Lobbyści. Zachodni rzecznicy polskiej niepodległości. Tom 2. Raporty z Polski - ebook

OD REDAKTORA
ANDRZEJ TURKOWSKI

Tytułowi lobbyści to politycy, dziennikarze, biznesmeni i wojskowi z krajów Zachodu, którzy wnieśli wkład w powstanie II Rzeczpospolitej. Osoby te prezentowały przychylne Polakom stanowisko w trakcie I wojny światowej, podczas negocjacji pokojowych w Paryżu oraz w ramach wysiłków na rzecz opanowania powojennego kryzysu. W pierwszym tomie – W Wersalu – przedstawiliśmy świadectwa ich działalności z okresu 1914–19, głównie związane z paryską konferencją pokojową w 1919 roku. W tomie drugim – zatytułowanym Raporty z Polski – uzupełniamy obraz wyłaniający się z pierwszej części, w szczególności poprzez zmianę perspektywy i skupienie się na przedstawieniu sytuacji na ziemiach odradzającej się Rzeczpospolitej. Pomieszczone w obu tomach fragmenty dzienników i wspomnień są po raz pierwszy publikowane w języku polskim¹.

II Rzeczpospolita powstawała w sytuacji powojennego chaosu związanego z upadkiem wielkich imperiów w Europie Środkowo-Wschodniej. Z jednej strony geopolityczna pustka sprzyjała sprawie polskiej – tworząc polityczną próżnię, którą zapełnić mogło państwo polskie. Z drugiej – ogromne zniszczenia wywołane działaniami wojennymi oraz grabieżcze zachowania armii zaborczych stwarzały poważne zagrożenie dla powstającej na nowo państwowości. Zaś wcielane w życie plany przywódców rewolucji bolszewickiej, w których ustanowienie nowego porządku w Europie oznaczało likwidację młodego państwa polskiego i zastąpienie go Polską Socjalistyczną Republiką Rad, stanowiły dla niej śmiertelne niebezpieczeństwo.

Odradzające się państwo potrzebowało legitymizacji i akceptacji ze strony mieszkańców, a akceptacja ta oprócz uczuć patriotycznych związanych z tożsamością narodową (które to uczucia zresztą na tym etapie historycznym poza warstwami wyższymi były nieporównywalnie słabsze niż w czasach nam współczesnych)² jest także funkcją zdolności aparatu państwa do zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych jego obywateli. Zwraca na to uwagę jeden z przywoływanych w książce autorów – William John Rose, który w swoich wspomnieniach, komentując trudną sytuację bytową powracających do kraju Polaków, pisze: „mogło im się wydawać, że ich nowo wyzwolona ojczyzna wcale ich nie chce”.

Proces (od)tworzenia państwa niósł więc wyzwania nie tylko na poziomie politycznym (takie jak choćby konieczność osiągnięcia porozumienia między głównymi frakcjami czy uzyskanie akceptacji aliantów), lecz także na poziomie organizacyjnym i aprowizacyjnym. Związane one były między innymi z reorganizacją i budową aparatu administracyjnego, stworzeniem systemu finansowego, organizacją szkolnictwa czy też zapewnieniem obywatelom wyżywienia. Andrzej Chwalba, który opisywał ogrom tych wyzwań, podsumował je następująco: „na pierwszy rzut oka mogło się wydawać, że Polska i jej mieszkańcy nie dadzą sobie z tym wszystkim rady ze względu na przykre i bolesne dla nich następstwa wojny i powojennej destabilizacji, dezorganizacji życia społecznego i pauperyzacji. Stało się inaczej”³.

Teksty zamieszczone w niniejszym tomie obrazują skalę trudności tego procesu. Pokazują też, że swój wkład we wspomniany sukces – szczególnie w pierwszych powojennych latach – wnieśli również lobbyści. Ci, których świadectwa przedstawiamy w drugim tomie, angażowali się bezpośrednio w pomoc dla ludności i władz nowo powstałego państwa polskiego – jako inicjatorzy i wykonawcy polityki aliantów, a przede wszystkim Stanów Zjednoczonych.

Rozmiary tej pomocy nie były bagatelne. Jak podaje w swojej książce Andrzej Chwalba, przez kilka lat działalności Amerykańskiej Administracji Pomocy (American Relief Administration) – będącej najważniejszym przedsięwzięciem pomocowym – do Europy trafiło około czterech milionów ton towarów o wartości ponad pięciu miliardów dolarów (po przeliczeniu na obecne realia walutowe), z czego około jednej piątej przypadło Polsce. Nie był to bynajmniej jedyny kanał pomocy – w różnego rodzaju działania pomocowe zaangażowane były także Związek Chrześcijańskiej Młodzieży Męskiej (Young Men’s Christian Association, YMCA), Amerykański Czerwony Krzyż oraz organizacje polonijne. Do tego dołączyć trzeba pomoc w formie niematerialnej – między innymi w postaci know-how z dziedziny zarządzania czy też angażowania własnego autorytetu, pozycji i kontaktów międzynarodowych w celu pomyślnego załatwiania licznych wyzwań natury biurokratycznej.

*

Zanim jednak alianci podjęli decyzję o udzieleniu pomocy wschodniej części kontynentu europejskiego, w tym Polsce, konieczne było pozyskanie obiektywnych informacji na temat sytuacji nad Wisłą. W tym celu do Polski przybywają kolejne misje, w skład których wchodzą także lobbyści. To, jaki obraz kraju wyłania się z ich obserwacji, stanowi główny temat Raportów z Polski.

