Listy jak dotyk - ebook

An­drzej Frisz­ke

Wdał się w po­li­tykę, gdy miał 14 lat. Pew­nie była to kwe­stia wy­cho­wa­nia – do­ra­stał w ro­dzi­nie o so­cja­li­stycz­nych tra­dy­cjach sięgających re­wo­lu­cji 1905 roku. Oj­ciec – działacz Pol­skiej Par­tii So­cja­li­stycz­nej (PPS) – za­bie­rał kil­ku­let­nie­go Jac­ka na ro­bot­ni­cze de­mon­stra­cje we Lwo­wie. Od pierw­szych lat od­dy­chał więc at­mos­ferą ak­tyw­ności po­li­tycz­nej, za­an­gażowa­nia, mitu kla­sy ro­bot­ni­czej walczącej o lep­sze ju­tro własne i całego społeczeństwa. Także opo­wieścia­mi o wal­ce PPS o so­cja­lizm i Polskę za­ra­zem, bo taka była tra­dy­cja nie­pod­ległościo­wej le­wi­cy, która od­bu­do­wała państwo w 1918 roku. Wie­le razy wspo­mi­nał, że od małego uczo­no go, iż więzie­nie jest nor­mal­nym lo­sem działacza le­wi­cy. Hi­sto­ria więzien­na rze­czy­wiście jest nie­odłączną częścią hi­sto­rii pol­skich walk o wol­ność.

Jego ro­dzin­ny Lwów był mia­stem wie­lu kul­tur. Ja­cek żył między Po­la­ka­mi, Ukraińcami, Żyda­mi. So­cja­li­stycz­na tra­dy­cja, w której wy­ra­stał, na­ka­zy­wała trak­to­wać wszyst­kich lu­dzi równo, bez względu na po­cho­dze­nie. Po­sta­wy an­ty­se­mic­kie były potępia­ne, bu­dziły obrzy­dze­nie. Zro­zu­mie­nie in­nych, otwar­tość na lu­dzi o in­nych ko­rze­niach i ra­dy­kal­ne potępie­nie an­ty­se­mi­ty­zmu będą trwałymi ce­cha­mi oso­bo­wości Ku­ro­nia. Lwów opuścił wraz z ro­dzi­ca­mi w 1944 roku, by przez Rabkę i Kraków do­trzeć osta­tecz­nie w stycz­niu 1947 do War­sza­wy, do zbu­do­wa­ne­go przed wojną domu przy uli­cy Mic­kie­wi­cza, w którym będzie miesz­kał już za­wsze.

Był rok 1948, czas bu­do­wy „no­we­go świa­ta”, po­wsta­nia Pol­skiej Zjed­no­czo­nej Par­tii Ro­bot­ni­czej (PZPR). Rządzący kra­jem ko­mu­niści prze­ko­ny­wa­li, że zbu­dują nową Polskę – bez nędzy, nierówności, nie­na­wiści na­ro­do­wej. Trze­ba tyl­ko sku­pić wszyst­kie siły postępu i zdu­sić re­akcję. Kuroń bez­kry­tycz­nie przyjął tę wiarę. W mar­cu 1949 za­pi­sał się do Związku Młodzieży Pol­skiej (ZMP). Za­fa­scy­no­wa­ny obiet­nicą ko­mu­nizmu, bun­tu społecz­ne­go, po­gar­dy dla „miesz­czańskie­go” sty­lu życia, a przy tym bez­par­do­no­wy, dał się po­znać jako je­den z naj­ak­tyw­niej­szych działaczy na war­szaw­skim Żoli­bo­rzu. Awan­so­wał w hie­rar­chii ZMP, naj­pierw jako prze­wod­niczący zarządu szkol­ne­go i członek dziel­ni­co­we­go na Żoli­bo­rzu, wkrótce też in­struk­tor har­cer­ski w Zarządzie Stołecz­nym. Od stycz­nia do grud­nia 1953 był prze­wod­niczącym Zarządu Dziel­ni­co­we­go na Po­li­tech­ni­ce. Szyb­kie awan­se za­wdzięczał dy­na­mi­zmo­wi, po­mysłowości, ra­dy­ka­li­zmo­wi i ostrości przemówień. W 1953 roku zo­stał przyjęty do PZPR. I po paru ty­go­dniach, w grud­niu 1953, wy­rzu­co­ny z par­tii i apa­ra­tu ZMP. Jego pryn­cy­pia­lizm ugo­dził bo­wiem w in­te­re­sy apa­ra­tu par­tyj­ne­go. Za­rzu­co­no mu też, że podał nie­praw­dzi­we dane per­so­nal­ne, ukry­wając po­cho­dze­nie mat­ki, która rze­czy­wiście po­cho­dziła z in­te­li­genc­kiej ro­dzi­ny o zie­miańskich ko­rze­niach.

W 1952 roku zdał ma­turę i roz­począł stu­dia hi­sto­rycz­ne w Wyższej Szko­le Pe­da­go­gicz­nej, która miała być kuźnią na­uczy­cie­li za­an­gażowa­nych po­li­tycz­nie. Stu­dio­wał, ale przede wszyst­kim działał w Or­ga­ni­za­cji Har­cer­skiej Związku Młodzieży Pol­skiej (OH ZMP), która łączyła ele­men­ty daw­ne­go har­cer­stwa z wy­cho­wa­niem ko­mu­ni­stycz­nym. Czuł się wy­cho­wawcą – przede wszyst­kim dzie­ci z bied­nych ro­dzin, którymi opie­ko­wał się na Żoli­bo­rzu. Ta war­szaw­ska dziel­ni­ca była zna­na jako miej­sce za­miesz­ka­nia le­wi­co­wej in­te­li­gen­cji – parę ulic da­lej za­czy­nała się dziel­ni­ca przed­wo­jen­nej ko­lo­nii ofi­cer­skiej. Ale Żoli­borz to także Ma­ry­mont, gdzie stały odra­pa­ne dom­ki, których miesz­kańcy gnieździ­li się na­wet po 10 w izbie. W wie­lu do­mach nie było światła, in­sta­la­cji hi­gie­nicz­nych, sza­lał al­ko­ho­lizm, gruźlica, przestępczość. Ja­cek wyciągał dzie­ci z tych domów, by bu­do­wać im pla­ce za­baw, or­ga­ni­zo­wać wy­jaz­dy. Na obo­zach wy­po­czyn­ko­wych zdo­by­wał sławę nie­zwykłego in­struk­to­ra, który po­tra­fi snuć wspa­niałe gawędy, śpie­wać. Z umiejętnościa­mi pe­da­go­gicz­ny­mi łączył ta­lent zwierzch­ni­ka, star­sze­go ko­le­gi i kum­pla. W sierp­niu 1955 nad Wisłą w Wi­la­no­wie nie upil­no­wał roz­ocho­co­nej dzie­ciarni. Tro­je dzie­ci się uto­piło. Kuroń zo­stał aresz­to­wa­ny. Wy­szedł wpraw­dzie, ale trau­ma trwała.

