uniwersytetu Wiedeńskiego), Rick Stapleton (ARCMU), Marcin Majcz i Maria Pałgan (Muzeum Powstania Warszawskiego), Robert Finnigan (­Leeds Diocesan Archives), Frédérique Pailladès (Archiwum Collège de France), Grzegorz Pisarski (Biblioteka Polska POSK) i Rob Eyre (Warwickshire ­County Record Office).

Osobne wyrazy wdzięczności należą się pracownikom Biblioteki UO: dyrektor Danucie Szewczyk-Kłos, a także Urszuli Bylickiej, Beacie Niedbalec, Iwonie Ostrowskiej i Aleksandrze Wacławskiej.

Monografia nie mogłaby ukazać się drukiem bez wsparcia mojej Alma Mater w ramach współfinansowania z TAiWPN Universitas. Dziękuję tym samym prof. dr hab. Jolancie Nocoń, dyrektor Instytutu Językoznawstwa UO, oraz Janowi Sadkiewiczowi, wicedyrektorowi i kierownikowi redakcji TAiWPN Universitas, za pokrycie kosztów wydania.

Przypisy:

Wykaz ważniejszych skrótów

AAN – Archiwum Akt Nowych, Warszawa

AGH – Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków

AIPMS – Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Londyn

AK – Armia Krajowa

ARC – American Red Cross (Amerykański Czerwony Krzyż)

ARCMU – Archives and Research Collections of McMaster University (Archiwum i Zbiory Specjalne Uniwersytetu McMastera), Hamilton, Ontario (Kanada)

AUAM – Archiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań

AUJ – Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

AUKUL – Archiwum Uniwersyteckie Katolickiego Uniwersytetu Lubel­skiego

AUW – Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego

BA – Bachelor of Arts (licencjat)

BJ – Biblioteka Jagiellońska, Kraków

BN – Biblioteka Narodowa, Warszawa

CAW WBH – Centralne Archiwum Wojskowe, Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa

CGIA – Центральный Государственный Исторический Архив (Centralne Państwowe Archiwum Historyczne), Petersburg

c.k. – cesarsko-królewski (w nazwach instytucji w cesarstwie Austro-Węgier)

CLIL – Content and Language Integrated Learning (zintegrowane nauczanie przedmiotowo-językowe)

COD – Concise Oxford Dictionary of Current English (1919)

D.A.C. – Dywizjon Artylerii Ciężkiej

DALO – Державний Aрхів Львівської Oбласті (Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego), Lwów

EFL – English as a Foreign Language (angielski jako język obcy)

IFA – Instytut Filologii Angielskiej

IPA – International Phonetic Alphabet (międzynarodowy alfabet fonetyczny)

JPIA – Józef Piłsudski Institute of America (Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce), Nowy Jork

KEN – Komisja Edukacji Narodowej

KL – obóz koncentracyjny (niem. Konzentrationslager)

KUL – Katolicki Uniwersytet Lubelski

KZW – Komitet Ziem Wschodnich

LCVA – Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas (Centralne Narodowe Archiwum Litwy), Wilno

lic. – licencjat

LSRR – Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka

MA – Master of Arts (magister)

MGB – Министерство Государственной Безопасности СССР (Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR)

MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

MWRiOP – Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe

NIK – Najwyższa Izba Kontroli

NKGB – Народный Комиссариат Государственной Безопасности СССР (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR)

NKWD – Народный Комиссариат Bнутренних Дел CCCP (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR)

NMP – Najświętsza Maryja Panna

NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna

NSZZ – Niezależny Samorządny Związek Zawodowy

NUI – National University of Ireland (Narodowy Uniwersytet Irlandii), Galway

OED – Oxford English Dictionary (1884‒1928)

P.A.C. - Pułk Artylerii Ciężkiej

PAN – Polska Akademia Nauk

PAU – Polska Akademia Umiejętności

PCK – Polski Czerwony Krzyż

PIASA – Polish Institute of Arts and Sciences of America (Polski Instytut Naukowy w Ameryce), Nowy Jork

PIJ – Congregatio Pauperis Infantis Jesu (Zgromadzenie Sióstr Ubogiego Dzieciątka Jezus)

PKU – Powiatowa Komenda Uzupełnień

POSK – Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny, Londyn

POW – Polska Organizacja Wojskowa

PPS – Polska Partia Socjalistyczna

PSB – Polski Słownik Biograficzny (1935‒)