W roku 1956, roku wiel­kich wy­da­rzeń w Pol­sce, był stu­den­tem hi­sto­rii Uni­wer­sy­te­tu War­szaw­skie­go. Tam po­znał Ka­ro­la Mo­dze­lew­skie­go, z którym przy­jaźń połączy ich na dzie­sięcio­le­cia. Rok 1956 przy­niósł ujaw­nie­nie zbrod­ni Sta­li­na. Fer­ment ogar­niał wyższe uczel­nie i niektóre śro­do­wi­ska ro­bot­ni­cze. Szu­ka­no roz­wiązań, które by łączyły war­tości ko­mu­ni­zmu z praw­dzi­wym od­da­niem władzy w ręce ludu. Kuroń powrócił do par­tii, namówił też Mo­dze­lew­skie­go, by się do niej za­pi­sał. Gru­pa ko­legów, w której był Ja­cek, roz­bi­jała ZMP, szu­kała kon­taktów z ro­bot­ni­ka­mi, mówiła o dru­giej re­wo­lu­cji. I przyszła „re­wo­lu­cja paździer­ni­ko­wa”, jak ją na­zy­wa­no, gdy zmia­nie na szczy­tach władzy i wy­bo­ro­wi na I se­kre­ta­rza par­tii Władysława Gomułki to­wa­rzy­szyły wie­ce stu­dentów i mo­bi­li­za­cja ro­bot­ników War­sza­wy. Roz­padł się ZMP, na uczel­niach two­rzo­no nowe „re­wo­lu­cyj­ne” or­ga­ni­za­cje stu­denc­kie, w fa­bry­kach po­wsta­wały rady ro­bot­ni­cze. Gomułka jed­nak nie dopuścił do „re­wo­lu­cji” – szyb­ko obezwładnił roz­pa­lo­nych stu­dentów, uspo­koił ro­bot­ników. W 1957 roku ład zo­stał przywrócony, a próbujący in­spi­ro­wać dru­gi etap zmian ty­go­dnik „Po Pro­stu” za­mknięty.

Tym­cza­sem Kuroń je­sie­nią 1956 należał do or­ga­ni­za­torów od­bu­do­wy Związku Har­cer­stwa Pol­skie­go (ZHP). Zna­lazł się w jego władzach obok przed­wo­jen­nych in­struk­torów. Na po­sie­dze­niach Rady Na­czel­nej ZHP pro­wa­dził z nimi spo­ry, do­ma­gał się świec­kości har­cer­stwa, jego ko­edu­ka­cyj­ności, sprze­ci­wiał się po­wro­to­wi do niektórych przed­wo­jen­nych tra­dy­cji, zwłasz­cza wiążących się z ele­men­ta­mi mi­li­ta­ry­zmu. Niewątpli­wie był częścią tej gru­py, która przyszła z OH ZMP i mogła czuć po­par­cie kie­row­nic­twa par­tii. W ciągu 2 lat daw­ni har­ce­rze zo­sta­li zmar­gi­na­li­zo­wa­ni, następnie usu­nięci z kie­row­nic­twa. Kuroń należał do gru­py zwy­cięzców i miał na­dzieję na re­ali­zo­wa­nie swo­ich kon­cep­cji wy­cho­waw­czych, które prak­ty­ko­wał w war­szaw­skiej drużynie wal­te­row­skiej. Spo­ro także pisał w pi­smach har­cer­skich – „Drużynie” i „Har­cer­stwie”, miał też po­ga­dan­ki ra­dio­we, układał tek­sty pio­se­nek.

Prze­ko­na­nie, że Kuroń jest jed­nym z działaczy roz­bi­jających tra­dy­cyj­ne har­cer­stwo, moc­no się w tym cza­sie ugrun­to­wało i ta ne­ga­tyw­na oce­na ciągnęła się za nim przez lata, sta­no­wiła ważny ar­gu­ment jego prze­ciw­ników. Prawdą jest, że odwoływał się do ra­dy­kal­nie le­wi­co­wych tra­dy­cji i pod­ważał na­tu­ralną w har­cer­stwie hie­rar­chię. Pisał i mówił, że or­ga­ni­za­cja po­win­na na­uczyć dzie­ci być ak­tyw­ny­mi społecz­nie i od­po­wie­dzial­ny­mi, zdol­ny­mi do współpra­cy z in­ny­mi na za­sa­dzie part­ner­stwa w małych gru­pach. Równość, sa­morządność, łącze­nie się w gru­py dla re­ali­za­cji kon­kret­nych celów dających wyraźny efekt były nadrzędny­mi ce­la­mi, które pro­pa­go­wał. W jed­nej z dys­ku­sji mówił: „Ja pragnę wy­cho­wy­wać społecz­ni­ka. Temu służy za­pro­po­no­wa­ny przez nas sys­tem”. A w liście do żony pisał: „Istotą człowie­czeństwa jest bunt . Jest w człowie­ku taki bak­cyl nie­zgo­dy na zło, im jest on moc­niej­szy, tym moc­niej­szy jest człowiek”.

Grażynę po­znał w 1955 roku na jed­nym z obozów. Za­ko­chał się nie­przy­tom­nie w młod­szej o 6 lat dziew­czy­nie. Po­bra­li się w 1959 roku, Grażyna miała wówczas 19 lat, rok później uro­dził się ich je­dy­ny syn – Ma­ciek. Grażyna stu­dio­wała psy­cho­lo­gię na Uni­wer­sy­te­cie War­szaw­skim, zaj­mo­wała się dziec­kiem, pro­wa­dziła – wspólnie z teścia­mi – dom, próbując wnieść w życie Jac­ka ro­dzin­ne szczęście i mi­ni­mum sta­bi­li­za­cji. Gaja, jak ją na­zy­wał Ja­cek, była jego naj­bliższym przy­ja­cie­lem, pod­porą psy­chiczną, po­wier­ni­kiem, part­ne­rem.

Tym­cza­sem Kuroń pra­co­wał nad wielką re­formą har­cer­stwa. W ob­szer­nym re­fe­ra­cie przedłożonym w stycz­niu 1960 Głównej Kwa­te­rze Har­cer­skiej wyjaśniał i pro­jek­to­wał nowy sys­tem wy­cho­waw­czy. Pisał m.in.: „Działać dla sie­bie nie można in­a­czej niż po­przez działanie dla in­nych. Działanie dzie­ci musi stwa­rzać sze­ro­kie możliwości ak­tyw­ne­go po­zna­wa­nia świa­ta, musi po­zwa­lać czuć się pożytecz­nym. Chce­my, aby na­sze wy­cho­wa­nie było nie ad­ap­ta­cyj­ne, lecz re­wo­lu­cyj­ne, aby młody człowiek wcho­dził w świat nie jak posłuszny uczeń, którego na­uczy­li abe­cadła, ale jak współgo­spo­darz świa­do­my swo­ich obo­wiązków”. Pla­no­wał ko­lej­ne stop­nie – próbny, ochot­ników, od­krywców, bar­dziej za­awan­so­wa­ny wędrow­ników oraz naj­wyższy – pio­nierów. Ak­cen­to­wał spraw­ności nie in­dy­wi­du­al­ne, ale ze­społowe, bo według nie­go zdo­by­wa­nie wyższych stop­ni po­win­no być powiązane z umiejętnością pra­cy w ze­spole i zdol­nością wy­ko­ny­wa­nia prac użytecz­nych społecz­nie. Zmniej­szał rolę wy­cho­waw­cy, drużyno­we­go na rzecz wspólne­go po­dej­mo­wa­nia de­cy­zji przez zespół. Naj­ważniejszą komórką ma być właśnie zespół jako gru­pa wspólne­go działania i po­ko­ny­wa­nia trud­ności. W in­nym tekście z tego sa­me­go okre­su pisał: „Cho­dzi tu o pla­no­we wpro­wa­dza­nie człowie­ka w życie społecz­ne po­przez działalność społeczną w działającym ze­spole. W tej wędrówce niezbędna jest po­moc star­sze­go doświad­cze­niem człowie­ka, ale on także musi się roz­wi­jać ra­zem z wy­cho­wan­ka­mi”. A za­tem „in­struk­to­ra­mi przede wszyst­kim po­win­ni być lu­dzie, którzy wy­cho­wa­li się w har­cer­stwie”.

Ta wi­zja wy­cho­wy­wa­nia dzie­ci do ak­tyw­ności społecz­nej i sa­morządności zde­rzała się z za­sa­da­mi sys­te­mu, który pro­mo­wał pod­porządko­wa­nie i ak­tyw­ność za­pla­no­waną je­dy­nie odgórnie. Ude­rzała też w kadrę wy­cho­wawców har­cer­skich, którymi byli głównie na­uczy­cie­le od­de­le­go­wa­ni do pro­wa­dze­nia drużyn. We­dle przyjętych w PRL kon­cep­cji wy­cho­wawczych ZHP po­wi­nien być or­ga­ni­zacją szkolną, kie­ro­waną przez na­uczy­cie­li i przy­uczającą do dys­cy­pli­ny. Wi­zja Ku­ro­nia w za­sad­ni­czy sposób zde­rzała się też z tra­dycją har­cerską pre­miującą in­dy­wi­du­al­ne osiągnięcia i pod­kreślającą hie­rar­chię.

Roz­poczętą w tym du­chu re­formę sys­te­mu za­kwe­stio­no­wa­no w 1962 roku. W maju, po dys­ku­sji na ze­bra­niu Głównej Kwa­te­ry Har­cer­skiej, skry­ty­ko­wa­no Ku­ro­nia i jego grupę, pisząc, że pro­jek­to­wa­ny sys­tem „będzie sta­wiać młodzież w sy­tu­acjach kon­fliktów także ze szkołą, z niektórymi gru­pa­mi na­uczy­ciel­stwa”. Z apa­ra­tu Ko­mi­te­tu Cen­tral­ne­go PZPR i mi­ni­ster­stwa oświa­ty szły na­ci­ski prze­ciw bu­do­wa­niu sys­te­mu sa­morządności. Poza tym wyrażano oba­wy o utratę kon­tro­li nad pro­ce­sem wy­cho­wa­nia. W czerw­cu spór do­pro­wa­dził do za­wie­sze­nia Głównej Kwa­te­ry Har­cer­skiej. Finał kon­fliktu nastąpił w paździer­ni­ku, kie­dy Ku­ro­nia i jego po­mysły, m.in. kon­cepcję przyjęcia kar­ty praw i obo­wiązków ucznia, skry­ty­ko­wa­no na ze­bra­niu z udziałem przed­sta­wi­cie­la Ko­mi­te­tu Cen­tral­ne­go PZPR. Część re­form miała być re­ali­zo­wa­na, ale bez Ku­ro­nia i z prze­kreśle­niem jego sa­morządo­wych po­mysłów. Kuroń nie wcho­dził już od tej pory do władz ZHP, a osta­tecz­nie otrzy­mał wymówie­nie z pra­cy w grud­niu 1963.

Star­cie z apa­ra­tem PZPR umoc­niło w Ku­ro­niu prze­ko­na­nie, że powrócił sys­tem pełnej kon­tro­li urzędników par­tii nad życiem społecz­nym. A za­tem re­wo­lu­cja 1956 roku zo­stała zdra­dzo­na. Pod ko­niec 1962 roku wraz z Ka­ro­lem Mo­dze­lew­skim założył Dys­ku­syj­ny Klub Po­li­tycz­ny na Uni­wer­sy­te­cie War­szaw­skim z na­dzieją roz­bu­dze­nia po­li­tycz­ne­go młodzieży. W roz­mo­wach z za­ufa­ny­mi mówił za­ra­zem o po­trze­bie po­wsta­nia po­dob­nych ośrodków w in­nych mia­stach, by być go­to­wym, gdy wystąpi kla­sa ro­bot­ni­cza. A jej wystąpie­nie z żąda­niem wiel­kich zmian było jego zda­niem pew­ne.

Wiosną 1964 Kuroń, Mo­dze­lew­ski i kil­ku ich ko­legów zaczęli pra­co­wać nad pro­gra­mem, w którym opi­sa­li do­mi­nację „cen­tral­nej po­li­tycz­nej biu­ro­kra­cji”, czy­li apa­ra­tu PZPR, nad całym społeczeństwem, przede wszyst­kim nad klasą ro­bot­niczą. Do­wo­dzi­li, że nie­unik­nio­ne wo­bec postępujących pro­blemów eko­no­micz­nych napięcie musi do­pro­wa­dzić do re­wo­lu­cji i oba­le­nia rządów biu­ro­kra­cji. Pro­jek­to­wa­li wizję no­we­go sys­te­mu – rad ro­bot­niczych bu­do­wa­nych od szcze­bla zakładu aż po szcze­bel państwo­wy, wol­ności dys­ku­sji, wie­lo­par­tyj­ności (by dyk­ta­tu­ra nie mogła powrócić), po­wszech­nych rządów ludu. Je­sie­nią 1964 Kuroń i Mo­dze­lew­ski przy­go­to­wa­li po­wie­le­nie bro­szu­ry prze­zna­czo­nej do taj­ne­go kol­por­tażu. 14 li­sto­pa­da zo­sta­li za­trzy­ma­ni przez Służbę Bez­pie­czeństwa (SB).

Władze nie chciały jed­nak pro­ce­su zna­nych działaczy młodzieżowych. Po­prze­sta­no na wy­rzu­ce­niu ich z par­tii i z pra­cy, zmon­to­wa­no na UW akcję potępie­nia ich poglądów. Wówczas od­po­wie­dzie­li Li­stem otwar­tym do par­tii, który 18 mar­ca 1965 za­nieśli na uni­wer­sy­tet. Na­za­jutrz zo­sta­li aresz­to­wa­ni, a w lip­cu odbył się ich pro­ces. Nie­re­la­cjo­no­wa­ny przez me­dia, ale od­bi­jający się sil­nym echem na uni­wer­sy­te­cie pro­ces Ku­ro­nia i Mo­dze­lew­skie­go był pierw­szym od lat praw­dzi­wym pro­cesem po­li­tycz­nym. Oskarżeni twar­do bro­ni­li swych poglądów, nie wy­ra­zi­li skru­chy. Mo­dze­lew­ski do­stał wy­rok 3,5 roku, Kuroń 3 lat więzie­nia.

Kuroń sie­dział początko­wo w więzie­niu mo­ko­tow­skim, 12 li­sto­pa­da 1965 zo­stał prze­wie­zio­ny do więzie­nia w Sztu­mie, gdzie pa­no­wały bar­dzo ciężkie wa­run­ki: „Tam jest zim­no, brud­no strasz­nie, bo tam są ki­ble, wody nie ma, jest taka czer­wo­na i pół wia­der­ka na 5 osób” – mówił ad­wo­ka­to­wi. Pra­co­wał w więzien­nej pral­ni. W lip­cu 1966 zo­stał prze­wie­zio­ny do więzie­nia w Po­tu­li­cach, gdzie wa­run­ki były lep­sze. Pra­co­wał tam przy pro­duk­cji me­bli. O przeżyciach i doświad­cze­niach więzien­nych pisał ob­szer­nie w swo­ich wspo­mnie­niach. War­to jed­nak za­uważyć, że w tym cza­sie pra­wie nie było więźniów po­li­tycz­nych w Pol­sce, a ska­za­nie dwóch młodych lu­dzi, zresztą mark­sistów, było sen­sacją od­no­to­wy­waną przez za­chod­nią prasę, budzącą pro­te­sty. Ich List otwar­ty, prze­my­co­ny na Zachód, zo­stał wy­dru­ko­wa­ny w wie­lu języ­kach jako cie­ka­wy do­ku­ment ra­dy­kal­nej le­wi­cy, po­wstały w kra­ju ko­mu­ni­stycz­nym, oku­pio­ny więzie­niem, co do­da­wało mu do­dat­ko­wej aury.