PSL – Polskie Stronnictwo Ludowe

PSZ – Polskie Siły Zbrojne

PTNO – Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie, Londyn

PTPN – Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk

PUC – Polish University College (Polskie Kolegium Uniwersyteckie), Londyn

PUK – Powszechny Uniwersytet Korespondencyjny, Warszawa

PZBWPNOK – Polski Związek Byłych Więźniów Politycznych Niemieckich Obozów Koncentracyjnych, Londyn

RAF – Royal Air Force (Królewskie Siły Powietrzne)

RARZI – Rigas Augstākā reliģijas zinātņu institūta (Wyższy Instytut Wiedzy Religijnej w Rydze)

RFN – Republika Federalna Niemiec

RFSSR – Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика (Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka)

RP – Rzeczpospolita Polska

SGGW – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa

SGH – Szkoła Główna Handlowa, Warszawa

SGPiS – Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa

SJO – Studium Języków Obcych

SPK – Stowarzyszenie Polskich Kombatantów

TAiWPN – Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych

trym. – trymestr

TW – tajny współpracownik

UAM – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań

UB – Urząd Bezpieczeństwa

UCL – University College London (Uniwersytet Londyński)

UCLA – University College London Archives (Archiwum Uniwersytetu Londyńskiego)

UJ – Uniwersytet Jagielloński, Kraków

UJK – Uniwersytet Jana Kazimierza, Lwów

UŁ – Uniwersytet Łódzki

UMK – Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika, Toruń

UNRRA – United Nations Relief and Rehabilitation Administration (Administracja Narodów Zjednoczonych ds. Pomocy i Odbudowy)

UO – Uniwersytet Opolski

UP – Uniwersytet Poznański

URL – Ukraińska Republika Ludowa

USA – United States of America (Stany Zjednoczone Ameryki)

USB – Uniwersytet Stefana Batorego, Wilno

UW – Uniwersytet Warszawski

UWr – Uniwersytet Wrocławski

UZZ – Uniwersytet Ziem Zachodnich, Warszawa

WF – Wydział Filozoficzny

WH – Wydział Humanistyczny

WKU – Wojskowa Komenda Uzupełnień

WSH – Wyższa Szkoła Handlowa, Warszawa

YMCA – Young Men’s Christian Association (Związek Chrześcijańskiej Młodzieży Męskiej)

YWCA – Young Women’s Christian Association (Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodych Kobiet)

ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

ZTN – Zbiory Tomasza Niewodniczańskiego, Warszawa

Wstęp

Ks. prof. Aleksander Woycicki4, rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, zakończył swoją mowę inaugurującą rok akademicki 1938/39 następującymi słowami5:

Ileż młodzi mogą w życiu zaoszczędzić społeczeństwu niesprawiedliwości i krzywd! Ileż dobra społecznego wokół siebie roztoczyć, a tym samym zgotować szczęśliwsze jutro Polski! (…) życzę serdecznie każdemu studentowi i każdej studentce, aby zdobyli tu prawdziwie nowoczesne wykształcenie i wychowanie. Polega ono (…) na metodycznie przyswajanej sobie wiedzy specjalnej, na zdobywaniu wiadomości dotyczących poznania człowieka, na znajomości zagadnień społecznych, w szczególności dotyczących własnego kraju, na nauce języków obcych, bo „bez znajomości trzech języków wykształcony człowiek jest kaleką”.

Nacisk na konieczność uczenia się języków obcych, otwierających drogę do poznania innych kultur, ich doświadczeń i osiągnięć cywilizacyjnych, stanowił ważny wyznacznik w edukacji młodych Polaków już w okresie zaborów, ale nabrał szczególnego znaczenia w odrodzonej w listopadzie 1918 r. Polsce.

Niniejsza monografia jest pierwszą próbą przedstawienia działalności lektorów języka angielskiego z pięciu polskich uniwersytetów w okresie międzywojennym (1918‒1939)6: Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) w Wilnie i Uniwersytetu Poznańskiego (UP), powołanych do życia w 1919 r., oraz Uniwersytetu Warszawskiego (UW), Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ) w Krakowie i Uniwersytetu Jana Kazimierza (UJK) we Lwowie, przed odzyskaniem niepodległości funkcjonujących pod rządami zaborców7.

Wybór tematu badawczego może wydawać się mało interesujący, gdyż w hierarchii akademickiej lektorzy zajmowali niską pozycję8. Ich nazwiska i fotografie rzadko pojawiają się w opracowaniach zbiorczych czy publikacjach jubileuszowych, a ich biogramy występują sporadycznie w Polskim Słowniku Biograficznym (PSB), wynikając głównie z działalności pozadydaktycznej9. W odróżnieniu od kadry profesorskiej lektorzy nie mieli na swoim koncie znaczących osiągnięć i sukcesów naukowych. Wykonywali jednak ważną, pozytywistyczną „pracę u podstaw”, aby poprawić znajomość języków obcych wśród studentów i przyszłych absolwentów polskich uczelni, mających tworzyć kulturalne, naukowe i polityczne elity II Rzeczypospolitej (RP). Bez wątpienia zasługują oni na odnotowanie w literaturze poświęconej spuściźnie polskich uczelni dwudziestolecia międzywojennego.