W cza­sie gdy Kuroń i Mo­dze­lew­ski sie­dzie­li w więzie­niach, na uni­wer­sy­te­cie doj­rze­wało śro­do­wi­sko wy­cho­wanków Ku­ro­nia z drużyn wal­te­row­skich, na­zy­wa­nych „ko­man­do­sa­mi”, którego li­de­rem był Adam Mich­nik. Za próbę or­ga­ni­zo­wa­nia ak­cji so­li­dar­ności ze ska­za­ny­mi Mich­nik, Se­we­ryn Blumsz­tajn i ich ko­le­dzy stanęli je­sie­nią 1965 przed ko­misją dys­cy­pli­narną. Nie zo­sta­li jed­nak wy­rzu­ce­ni z UW, a tyl­ko za­wie­sze­ni na rok w pra­wach stu­den­ta. Pod ko­niec 1966 roku znów wywołali po­ru­sze­nie na uni­wer­sy­te­cie, or­ga­ni­zując ju­bi­le­uszo­wy wykład pro­fe­so­ra Lesz­ka Kołakow­skie­go w rocz­nicę Paździer­ni­ka ‘56. Zo­sta­li za­wie­sze­ni, a Mich­nik znów po­sta­wio­ny przed ko­misją dys­cy­pli­narną. W jego obro­nie zbie­ra­no pod­pi­sy pod pe­tycją na wie­lu wy­działach. Fer­ment się pogłębiał. Mich­nika nie wy­rzu­co­no, po raz dru­gi zo­stał za­wie­szo­ny na rok. „Ko­man­do­si” byli ośrod­kiem szerzącego się na uni­wer­sy­te­cie fer­men­tu, przy­po­mi­na­li też o uwięzio­nych ko­le­gach. Pry­wat­nie pozo­stawali w przy­ja­ciel­skich kon­tak­tach z Grażyną Kuroń, która po ukończe­niu stu­diów pra­co­wała w po­rad­ni psy­cho­lo­gicz­nej przy uli­cy Gro­chow­skiej.

Kie­dy la­tem 1967 Kuroń i Mo­dze­lew­ski wy­szli wa­run­ko­wo z więzie­nia, spo­tka­li swo­ich roz­bu­dzo­nych po­li­tycz­nie wy­cho­wanków. Kil­ka mie­sięcy później de­cy­zja władz o zdjęciu Dziadów Mic­kie­wi­cza ze sce­ny Te­atru Na­ro­do­we­go stała się za­rze­wiem pro­te­stu li­te­ratów i stu­dentów sku­pio­nych wokół Ku­ro­nia i Mo­dze­lew­skie­go. Ze­bra­no po­nad 3 tysiące pod­pisów pod pe­tycją pro­te­sta­cyjną, a na 8 mar­ca 1968 przy­go­to­wa­no wiec na dzie­dzińcu UW. Zaczął się wiel­ki pro­test stu­dentów, który prze­szedł do hi­sto­rii jako wy­da­rze­nia mar­co­we. Kuroń i Mo­dze­lew­ski już w nich nie uczest­ni­czy­li, bo­wiem 8 mar­ca pod wieczór zna­leźli się w więzie­niu.

Po długim i dra­ma­tycz­nym śledz­twie, przez które przeszło w War­sza­wie kil­ka­dzie­siąt osób, je­sie­nią 1968 zaczął się cykl pro­cesów. Ko­lej­ny – Ku­ro­nia i Mo­dze­lew­skie­go – odbył się w stycz­niu 1969. Tym ra­zem ich uwięzie­niu to­wa­rzy­szyła kam­pa­nia pro­pa­gan­do­wa wy­mie­rzo­na w „sy­jo­nistów” i wi­chrzy­cie­li, z których naj­gor­szy­mi byli Kuroń, Mo­dze­lew­ski i Mich­nik. Ska­za­ni na 3,5 roku więzie­nia pod za­rzu­tem stwo­rze­nia i kie­ro­wa­nia nie­le­galną or­ga­ni­zacją „ko­man­dosów” Kuroń i Mo­dze­lew­ski od­by­wa­li karę jako re­cy­dy­wiści w ciężkich więzie­niach.

W maju 1969 z Mo­ko­to­wa Kuroń zo­stał wy­wie­zio­ny do więzie­nia we Wron­kach. Ze­tknął się tam z ludźmi bar­dzo zde­mo­ra­li­zo­wa­ny­mi, często po­chodzącymi z pa­to­lo­gicz­nych ro­dzin, wie­lo­krot­nie ka­ra­ny­mi. Po la­tach wspo­mi­nał pod­czas spo­tka­nia z ro­bot­ni­ka­mi Ur­su­sa: „Oni na­prawdę, na­prawdę byli pełni nie­na­wiści do Pana Boga i do re­li­gii. I do­pie­ro od­kryłem, że to mną wstrząsa strasz­nie, że jest to dla mnie jakaś ważna spra­wa, a po dru­gie, tam do­pie­ro zro­zu­miałem, że jak człowiek nie na­uczy się miłości, nie dorośnie do miłości, to nie dorośnie do re­li­gii , a dla mnie to było wiel­kie przeżycie, wiel­kie od­krycie”. W więzie­niu nastąpił zwrot w kie­run­ku po­szu­ki­wa­nia sensów re­li­gij­nych, oso­bo­wych re­la­cji człowie­ka z Bo­giem, które staną się ważne w bu­do­wa­niu sys­te­mu war­tości Jac­ka Ku­ro­nia od lat 70. W tym okre­sie dużo czy­tał, szu­kając porządku w myśle­niu ide­owym, w bu­do­wa­niu sys­te­mu prze­ko­nań, który miał zastąpić po­rzu­co­ny sys­tem mark­si­stow­ski. Kuroń bo­wiem nie mógł po­prze­stać na wyrażeniu sprze­ci­wu wo­bec tego, co jest, bu­do­wał w swo­jej re­flek­sji re­la­cje między człowie­kiem a społeczeństwem, sta­rał się określić re­la­cje między wol­nością jed­nost­ki a pra­wa­mi in­nych – szu­kał ta­kie­go sys­te­mu, który za­pew­ni po­sza­no­wa­nie i re­ali­zację naj­ważniej­szych war­tości. Wra­cał do daw­nych wi­zji har­cer­skich, w których zna­cze­nie miał zespół, czy­li gru­pa lu­dzi dążących do zmian, złączo­nych współpracą i so­li­dar­nością oraz wie­lu ta­kich ze­społów tworzących śro­do­wi­ska. Wszyst­kich złączo­nych pra­gnie­niem ak­tyw­ności, sa­morządności, prze­kształca­nia świa­ta.

W li­stach do Gai wie­le pisał o swo­ich prze­myśle­niach, mało o zdro­wiu i sa­mo­po­czu­ciu. Gaj­ka była jed­nak psy­cho­lo­giem i wni­kliwą ob­ser­wa­torką. SB podsłuchała jej roz­mowę z me­ce­nas Anielą Ste­ins­ber­gową w mar­cu 1970, po po­wro­cie z wi­dze­nia. Gaja „od­niosła wrażenie, że nie mówił praw­dy o so­bie (uni­kał rozmów na te­mat zdro­wia). Do­wie­działa się, że pra­cu­je w pral­ni więzien­nej jako pracz i miesz­ka ra­zem z trze­ma więźnia­mi, co jest dla nie­go uciążliwe. Na­rze­ka też na rzad­kość wi­zyt ze stro­ny naj­bliższych. Na ten te­mat G. Kuroń przed­sta­wiła, że na­czel­nik więzie­nia jest uprze­dzo­ny do Jac­ka i robi mu trud­ności z uzy­ska­niem wi­dze­nia. Ostat­nio zwra­cała się do na­czel­nika o wi­dze­nie dla ojca, na co otrzy­mała od­po­wiedź, że o wi­dze­nie po­wi­nien sta­rać się J. Kuroń, nie zaś ona”.

Pod­czas od­sia­dy­wa­nia obu tych wy­roków Gaja Kuroń zaj­mo­wała się sy­nem, pra­co­wała, zdo­by­wając środ­ki na utrzy­ma­nie, słała co mie­siąc (częściej nie było wol­no) do więzie­nia czułe li­sty do Jac­ka, pod­trzy­my­wała go na du­chu, jeździła na wi­dze­nia. Z wielką god­nością i bez­gra­nicz­nym przy­wiąza­niem do Jac­ka niosła ciężar żony więźnia. Za­ra­zem w założonej jej przez SB w stycz­niu 1971 spra­wie rozpra­co­wania pi­sa­no: „Grażyna Kuroń utrzy­mu­je ożywio­ne kon­tak­ty z grupą osób, które na prze­strze­ni ostat­nich kil­ku lat (1965–1968) pro­wa­dziły ak­tywną działalność wi­chrzy­cielską i re­wi­zjo­ni­styczną w śro­do­wi­skach młodzieży aka­de­mic­kiej i pra­cow­ników na­uko­wych. Or­ga­ni­zo­wa­ne przy różnych oka­zjach spo­tka­nia gru­py mają stwa­rzać wa­run­ki in­te­gra­cji roz­bi­te­go śro­do­wi­ska. Dys­ku­to­wa­ne i roz­ważane są różne aspek­ty form i me­tod działalności w powiąza­niu oraz wy­ko­rzy­sta­niu prze­by­wającej na emi­gra­cji znacz­nej gru­py b. «ko­man­dosów». W ostat­nim okre­sie G. Kuroń utrzy­mu­je sys­te­ma­tycz­ne kon­tak­ty z Ja­nem Lip­skim, Anielą Ste­ins­ber­gową, Siłą-No­wic­kim, A. Mich­ni­kiem, S. Blumsz­taj­nem, B. Toruńczyk, Na­ta­lią Mo­dze­lewską, Wł. Bieńkow­skim i in­ny­mi oso­ba­mi zna­ny­mi z wi­chrzy­cielskiej działalności”.

W rze­czy­wi­stości tam­tych lat, na­zna­czo­nej kon­trolą władzy nad wszel­ki­mi aspek­ta­mi życia oraz sze­roką in­wi­gi­lacją, zwłasz­cza śro­do­wi­ska opo­zy­cyj­ne­go, los żony po­li­tycz­ne­go bun­tow­ni­ka i więźnia nie był łatwy. Na­wet bli­scy zna­jo­mi mo­gli się oba­wiać, że pod­trzy­my­wa­nie kon­taktów z ro­dziną „przestępcy” spo­wo­du­je ne­ga­tyw­ne za­in­te­re­so­wa­nie Służby Bez­pie­czeństwa, kłopo­ty w pra­cy itd. Wie­lu też nie ro­zu­miało sen­su ruj­no­wa­nia życia własne­go i swo­ich bli­skich w imię abs­trak­cyj­nych idei czy sa­mobójcze­go w isto­cie ge­stu sprze­ci­wu. Wie­lu uważało Ku­ro­nia za dzi­wa­ka, człowie­ka nie­przy­sto­so­wa­ne­go, fa­na­ty­ka narażającego sie­bie i swoją ro­dzinę. Także ta­kim opi­niom Gaja mu­siała sta­wić czoło. Jej opar­ciem było przede wszyst­kim śro­do­wi­sko „ko­man­dosów”, które też przeszło przez więzie­nia, oraz gro­no star­szych przy­ja­ciół, wśród których po­sta­cią szczególnie ważną był Jan Józef Lip­ski.

Kie­dy więc Kuroń i Mo­dze­lew­ski wy­szli w 1971 roku z więzie­nia, spo­tka­li przy­ja­ciół, wpraw­dzie żyjących na mar­gi­ne­sie, ale go­to­wych do po­mo­cy. Mo­dze­lew­ski na kil­ka lat wy­co­fał się z ak­tyw­ności opo­zy­cyj­nej: obro­nił dok­to­rat i przy­go­to­wał ha­bi­li­tację. Kuroń otwie­rał się na kon­tak­ty z in­ny­mi śro­do­wi­ska­mi doświad­czo­ny­mi w 1968 roku – idąc śla­dem Mich­ni­ka i in­nych „ko­man­dosów”, nawiązał kon­tak­ty z ka­to­li­ka­mi z „Więzi” i Klu­bu In­te­li­gen­cji Ka­to­lic­kiej (KIK), w 1974 i 1975 roku odbył roz­mo­wy z pry­ma­sem Wy­szyńskim i kar­dy­nałem Woj­tyłą. Po­rzu­cił osta­tecz­nie mark­sizm i ka­te­go­rie kla­so­we, otwo­rzył się na war­tości chrześcijaństwa, czy­li pod­mio­to­wość człowie­ka i szu­ka­nie ta­kie­go porządku społecz­ne­go, który po­zwo­li na re­ali­zację różnych po­trzeb du­cho­wych i różnych war­tości ide­owych w ra­mach sa­morządne­go, de­mo­kra­tycz­ne­go społeczeństwa. Jego ważnym wy­zna­niem był ar­ty­kuł Chrześci­ja­nie bez Boga, opu­bli­ko­wa­ny w 1975 roku w „Zna­ku” pod zna­mien­nym pseu­do­ni­mem Ma­ciej Gaj­ka. Z ko­lei w pa­ry­skiej „Kul­tu­rze” w 1974 roku ano­ni­mo­wo uka­zał się ar­ty­kuł Ku­ro­nia Po­li­tycz­na opo­zy­cja w Pol­sce, który był pro­jek­tem ta­kiej działalności – sku­pio­nej na od­twa­rza­niu so­li­dar­ności społecz­nej, two­rze­niu poza kon­trolą sys­te­mu małych grup, które po­sze­rzały za­kres wol­ności. Tam też sfor­mo­wał Kuroń za­sad­ni­czy po­stu­lat działania zgod­nie z obo­wiązującą (choć często nie­prze­strze­ganą przez władze) li­terą pra­wa.

Gdy Ste­fan Nie­siołowski, główny obok An­drze­ja Czu­my li­der gru­py „Ruch”, wy­szedł w 1974 roku po 4 la­tach z więzie­nia, od­wie­dził Ku­ro­nia. Było to ich pierw­sze spo­tka­nie: „Za­pa­miętałem ko­tle­ty mie­lo­ne smażone przez wiecz­nie uśmiech­niętą Gajkę i małego Maćka . Wy­mie­nia­liśmy się doświad­cze­nia­mi o więzie­niach, on opo­wia­dał o Sztu­mie, ja o Bar­cze­wie, Ko­chu i gryp­se­rach z Iławy. Mie­liśmy wspólnych zna­jo­mych kry­mi­na­listów i kla­wi­szy” („Ga­ze­ta Wy­bor­cza”, 4 lip­ca 2014). Obaj będą po­tem działali w różnych nur­tach opo­zy­cji, ale zdol­ność bu­do­wa­nia wspólno­ty po­nad po­działami będzie sta­no­wić o sile pol­skiej opo­zy­cji.

Po­wro­tem śro­do­wisk opo­zy­cyj­nych do ak­tyw­ności był pro­test prze­ciw po­praw­kom do kon­sty­tu­cji na przełomie 1975 i 1976 roku. Kuroń należał do ini­cja­torów Li­stu 59, naj­ważniej­sze­go wystąpie­nia, w którym de­kla­ro­wa­no dążenie do war­tości społeczeństwa de­mo­kra­tycz­ne­go i sys­te­mu par­la­men­tar­ne­go. Kam­pa­nia kon­sty­tu­cyj­na obu­dziła ak­tyw­ność, wolę działania, po­sze­rzyła znacz­nie krąg lu­dzi go­to­wych do wystąpie­nia prze­ciw sys­te­mo­wi dyk­ta­tu­ry.