Zgodnie z art. 41 Ustawy o szkołach akademickich z 13 lipca 1920 r. do grona nauczycielskiego uczelni zaliczano nauczycieli akademickich (profesorów i docentów), a także „nauczycieli w ściślejszym znaczeniu, np. lektorów”, a więc nauczycieli nieakademickich10. Kandydatów na lektorów zatwierdzał senat uczelni na wniosek stosownej rady wydziału, a wszystkie nominacje musiały być następnie zatwierdzone przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP). Lektorzy mieli status urzędników państwowych, nie oczekiwano od nich kontynuowania kariery naukowej (Majewski 2016: 71–72), a zakres obowiązków określała zawarta z nimi umowa.

O ile personelem pomocniczym11, w rozumieniu art. 66 tejże ustawy, mogły być wyłącznie osoby posiadające dyplom „szkoły akademickiej”, takich kwalifikacji nie wymagano od lektorów. Co więcej, nie żądano nawet dokumentów, które potwierdzałyby ich kompetencje do nauki języka (Dybiec 2000: 97)12. Sytuacja lektorów szkół wyższych w zakresie wymagań formalnych mogłaby więc wydawać się łatwiejsza niż nauczycieli szkół średnich, którzy musieli uzyskać uprawnienia niezbędne do wykonywania zawodu.

Aby zostać nauczycielem gimnazjalnym, należało zdać egzamin państwowy przed specjalnie powołaną do tego celu komisją, składającą się z ekspertów z danej dziedziny (zwykle profesorów uniwersyteckich). Egzamin państwowy składał się z egzaminu naukowego oraz pedagogicznego. Pierwszy obejmował tzw. wypracowanie domowe, wypracowanie klauzurowe i egzamin ustny, podczas gdy drugi dzielił się na egzamin ustny i lekcję próbną. Rozporządzenie z 1 listopada 1920 r. ustaliło następujące warunki dopuszczenia do egzaminu: obywatelstwo polskie, „nieskazitelność pod względem moralnym i obywatelskim” oraz ukończenie trzyletnich studiów na wydziale filozoficznym uniwersytetu (Manteuffel 1936: 162‒163). Zdaniem Sanojcy (2014: 291) wysokie wymagania stawiane podczas egzaminów zapewniały wysoki poziom merytoryczny wiedzy przyszłych adeptów zawodu nauczycielskiego.

Wykwalifikowani nauczyciele mieli stabilną sytuację finansową. Przysługiwało im prawo do ochrony13, o którą dbały liczne związki zawodowe, a do przywilejów zawodowych zaliczyć należy m.in. roczny płatny urlop dla poratowania zdrowia, urlop dla dalszego kształcenia się oraz płatny urlop dla celów naukowych lub edukacyjnych (Sanojca 2014: 281). Emerytura w wysokości 40% poborów przysługiwała im już po piętnastu latach pracy.

Sytuacja lektorów była w tym względzie znacznie gorsza. Byli pracownikami kontraktowymi, zatrudnianymi na godziny zlecone i niemającymi w zasadzie żadnej gwarancji zatrudnienia14. Praca na uczelni wiązała się z prestiżem15, a także z potencjalnie cennymi kontaktami16, ale brak ochrony praw pracowniczych i niskie zarobki plasowały ich na szarym końcu państwowego systemu edukacji17. Nie powinno tym samym dziwić, że zdecydowana większość lektorów pracowała jednocześnie w szkolnictwie średnim lub na innych uczelniach, zwłaszcza handlowych, oraz podejmowała działalność pozadydaktyczną.

System wynagradzania nauczycieli określał dekret z grudnia 1918 r., w którym zastosowano jedno automatyczne przeszeregowanie co dwanaście lat. Pobory wypłacane były z góry w miesięcznych ratach. W okresie od 1918 do 1923 r., charakteryzującym się wysoką inflacją, nauczyciele otrzymywali tzw. dodatki drożyźniane. W 1933 r. rozpiętość pensji w sektorze państwowym wynosiła od 3 tys. zł (I grupa uposażenia zarezerwowana dla premiera RP) do 100 zł (XII grupa uposażenia) (Sanojca 2014: 287). Pensum godzin dydaktycznych w szkołach powszechnych wynosiło ok. 30 godzin tygodniowo; nauczyciele szkół średnich pracowali przez 21‒27 godzin (Sanojca 2014: 281). Na nauczycielach ciążyły przy tym zarówno obowiązki dydaktyczne, jak i wychowawcze.