We wrześniu 1976 Kuroń należał do kil­ku­na­stu założycie­li Ko­mi­te­tu Obro­ny Ro­bot­ników (KOR), który po­sta­no­wił bro­nić ro­bot­ników uwięzio­nych i bi­tych za udział w czerw­co­wym pro­teście. Po raz pierw­szy od dzie­sięcio­le­ci po­wstał ośro­dek or­ga­ni­zo­wa­nia sprze­ci­wu wo­bec postępo­wa­nia władz, działający przy tym jaw­nie. Kuroń po­strze­ga­ny był jako li­der KOR-u, tak też był wi­dzia­ny przez władze. Ak­cja KOR-u do­pro­wa­dziła do uwol­nie­nia w lip­cu 1977 wszyst­kich uwięzio­nych ro­bot­ników, a następnie – wraz z prze­kształce­niem KOR-u w Ko­mi­tet Sa­mo­obro­ny Społecz­nej „KOR” – do roz­wi­nięcia in­nych form działań: wal­ki z łama­niem pra­wa przez władze, po­wstawania pism nie­cen­zu­ro­wa­nych, roz­po­wszech­nia­nych przez prze­ka­zy­wa­nie z rąk do rąk, sty­mu­lo­wa­nia roz­wo­ju małych ośrodków nie­za­leżnej ak­tyw­ności społecz­nej stu­dentów, in­te­li­gen­cji i ro­bot­ników. Małe gru­py społecz­nych ini­cja­tyw poza ra­ma­mi sys­te­mu two­rzyły cały ar­chi­pe­lag ru­chu ko­row­skie­go, a Kuroń (i jego te­le­fon) był cen­trum in­for­ma­cji i kon­taktów tego ru­chu.

Ja­cek Kuroń był przywódcą KOR-u z wie­lu względów. Po­sia­dał niesłychaną ener­gię, poświęcał się ak­tyw­ności w ru­chu całko­wi­cie i przez cały czas, od­by­wał set­ki spo­tkań z kie­rującymi różnymi ini­cja­ty­wa­mi, dyżuro­wał przy te­le­fo­nie, dzwo­nił do za­gra­nicz­nych ko­re­spon­dentów, a także na Zachód, do bra­ci Alek­san­dra i Eu­ge­niu­sza Smo­larów, by prze­ka­zy­wać im wia­do­mości o oświad­cze­niach ko­mi­te­tu, za­trzy­ma­niach, re­wi­zjach, no­wych ini­cja­ty­wach, po czym in­for­ma­cje te wra­cały do kra­ju na fa­lach au­dy­cji Ra­dia Wol­na Eu­ro­pa. Kuroń w swo­ich wy­po­wie­dziach i ar­ty­kułach wy­ty­czał główny nurt stra­te­gii po­li­tycz­nej ru­chu. Kon­cepcję działania wykładał m.in. w słyn­nych Myślach o pro­gra­mie działania z 1976 roku czy w wyrażających jego po­szu­ki­wa­nia Za­sa­dach ide­owych z 1977 roku. Wyjeżdżał do wie­lu miast, myląc szpic­lujących es­beków, by spo­ty­kać się z opo­zy­cyj­ny­mi stu­den­ta­mi czy ro­bot­ni­ka­mi. Dla ko­row­skiej młodzieży był le­gendą ze względu na lata spędzo­ne w więzie­niach, ale też nie­zwykłą cha­ryzmę, siłę prze­ko­ny­wa­nia. W po­czu­ciu bez­na­dziej­ności po­tra­fił dawać na­dzieję, for­mułować cele, jak ten po­wta­rza­ny po­tem wie­le razy: „Za­miast palić ko­mi­te­ty , zakładaj­cie własne ”. Formą sku­pie­nia, bu­do­wa­nia języka opi­su rze­czy­wi­stości i wyrażania własnych myśli, dys­ku­sji o ce­lach ak­tyw­ności była pra­sa wy­da­wa­na poza zasięgiem cen­zu­ry. Ze­społy re­dak­cyj­ne, eki­py dru­kar­skie i kol­por­ter­skie two­rzy­li młodsi, ale Kuroń temu pa­tro­no­wał, bli­skie związki łączyły go zwłasz­cza z re­dak­cja­mi „Biu­le­ty­nu In­for­ma­cyj­ne­go”, „Ro­bot­ni­ka” i „Kry­ty­ki”.

Miał prze­ciw­ników, także wśród opo­zy­cjo­nistów, którzy wi­dzie­li jego do­mi­nującą rolę i nie chcie­li jej za­ak­cep­to­wać. Część nie po­tra­fiła mu wy­ba­czyć młodzieńcze­go za­an­gażowa­nia w ko­mu­nizm i „roz­bi­ja­nie” har­cer­stwa. Niektórzy sami pragnęli być przywódca­mi, a najłatwiej było to osiągnąć przez kwe­stio­no­wa­nie przywództwa Ku­ro­nia, także Mich­ni­ka oraz ich przeszłości, przez od­rzu­ca­nie języka po­li­tycz­ne­go oraz przez wy­su­wa­nie o wie­le ra­dy­kal­niej­szych celów. In­a­czej za­tem rozkłada­li ak­cen­ty, in­nych używa­li sfor­mułowań, ale sens co­dzien­nej działalności był po­dob­ny.

Kuroń płacił za tę ak­tyw­ność licz­ny­mi re­wi­zja­mi w swo­im domu, dzie­siątka­mi za­trzy­mań na 48 go­dzin, dez­or­ga­ni­zacją życia do­mo­we­go, gdyż jego miesz­ka­nie było przez lata kwa­terą główną opo­zy­cji. Kie­dy w maju 1977 zo­stał aresz­to­wa­ny i zda­wało się, że władze są zde­cy­do­wa­ne wy­to­czyć pro­ces, zastępowała go Gaja. Od­bie­rała te­le­fo­ny, spo­ty­kała się z dzien­ni­ka­rza­mi, dzwo­niła do Smo­larów, wraz z in­ny­mi ko­bie­ta­mi – Ha­liną Mikołajską i Anką Ko­walską – próbowała two­rzyć ośro­dek kon­taktów. Gdy w lip­cu 1977 wszy­scy uwięzie­ni wy­szli, napięcie opadło, ale nie zniknęło. Po­now­ne ude­rze­nie mogło przyjść w do­wol­nej chwi­li, a co­dzien­nością byli es­be­cy pod okna­mi, podsłuch w miesz­ka­niu i te­le­fo­nie, szpic­le wędrujący za Ku­ro­niem na uli­cy, za­kaz wy­jazdów za gra­nicę (to oczy­wi­stość), ale na­wet in­wi­gi­la­cja Ku­ro­niów na wa­ka­cjach. Krąg kon­taktów z ludźmi był ra­czej stały, obej­mo­wał in­nych opo­zy­cjo­nistów, „zwy­kli” lu­dzie ra­czej bali się zaglądać do kwa­tery głównej opo­zy­cji.

„Za­miast palić ko­mi­te­ty, zakładaj­cie własne”. Jedną z ta­kich małych grup były utwo­rzo­ne w 1978 roku Wol­ne Związki Za­wo­do­we Wy­brzeża. 14 sierp­nia 1980 ich przywódcy roz­poczęli i po­pro­wa­dzi­li strajk w Stocz­ni Gdańskiej, z którego zro­dziła się „So­li­dar­ność”. Ja­cek zdołał ode­brać te­le­fon o roz­poczęciu straj­ku i prze­ka­zać wia­do­mość na Zachód. Słał do Gdańska ku­rierów z ra­da­mi i od­bie­rał wia­do­mości, by prze­ka­zy­wać je na Zachód. 20 sierp­nia zo­stał aresz­to­wa­ny pod­czas na­ra­dy ko­rowców, która od­by­wała się w jego miesz­ka­niu. Wkrótce otrzy­mał sankcję pro­ku­ra­torską, po­dob­nie jak 20 in­nych działaczy opo­zy­cji. Choć in­for­ma­cji o tym nie prze­ka­zano ro­dzi­nom aresz­to­wa­nych, Gaj­ka Kuroń zdołała ją wy­do­być od pro­ku­ra­to­ra i na­tych­miast po­je­chała do straj­kującej Stocz­ni Gdańskiej. Za­wia­do­miła przywódców straj­ku o aresz­to­wa­niach i wpłynęła na to, że po­sta­wi­li sprawę pryn­cy­pial­nie, uza­leżniając pod­pi­sa­nie wy­ne­go­cjo­wa­ne­go już po­ro­zu­mie­nia od zwol­nie­nia opo­zy­cjo­nistów. Po­ro­zu­mie­nie pod­pi­sa­no, Kuroń i wszy­scy inni aresz­to­wa­ni wy­szli na wol­ność.