W aktach prawnych wydanych po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nie ma żadnych odniesień do płac lektorów18. Ich zarobki określał dopiero art. 8 Ustawy z 13 lipca 1920 r. (Dz.U. RP 1920, nr 72, poz. 494)19, a następnie art. 29 Ustawy z 9 października 1923 r. o uposażeniu funkcjonarjuszów państwowych i wojska (Dz.U. RP 1923, nr 116, poz. 924)20. Po reformie walutowej Grabskiego21 wprowadzonej 1 kwietnia 1924 r. lektor prowadzący tygodniowo cztery godziny zajęć otrzymywał za to 35 zł, a więc 140 zł miesięcznie. W dniu 15 grudnia 1936 r. ukazało się Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświaty Publicznej (Dz.U. RP 1936, nr 92, poz. 640) regulujące kwestię płac, ale uposażenie lektorów pozostało bez zmian. Zasadniczą zmianą było wprowadzenie pensji wypłacanej przez cały rok, jeśli lektor pracował przez trzy trymestry. W odróżnieniu od nauczycieli, którym pensje wypłacano co miesiąc, lektorzy otrzymywali swoje pobory zwykle dopiero po zrealizowaniu przydziału czynności, czyli co semestr/trymestr.

Jak wynika z Ustawy z 1 lipca 1926 r. o stosunkach służbowych nauczycieli (Dz.U. RP 1926, nr 92, poz. 530, art. 4), nauczycielem mógł być „mianowany obywatel polski o nieskazitelnej przeszłości, który wykaże się dowodami stwierdzającemi wymagane dla danej kategorii szkół kwalifikacje zawodowe, posiada odpowiednie do zawodu warunki fizyczne oraz włada poprawnie językiem polskim w słowie i piśmie”. Nie dotyczyło to jednak nauczycieli kontraktowych, którymi mogli być obcokrajowcy.

Wobec lektorów uniwersyteckich ze zrozumiałych względów nie stosowano kryteriów narodowościowych22. Art. 1 powyższej ustawy stanowił, że przepisy „stosują się do mianowanych przez właściwe władze państwowe nauczycieli podległych Ministrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego szkół państwowych i publicznych, z wyjątkiem nauczycieli szkół akademickich i szkół uznanych za równorzędne ze szkołami akademickiemi”. Jak pokazują spisy wykładów dla poszczególnych uniwersytetów, w okresie międzywojennym zatrudniano na stanowiskach lektorów sporo obcokrajowców.

Aż do początków XX w. język angielski stosunkowo rzadko pojawiał się w programach nauczania szkół i uczelni wyższych na ziemiach przyszłej II RP. Zainteresowanie angielszczyzną wzrosło w międzywojniu. Zdaniem Matuszewskiego (1998: 72‒73) „świadomość, że angielski staje się językiem najbardziej uniwersalnym, zaczynała powoli do nas przenikać”23. W dużych miastach istniały dwie podstawowe możliwości nauczenia się angielskiego bez konieczności ponoszenia znacznych nakładów finansowych: kursy językowe u metodystów24 oraz kursy prowadzone przez YMCA25. Innym pozostawały lekcje nadawane przez radio lub samodzielna praca z ­podręcznikiem.

W najlepszej sytuacji byli – jak przekonuje Majewski (2016: 223) – studenci pochodzący z rodzin inteligenckich, którzy często uczyli się języków obcych od dzieciństwa. Wśród ogółu studentów „przeciętna znajomość języków nowożytnych pozostawiała (…) bardzo wiele do życzenia”. Znajomość angielskiego była jednak przydatna, ponieważ dla studentów otworzyły się możliwości wymiany naukowej z Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. Dydaktyka uniwersytecka, w której trakcie lektorzy przybliżali studentom język i kulturę krajów anglojęzycznych, miała w tym kontekście istotne znaczenie.