W Nie­za­leżnym Sa­morządnym Związku Za­wo­do­wym „So­li­dar­ność” Kuroń był jed­nym z naj­ważniej­szych do­radców. Próbował zde­fi­nio­wać sy­tu­ację po­li­tyczną, którą zmie­niło po­wsta­nie nie­za­leżnego od władz wiel­kie­go związku, a w kon­se­kwen­cji wzy­wał „So­li­dar­ność” do ob­li­czal­ności, powściągli­wości, ale za­ra­zem bu­do­wa­nia pro­gra­mu wiel­kich re­form, które będą ozna­czały od­bu­dowę sa­morządne­go społeczeństwa i ogra­ni­cze­nie władzy PZPR. Pro­gram ten wykładał w ar­ty­kułach, licz­nych wy­wia­dach oraz na dzie­siątkach spo­tkań z ro­bot­ni­ka­mi i stu­den­ta­mi w całej Pol­sce. Uczest­ni­czył w nie­mal wszyst­kich po­sie­dze­niach Kra­jo­wej Ko­mi­sji Po­ro­zu­mie­waw­czej, brał udział w dys­ku­sjach pod­czas ko­lej­nych kry­zysów czy układa­nia pro­jektów zmian sys­te­mo­wych lub sta­no­wi­ska na ne­go­cja­cje z władza­mi. Znów w tej ak­tyw­ności naj­bliżej współpra­co­wał z Ka­ro­lem Mo­dze­lew­skim, który był rzecz­ni­kiem pra­so­wym „So­li­dar­ności”. Obaj też należeli do zwo­len­ników bu­do­wa­nia w zakładach, obok działalności związko­wej, także sa­morządów, które po­win­ny przej­mo­wać kon­trolę nad pro­dukcją, a zwłasz­cza wyłaniać w kon­kur­sie dy­rek­to­ra. Wia­ra w moc sa­morządności bu­do­wa­nej od dołu szła w pa­rze z na­dzieją na wy­mu­sze­nie na Mo­skwie bier­ne­go przy­zwo­le­nia na pol­ski eks­pe­ry­ment. Je­sie­nią 1981 Kuroń głosił po­trzebę powołania rządu na­ro­do­we­go, ak­cep­to­wa­ne­go przez naj­ważniej­sze siły w Pol­sce – „So­li­dar­ność”, Kościół i par­tię. Rząd na­ro­do­wy miałby przy­go­to­wać wy­bo­ry i roz­począć pro­ces re­form, wśród których nie­odzow­ne było też od­bu­dowanie sa­morządności lo­kal­nej. W przyszłym Sej­mie prze­wi­dy­wał po­dział man­datów tak, by obok wy­bra­nych na nor­mal­nych za­sa­dach, za­pew­nić na okres przejścio­wy re­pre­zen­tację dotąd rządzącej par­tii. Przez władzę pro­jekt ten uzna­ny zo­stał za wy­raz kontr­re­wo­lu­cyj­ne­go dążenia do jej oba­le­nia prze­mocą. Prze­ciw­ko Ku­ro­nio­wi jako in­spi­ra­to­ro­wi działań an­ty­państwo­wych to­czo­no śledz­two.

13 grud­nia 1981 wraz z ogłosze­niem sta­nu wo­jen­ne­go Kuroń zo­stał in­ter­no­wa­ny i osa­dzo­ny w więzie­niu w Białołęce, jak większość in­ter­no­wa­nych z War­sza­wy. W więzien­nych ce­lach zna­leźli się też żona i syn. W uza­sad­nie­niu in­ter­no­wa­nia Grażyny pi­sa­no: „Zo­stała in­ter­no­wa­na w dniu 15 grud­nia 1981 z uwa­gi na współuczest­nic­two w re­da­go­wa­niu i przy­go­to­wa­niu odezw i ape­li o pro­kla­mo­wa­nie straj­ku ge­ne­ral­ne­go. Po­nad­to miesz­ka­nie wyżej wy­mie­nio­nej, jak i Ewy Mi­le­wicz, zaczęło się sta­wać punk­tem zbor­nym śro­do­wi­ska post­ko­row­skie­go w celu zor­ga­ni­zo­wa­nia ak­cji w obro­nie in­ter­no­wa­nych oraz ich ro­dzin. W dniu 29.12 br. prze­pro­wa­dzo­no roz­mowę z w/wym., pod­czas której zde­cy­do­wa­nie odmówiła pod­pi­sa­nia oświad­cze­nia o za­nie­cha­niu działalności szko­dli­wej dla PRL i prze­strze­ga­nia obo­wiązującego porządku praw­ne­go”. Grażyna prze­by­wała w więzie­niu gro­chow­skim za­mie­nio­nym na ośro­dek in­ter­no­wa­nia, następnie wy­wie­zio­no ją do Gołdapi, gdzie stwo­rzo­no ośro­dek in­ter­no­wa­nia ko­biet, a w maju prze­trans­por­to­wa­no do Darłówka. W połowie maja 1982 ofi­cer SB oce­niał: „Jest przywódczy­nią prze­by­wających tam ko­biet i in­spi­ru­je ak­cje utrud­niające utrzy­ma­nie porządku i dys­cy­pli­ny”. Tym­cza­sem 18 maja ko­mi­sja le­kar­ska więzien­nej służby zdro­wia stwier­dziła, że po­wo­dem do­le­gli­wości, na które się skarży Grażyna Kuroń, „jest no­wotwór, a pa­cjent­ka wy­ma­ga le­cze­nia szpi­tal­ne­go”. 30 maja Grażynę zwol­nio­no na prze­pustkę.

Udała się do Łodzi, gdzie na le­cze­nie przyjął ją Ma­rek Edel­man. Oka­zało się, że Gaja cho­ru­je na zwłóknie­nie płuc, a ro­ko­wa­nia są jesz­cze gor­sze niż w przy­pad­ku raka. Cho­ro­ba postępowała szyb­ko i stan był co­raz bar­dziej bez­na­dziej­ny. Wo­bec per­spek­ty­wy rychłej śmier­ci sta­ra­niem Edel­mana i sio­stry Grażyny Ewy Do­bro­wol­skiej uzy­ska­no zgodę władz więzien­nych na umożli­wie­nie Jac­ko­wi pożegna­nia się z Gają. Przy­wie­zio­no go do Łodzi 22 li­sto­pa­da. Przez kil­ka go­dzin był przy jej łóżku, na noc za­bra­no go do łódzkie­go więzie­nia. Na­za­jutrz Grażyna umarła.

Jej po­grzeb na Powązkach 26 li­sto­pa­da zgro­ma­dził około 3 tysiące osób – po­zo­stających na wol­ności lu­dzi „So­li­dar­ności” oraz wie­lu zwykłych miesz­kańców War­sza­wy, dla których na­zwi­sko Kuroń było sym­bo­lem opo­ru, sprze­ci­wu, a śmierć Gai jesz­cze jed­nym nieszczęściem roku 1982. Ja­cek stał nad trumną chu­dy, bla­dy, półprzy­tom­ny.

Śmierć Grażyny była dla Jac­ka wiel­kim cio­sem, od­bie­rała siły i pogłębiała sa­mot­ność w więzie­niu. „Mówiłem np. «Oj­cze nasz». Bar­dzo po­wo­li, z wiel­kim na­mysłem nad zna­cze­niem każdego słowa i jego kon­se­kwen­cja­mi. Mówiłem kil­ka razy: żeby zro­zu­mieć, a po­tem sta­rałem się nawiązać kon­takt z Gają… – mówił w wy­wia­dzie z 1996 roku. – To strasz­nie trud­ne, nie wiem, czy się odważę po­wie­dzieć…” („Ty­go­dnik Po­wszech­ny”, 11 lip­ca 2004).