Uczelnie w okresie międzywojnia dzieliły się na państwowe i prywatne. Te pierwsze obejmowały jednostki posiadające pełne prawa akademickie (np. UJ, UJK, UP, UW, USB, Politechnikę Lwowską, Akademię Górniczą w Krakowie) oraz państwowe szkoły wyższe (np. Szkołę Sztuk Pięknych w Warszawie). Do instytucji prywatnych zaliczano szkoły wyższe z pełnymi prawami akademickimi, np. Wyższą Szkołę Handlową w Warszawie (Macioł 2003: 86), a także szkoły wyższe z niepełnymi prawami akademickimi, np. Wolną Wszechnicę Polską w Warszawie (Jastrzębski 2010: 17)26. Każda z nich zatrudniała lektorów języków obcych, w tym zwykle lektora angielskiego, ale przygotowanie biogramów ich wszystkich przekraczałoby możliwości badawcze autorki. Gdziekolwiek jest to jednak możliwe, wspomniani zostaną lektorzy zatrudnieni na innych uczelniach czy nauczyciele języka angielskiego w szkołach średnich. Jest wśród nich wiele ciekawych postaci, zarówno Polaków, jak i obcokrajowców, którzy swoje losy związali z ziemiami polskimi pod rządami zaborców, które weszły w skład II RP27.

Książka rzuca światło, poprzez pryzmat biografii lektorów języka angielskiego, na losy inteligencji w Polsce na tle burzliwych dziejów pierwszej połowy XX w. Najwięcej uwagi poświęcam informacjom biograficznym, ponieważ z nielicznymi wyjątkami o lektorach II RP – a także o ich pracy dydaktycznej – wiemy bardzo mało28. W monumentalnej monografii poświęconej historii UJ (Dybiec 2000: 271), z uwagi na szeroki zakres badawczy, lektorom angielskiego poświęcono zaledwie jedno zdanie, natomiast opracowanie pod redakcją Redzika (2015) oraz monografia Drausa (2007) nie wspominają ani razu Charlesa Irvine’a, jedynego lektora na UJK.

W obszernym omówieniu historii UW (Majewski 2016) kilkukrotnie jest mowa o lektorach angielskiego, ale żaden nie zostaje wymieniony z nazwiska. Z kolei w rozprawie poświęconej nauczycielom akademickim Uniwersytetu Lubelskiego (późniejszego KUL-u) w okresie międzywojennym Karolewicz (1996: 64) wylicza co prawda lektorów języków obcych, dodaje jednak, że „nie udało się uzyskać nawet najbardziej podstawowych informacji biograficznych o wspomnianych lektorach”29. Podobnie Bajerski (2016: 16), pisząc o szkolnictwie wyższym w międzywojniu, przyznaje, że nauczycieli języków obcych potraktował marginalnie z uwagi na niedostatek informacji. W przypadku kilku rozpoznawalnych osób omówienia nie doczekała się ich działalność lektorska. Bremer (2016: 225) zauważa na przykład, że fakty z życia Michała Dziewickiego są znane, ale „o jego pracy jako lektora na Uniwersytecie Jagiellońskim nie wiemy zbyt wiele”.

Niniejsza książka wpisuje się w nurt biografistyki pedagogicznej. Jak sugeruje Karolewicz (2002: 5), w jej ramach „warto uwzględnić nie tylko wybitnych pedagogów, wyrastających ponad przeciętność, ale także ludzi zwyczajnych, typowych wychowawców, nauczycieli, by poznać ich mentalność, poziom kulturalny czy warunki życia. Tą drogą można dotrzeć do charakterystyki społecznych wzorców postępowania w poszczególnych środowiskach i okresach”. Pracy takiej przyświecać może wiele celów, spośród których jednym jest chęć utrwalenia życia i dorobku nauczycieli zapomnianych lub skazanych na zapomnienie. Choć wydawać się to może podejściem cokolwiek nienaukowym: „Nie ma chyba nic bardziej antywychowawczego jak lekceważyć, skazywać na zapomnienie to dziedzictwo, okupione ofiarami, a niejednokrotnie utratą życia” (Karolewicz 2002: 6). Niniejsza monografia jest taką właśnie próbą uchronienia od zapomnienia lektorów angielskiego z uniwersytetów II RP.

Podstawowym źródłem informacji o nich są spisy wykładów na dany rok akademicki. Wynika z nich, że kursy angielskiego na USB prowadzili kolejno: księżniczka Anastazja Gruzińska, Alina Brylińska (zam. Studnicka), Wanda Januszkiewiczówna (zam. Grabińska) i Władysław Kospoth-Pawłowski. Na UP lektoraty zlecano Oskarowi Callierowi, Ralfowi Lovellowi, Eileen Znanieckiej, Marianowi Zygfrydowi Arendowi i Marii Rudnickiej. UW miał zatrudniać sześcioro lektorów języka angielskiego: Wacława Osuchowskiego, Ernesta B. McKnighta i Burta Watsona Welsha, Zofię Miklaszewską, Kathleen O’Donoghue-Herman i Hildę Motler, a UJ – tylko dwóch: Michała Henryka Dziewickiego i Jana Stanisławskiego30. Wyjątkiem jest UJK, gdzie jedynym lektorem przez większość międzywojnia był Charles Irvine. Kwerendy archiwalne wykazują jednak, że spisy wykładów nie są w pełni miarodajne. Z uwagi na rotację lektorów szukających lepszych warunków pracy, czasem nie podawały one rzeczywistych danych. Metodyka badań wymagała tym samym dokładnej analizy zebranych materiałów.