W grud­niu 1982 zo­stał oskarżony wraz z 10 in­ny­mi przywódca­mi „So­li­dar­ności” i KSS „KOR” o próbę oba­le­nia ustro­ju, za co gro­ził wie­lo­let­ni wy­rok. Pro­ces czte­rech działaczy KSS „KOR” roz­począł się w lip­cu 1984 i zo­stał na­tych­miast prze­rwa­ny. Władze ogłosiły amne­stię. Po 2,5 roku Kuroń wy­szedł z więzie­nia wraz z pozo­stałymi 10 przywódca­mi i set­ka­mi in­nych aresz­to­wa­nych.

Wy­szedł do pust­ki, w której nie po­tra­fił zna­leźć so­bie miej­sca. Tęskno­ta za zmarłą Gają two­rzyła próżnię. Był to też czas najgłębsze­go kry­zy­su ru­chu. Kuroń do­ra­dzał pod­ziem­nym władzom Związku, ale był tyl­ko cie­niem daw­ne­go Jac­ka.

Do sił i ener­gii wra­cał po 1986 roku, kie­dy władze ogłosiły ko­lejną amne­stię i kli­mat za­czy­nał się zmie­niać. Spo­tkał Da­nu­się Wi­niarską, bar­dzo ak­tywną działaczkę pod­ziem­nej „So­li­dar­ności” z Lu­bli­na, z którą związek przywra­cał mu też siłę do działania. Da­nu­sia stwo­rzyła mu dom, więź ro­dzinną. Po­bra­li się w 1990 roku.

W 1988 roku, gdy przy­go­to­wy­wa­no roz­mo­wy Okrągłego Stołu, władze za je­den z wa­runków ich roz­poczęcia po­sta­wiły usu­nięcie Ku­ro­nia i Mich­ni­ka z gro­na uczest­ników przyszłych ne­go­cja­cji. Wałęsa odmówił. Okrągły Stół odbył się parę mie­sięcy później. Kuroń przy nim za­siadł, był też jed­nym z głównych ne­go­cja­torów po­ro­zu­mie­nia do­tyczącego re­form po­li­tycz­nych. Opo­wia­dał się za zmia­na­mi za­sad­ni­czy­mi, ale bez wy­mu­sza­nia ich siłą. W mar­cu 1989, pod­czas pierw­szej le­gal­nie zor­ga­ni­zo­wa­nej kon­fe­ren­cji pra­so­wej, mówił: „Są gru­py fun­da­men­ta­listów, które uważają, że do­pie­ro oba­le­nie ko­mu­ni­zmu może za­początko­wać pro­ces prze­mian, my po­dej­mu­je­my pewną próbę obec­nie, przez bu­dowę in­sty­tu­cji de­mo­kra­tycz­nych. Jak się to za­wa­li, to my się skom­pro­mi­tu­je­my, a fun­da­men­ta­liści zbiją na tym ka­pi­tał, ale dla Pol­ski będzie to ka­ta­stro­fa. Twierdzę, że wszel­ka prze­moc jest zła, prze­moc ro­dzi prze­moc. We­szli­byśmy do pałaców władzy i co da­li­byśmy później lu­dziom? Obie­cy­wa­ne pod­wyżki po 50 tys. i więcej? Za­brakłoby na to środków, po dro­dze wie­le by się jesz­cze znisz­czyło. A za­wie­dzio­na re­wo­lu­cyj­na fala zmiotłaby nas sa­mych”.

Kuroń chciał, by w bu­do­wa­niu sta­bil­nej, de­mo­kra­tycz­nej Pol­ski mo­gli wziąć udział wszy­scy, także do­tych­cza­so­wi wro­go­wie. I tej za­sa­dzie był wier­ny do końca. W wy­bo­rach 4 czerw­ca zo­stał posłem.

We wrześniu tego roku wszedł do rządu Ta­de­usza Ma­zo­wiec­kie­go jako mi­ni­ster pra­cy. Cała Pol­ska do­brze go wte­dy po­znała jako tego, który co ty­dzień z okna te­le­wi­zo­ra tłuma­czył sens zmian i ko­niecz­nych poświęceń, ry­so­wał per­spek­tywę i dawał doraźne po­ra­dy. Angażował się w łago­dze­nie do­tkli­wych skutków trans­for­ma­cji eko­no­micz­nej, or­ga­ni­zując Fun­dację SOS. Chciał po­bu­dzić ruch społecz­nej so­li­dar­ności, jak naj­szer­sze­go uczest­nic­twa Po­laków w bu­do­wa­niu swe­go oto­cze­nia i za­go­spo­da­ro­wy­wa­niu kra­ju. Był jed­nym z przywódców ROAD, a od 1990 roku Unii De­mo­kra­tycz­nej, w której sku­piła się większość daw­nych działaczy KSS „KOR” i przywódców pod­ziem­nej „So­li­dar­ności”. Mi­ni­strem pra­cy zo­stał po­now­nie w 1992 roku, w rządzie Han­ny Su­choc­kiej. Kon­cen­tro­wał się wówczas na zbu­do­wa­niu ko­mi­sji trójstron­nej, łączącej przed­sta­wi­cie­li związków za­wo­do­wych, pra­co­dawców i władz mi­ni­sterialnych, by za­pew­nić płasz­czyznę roz­wiązy­wa­nia sporów i za­ra­zem par­ty­cy­pa­cji przed­sta­wi­cielstw ro­bot­ni­czych w pro­ce­sie rządze­nia. Boleśnie od­czuł porażkę tej kon­cep­cji.

Cie­szył się ogromną po­pu­lar­nością w społeczeństwie z uwa­gi na swo­je pro­społecz­ne za­an­gażowa­nie, zdol­ność tłuma­cze­nia społeczeństwu swe­go sta­no­wi­ska, prze­ko­ny­wa­nia, także osob­ny dżin­so­wy strój. Po­pu­lar­ność nie przełożyła się jed­nak na wy­nik wy­bor­czy, gdy w 1995 roku stanął do wy­borów pre­zy­denc­kich. Prze­grał. Po­tem przyszła cho­ro­ba.

Za­bie­rał głos w naj­ważniej­szych de­ba­tach po­li­tycz­nych tego cza­su. Był prze­ciw­ni­kiem ra­dy­kal­nych roz­li­czeń, lu­stra­cji, bra­nia od­we­tu za daw­ne krzyw­dy. Uważał je bo­wiem za narzędzia bu­do­wa­nia nie­na­wiści w społeczeństwie i two­rze­nia ra­dy­kal­nych po­działów, a sprze­ciw wo­bec sia­nia nie­na­wiści należał do jego pryn­cy­piów. Ak­tyw­nie uczest­ni­czył w ini­cja­ty­wach zmie­rzających do po­jed­na­nia z sąsia­da­mi, zwłasz­cza z Ukraińcami, a ostat­nią w życiu podróż – już bar­dzo scho­ro­wa­ny – odbył w li­sto­pa­dzie 2002 do Lwo­wa, by wspólnie mo­dlić się nad gro­ba­mi pol­skich i ukraińskich żołnie­rzy po­ległych w wal­ce o mia­sto w 1918 roku.

Wol­na Pol­ska stała się spełnie­niem jego ma­rzeń – była nie­pod­legła i de­mo­kra­tycz­na, otwar­ta na sąsiadów, w tym na szczególnie mu bli­skich Ukraińców. Za­ra­zem kształtujący się porządek społecz­ny i eko­no­micz­ny bu­dził jego sprze­ciw. Nie mógł mil­czeć, widząc duży mar­gi­nes bie­dy i wy­klu­cze­nia, które kie­dyś pchnęły go do po­li­tycz­ne­go działania. Ostat­nie lata poświęcił temu, by bić na alarm. Za na­dzieję uznał młodzież, jej aspi­ra­cje edu­ka­cyj­ne, ale także bun­tujących się an­ty­glo­ba­listów. Wspo­mi­na­ny w młodości „bak­cyl nie­zgo­dy na zło” nie dawał mu spocząć do ostat­niej chwi­li.

Umarł po kil­ku­let­niej ciężkiej cho­ro­bie 17 czerw­ca 2004.