Łatwo zauważyć, że biogramy niektórych lektorów są dłuższe i wyraźniej wyeksponowane niż inne. Nie musi to dowodzić większego znaczenia tych osób, ale świadczy o lepszej dostępności źródeł. Ważną podstawę materiałową niniejszej monografii stanowią archiwalia pochodzące z inwentarzy: USB w Wilnie (LCVA)31, UP w Poznaniu (AUAM)32, UJ w Krakowie (AUJ)33 oraz UJK we Lwowie (DALO). Najgorzej przedstawia się stan badań nad lektorami warszawskimi. Mimo iż w Archiwum UW (AUW) zachowała się większość teczek studenckich z dwudziestolecia międzywojennego, nie ma żadnych dokumentów dotyczących lektorów34, co oznacza, że ich biogramy zebrane zostały ze strzępów informacji. Mówiąc ogólnie, fakty z życia poszczególnych lektorów dało się ustalić w bardzo różnym stopniu.

W celu zebrania informacji wykorzystałam także szereg materiałów z innych archiwów. Tradycyjnie cenne dla poszukiwań biograficznych są zbiory epistolograficzne. Coraz częściej dostępne są także zasoby historyczne obejmujące takie dokumenty jak listy pasażerów podróżujących statkami, wnioski o wydanie paszportów, rejestry urodzeń i śmierci, zapisy testamentowe czy spisy ludności pozyskane z najróżniejszych serwisów genealogicznych i baz danych, m.in. FamilySearch35, Ancestry36, MyHeritage37, Geni38 czy Polskiego Towarzystwa Genealogicznego39. Ważną rolę w moich badaniach odegrały również polsko- i anglojęzyczne archiwa prasowe, które czasem były podstawowym źródłem informacji.

Należy krótko wyjaśnić konwencje przyjęte w monografii. Gdziekolwiek jest to możliwe, stosuję nazwy spolonizowane (np. Gandawa, Uniwersytet Oksfordzki, Uniwersytet Wiedeński) lub rozwiązania hybrydalne (np. Uniwersytet w Chicago, hrabstwo York). W innych przypadkach zachowuję zapis oryginalny (np. British Council, King’s College, Newton High School). Czasem decydowałam się na podawanie nazw w dwóch wersjach językowych (np. Zgorzelec/Görlitz, Ministerstwo Wojny/War Office, Towarzystwo Filologiczne/Philological Society); w takim przypadku pomijam przedimek określony the, będący zazwyczaj częścią angielskiej nazwy. Unowocześniłam staroświecką pisownię (np. Marian zamiast Marjan, Peretiatkowiczowa zamiast Peretjatkowiczowa), ale nie dotyczy to przytaczanych cytatów, tytułów gazet (np. „Kurjer Wileński”) ani bibliografii (np. Arend, Marjan). Dane przedstawione w tabelach, nie zawsze kompletne, podane są za spisami wykładów.

Zdecydowaną większość anglojęzycznych cytatów pozostawiam w oryginale, aby uchronić od zapomnienia te szczególne pamiątki językowe. Ich przekłady znajdują się w Aneksie 3. Polskie tłumaczenia dodałam natomiast w przypadku rosyjskiego czy – rzadziej – innych języków. Teksty rosyjskie transkrybowane są zgodnie ze współczesnymi zasadami40. Błędy w oryginalnych zapisach zaznaczam łacińskim komentarzem (sic!). Wyjaśnienia i cytaty w moim tłumaczeniu opatrzone są moimi inicjałami w kwadratowych nawiasach. Przekładu fragmentów z języków łotewskiego i łatgalskiego podjęła się siostra Otīlija Kovaļevska z Rygi, stąd właściwe fragmenty opatrzone są jej inicjałami.

1 Eugenia Chmara – żona Henryka Chmary, siostrzeńca Władysława Kospotha-
-Pawłowskiego.

2 Hanna Grabińska – córka Wandy Grabińskiej.

3 Konrad Studnicki-Gizbert (1926‒2020) – syn Aliny Studnickiej.

4 Aleksander Wóycicki, właśc. Wójcicki (1878–1954) – ksiądz katolicki, dr nauk politycznych i społecznych, działacz społeczny, prekursor polskiej socjologii, profesor Akademii Duchownej i Wyższych Kursów Polskich w Piotrogrodzie (1916‒1918), Uniwersytetu Lubelskiego/KUL (1919–1937), USB (rektor w latach 1937–1939) oraz UW (1945‒1948). Był absolwentem Sorbony (Francja), London School of Economics w Londynie oraz Katolickiego Uniwersytetu w Louvain (Belgia). https://www.kul.pl/ks-aleksander-woycicki-1878-1954,art_78903.html; https:/pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander_Wóycicki.

5 Rocznik Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1938–1939 (1938: 22).

6 Skromny artykuł (Podhajecka 2018) był pierwszą próbą nakreślenia biografii lektorów wileńskich i krakowskich.

7 Przed 1918 r. na uniwersytetach na ziemiach polskich pod zaborami nie było katedr anglistyki, które mogłyby wykształcić potrzebne kadry nauczycielskie. Osoby zainteresowane podjęciem studiów neofilologicznych musiały więc z konieczności kształcić się poza granicami dawnej I Rzeczypospolitej. Już choćby z tej perspektywy warto przyjrzeć się bliżej lektorom.

8 Lektorami nazywano także nauczycieli innych przedmiotów niż języki, m.in. dyscyplin sportowych (Uniwersytet Poznański: skład uniwersytetu i spis wykładów na rok akademicki 1934/35, 1934: 20‒21).

9 Biogramów w PSB doczekali się: Oskar Callier (Rzyski 1937), Michał Henryk Dziewicki (Dyboski 1948) oraz Jan Stanisławski (Podhorodecka 2003).

10 Powyższa ustawa nie precyzuje, kto jeszcze był nauczycielem „w ściślejszym znaczeniu”.

11 Do personelu pomocniczego zaliczano adiunktów, kustoszy, konstruktorów, prosektorów oraz starszych i młodszych asystentów.

12 Należy przyjąć, że był to wymóg chwili w odradzającym się szkolnictwie wyższym. Wynikał on z potrzeby skompletowania kadry pedagogicznej mającej kompetencje w zakresie języków obcych, ale nie zawsze posiadającej dokumenty, które potwierdzałyby uzyskane wykształcenie.

13 Przykładowo, znieważenie nauczyciela na służbie podlegało sankcjom przewidzianym w kodeksie karnym (Sanojca 2014: 280).

14 Mimo niestabilnych warunków pracy na uczelnie napływały podania osób, starających się o stanowisko lektora. W Wilnie byli wśród nich: ks. Franciszek Tyczkowski, starszy asystent Wydziału Teologicznego USB (1933); Maria z Pniewskich Romington, „dyrektorka kursów językowych” z Bydgoszczy (1935); a także Anna Korsakowa, kierowniczka Shelley’s Institute z Wilna (1937). LCVA, F. 175, 5 IV B 223, k. 284; LCVA, F. 175, 103‒104; 5 IV B 190, k. 172.

15 W swoich publikacjach autorzy często zamieszczali z dumą informację, iż są lektorami uniwersyteckimi.

16 Lektorom musiało zależeć na przychylności jakiegoś profesora, najlepiej dziekana wydziału humanistycznego (WH) lub filozoficznego (WF), na którego poparcie mogli liczyć m.in. w przypadku starania się o środki na wyjazdy zagraniczne.

17 Ten stan rzeczy doskonale oddaje pismo dziekana WH do Senatu USB z 22 września 1922 r.: „Wyznaczone przez MWRiOP pobory lektorów są takie, że nie może być mowy o tym, aby ktokolwiek spośród osób odpowiednio kwalifikowanych zgodził się za to wynagrodzenie pełnić odpowiedzialne i wymagające niemałej pracy obowiązki lektora. Wynoszą one mniej więcej tyle, co wynagrodzenie nauczyciela szkół średnich za 1 godz. tygodniowo, podczas gdy, podług przepisów MWRiOP, normalny kurs lektorski obliczony jest na 4 godz.” (LCVA, F. 175, 5 IV B 41, k. 224). Jeszcze gorsze było jednak uposażenie młodszych asystentów, zwłaszcza wobec pensum w wysokości trzydziestu godzin tygodniowo (zob. Jastrzębski 2012).

18 Reskrypt Rady Regencyjnej z dnia 11 czerwca 1918 r. oraz Tymczasowe przepisy służbowe dla urzędników państwowych i Tabela płac urzędników państwowych (Dz.U. 1918, nr 6, poz. 13) oraz Rozporządzenie Rady Ministrów w przedmiocie tymczasowej regulacji płac profesorów, docentów prywatnych i pomocniczych sił naukowych w szkołach wyższych na terytorjum b. zaboru austriackiego z 10 marca 1919 r. (Dz. Praw. Pol. 1919, nr 4, poz. 302).

19 Artykuł ustawy brzmiał następująco: „Wynagrodzenie za lekcje lektorów wynosi 2.100, półrocznie 1.050, trimestralnie 700 marek polskich za jedną godzinę tygodniowo”.

20 Artykuł ustawy miał następującą treść: „Wynagrodzenie za lekcje lektorów za 1 godzinę na tydzień wynosi 80 mnożnych miesięcznie”.

21 Władysław Dominik Grabski (1874‒1938) – polityk Narodowej Demokracji, ekonomista i historyk, minister skarbu oraz dwukrotny premier II RP, prorektor i rektor SGGW, autor reformy walutowej z 1924 r. https://pl.wikipedia.org/wiki/Władysław_Grabski.

22 Był to okres budowy szkolnictwa wyższego w niepodległym państwie, kiedy uczelnie oprócz problemów finansowych, w tym tworzenia infrastruktury naukowo-badawczej, miały problemy ze skompletowaniem kadry naukowej i dydaktycznej.

23 Już w 1780 r. amerykański dyplomata i polityk John Adams przewidywał, że „English is destined to be in the next and succeeding Centuries, more generally the Language of the World, than Latin was in the last, or French is in the present Age”. https://founders.archives.gov/documents/Adams/06-10-02-0067.

24 Na ziemiach polskich metodyzm jako poreformacyjny ruch religijny pojawił się już w drugiej połowie XIX w. Pierwsze parafie powstały na Pomorzu i Śląsku. W 1920 r. z Ameryki przybyła do Polski Misja Południowego Episkopalnego Ko­ścioła Metodystycznego, której przewodniczył ks. mjr Leslie G. White. http://metodysci.pl/o-kosciele/.

25 YMCA (Young Men’s Christian Association) – międzynarodowa organizacja ekumeniczna propagująca program oparty na wartościach chrześcijańskich. W Polsce była aktywna od wiosny 1919 r. wraz z przybyciem Armii Hallera. ­https://pl.wikipedia.org/wiki/YMCA.

26 Kwestia pełni praw akademickich uczelni międzywojennych pozostaje sporna (zob. np. Wielgus 2002: 8).

27 Przykładem mogą być: Wanda Peszkowa, tłumaczka i nauczycielka języków obcych w warszawskich gimnazjach; Selina Wołkowicka, lektorka angielskiego na Uniwersytecie Lubelskim; oraz Wiktor Józef Podoski, dyplomata, w latach 1926‒1928 zatrudniony na stanowisku lektora angielskiego w WSH.

28 Przykładowo, Popiński (2018: 35) twierdzi, że do roku akademickiego 1922/23 uczelnie nie zatrudniały pracowników kontraktowych, w tym lektorów, co nie jest zgodne z prawdą.

29 Dotyczy to także Rudolfa Lovella, którego biogram przedstawiam na kartach niniejszej książki.

30 W rzeczywistości jako lektor angielskiego w 1928 r. pracował także Anglik Godfrey G.R. Greene. Dodatkowy lektorat angielskiego w roku akademickim 1925/26 miał objąć także Amerykanin Eric P. Kelly, stypendysta Fundacji Kościuszkowskiej w Krakowie, ale nie został on formalnie zatrudniony na UJ.

31 Z uwagi na fakt podwójnego numerowania dokumentów w LCVA, we wszystkich cytowanych dokumentach podaję numer zapisany czarnym ołówkiem, nie czerwoną kredką.

32 Dokumenty w UP nie są zwykle numerowane, stąd podaję numer inwentarza wraz z datą dokumentu.

33 Dokumenty w AUJ nie są zwykle numerowane. Gdziekolwiek jest to możliwe, podaję numer inwentarza wraz z datą dokumentu.

34 Żadnych materiałów nie znalazłam również w (szczątkowej) teczce akt personalnych pracowników UW. AUW, Ac UW/RP 75.

35 https://www.familysearch.org/pl/. Strona jest prowadzona przez Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (Church of Jesus Christ of Latter-day Saints).

36 https://www.ancestry.com/.

37 https://www.myheritage.pl/.

38 https://www.geni.com/.

39 https://genealodzy.pl/.

40 https://sjp.pwn.pl/zasady/Transkrypcja-wspolczesnego-alfabetu-rosyjskiego;629697.html.