Lektura trzech pierwszych tekstów – autorstwa Kanadyjczyka Williama Johna Rose’a oraz dwóch Brytyjczyków: Harry’ego Wade’a i Esme Howarda – pokazuje, jak ogromny był w powojennym chaosie deficyt informacji wśród zachodnich decydentów politycznych, a zarazem jak potrzebne okazało się dotarcie z informacją o dramatycznej sytuacji w kraju do odpowiednich osób wśród przywódców ententy.

Jednym z pierwszych przedstawicieli mocarstw alianckich w Polsce był wspominany Harry Wade – wysłany przez władze brytyjskie w grudniu 1918 w celu przeprowadzenia analizy sytuacji politycznej i nawiązania nieoficjalnych relacji z powstającymi ośrodkami władzy politycznej⁴. Jako towarzysz triumfalnego powrotu do Polski Ignacego Jana Paderewskiego był on świadkiem niepodległościowego zrywu w stolicy Wielkopolski. Kolejny z lobbystów, Esme Howard, trafił nad Wisłę nieco późnej – znalazł się wśród członków Komisji Międzysojuszniczej dla Polski (działającej pod kierownictwem Josepha Noulensa), która przybyła nad Wisłę w lutym 1919 z zadaniem pozyskania informacji na temat konfliktów granicznych, w tym polsko-ukraińskiego. W obu tekstach znajdziemy przejmujące opisy krytycznej sytuacji, w jakiej znajdował się kraj, apele o pomoc w obliczu rozlicznych kryzysów, a także pozytywną ocenę sił politycznych i społecznych, heroicznie dążących do opanowania sytuacji.

Próby pozyskania i przekazania informacji były podejmowane także ze strony polskich przywódców. Pierwszy ze wspominanych lobbystów – William John Rose, badacz spraw narodowościowych, który w trakcie wojny utknął na pograniczu polsko-czeskim, został wysłany przez działaczy niepodległościowych z misją dotarcia do przedstawicieli aliantów w celu przedstawienia im polskiej interpretacji napięć w tej części Europy. Mimo że był dyplomatą z przypadku, to dzięki posiadanym informacjom i umiejętnościom sprawnego ich przekazania, znalazł się w samym centrum światowej polityki.

*

Kiedy wreszcie alianci (a przede wszystkim Stany Zjednoczone) podjęli działania pomocowe – centralną rolę w ich organizacji odegrał Herbert Hoover, przyszły 31. prezydent Stanów Zjednoczonych. Ten utalentowany przedsiębiorca jeszcze w trakcie wojny spontanicznie zaangażował się w pomoc humanitarną, organizując powrót z Europy za ocean amerykańskich turystów, a następnie tworząc na prośbę amerykańskiego ambasadora Komisję Pomocy Belgii. W grudniu 1918 uzyskał akceptację prezydenta Wilsona dla utworzenia i wysłania do Polski misji żywnościowej, co było częścią szerszego planu odbudowy zniszczonej wojną Europy (podobne misje zostały wysłane między innymi do Stambułu czy Kopenhagi).

Na czele misji do Polski stanął były wykładowca Hoovera – Vernon Kellogg, który w styczniu 1919 przybył do Warszawy z zadaniem analizy potrzeb polskiego społeczeństwa. Nie mógł tego dokonać bez konsultacji z czołowymi postaciami krajowej sceny politycznej. Niezwykle pochlebne obserwacje z tych spotkań zawarł w artykule, którego fragmenty znalazły się w niniejszym tomie. W skład „drużyny Hoovera” weszli także William Remsburg Grove – utalentowany logistyk wojskowy, mający wspomagać Kellogga w zbadaniu sytuacji żywnościowej, oraz Anson Conger Goodyear – sprawny biznesmen, który dostał od Hoovera zadanie „wprawienia węgla w ruch w całej Europie Środkowej”.

Warto zaznaczyć, że amerykańska misja miała wymiar nie tylko humanitarny, lecz także doradczy. Oprócz ostatnich dwóch wspominanych postaci takie usługi świadczyli dla polskiego rządu także pułkownik Alvin Barton Barber jako doradca Ministerstwa Kolei Żelaznych oraz doktor Edward Dana Durand jako doradca Ministerstwa Aprowizacji czy też William I. Shuman – jako osobisty doradca ekonomiczny premiera Paderewskiego⁵.

*

W relacjach przebywających w Polsce oficjalnych przedstawicieli państw zachodnich pojawia się także zagadnienie sytuacji mniejszości narodowych, w tym przede wszystkim ludności żydowskiej. Opanowanie napięć na tle etnicznym i religijnym było kolejnym wyzwaniem, z którym uporać musieli się polscy przywódcy. Sytuacji nie ułatwiał fakt, że część z nich, na czele z Romanem Dmowskim, wpisała w swój program polityczny konfrontację zamiast prób załagodzenia sytuacji. Zwolenników konfrontacji nie brakowało zresztą także po stronie przywódców społeczności żydowskiej.

Sprawa była tym poważniejsza, że napięcia na tle etnicznym nie pozostawały bez wpływu na politykę Stanów Zjednoczonych – tamtejsza prasa pełna była w owym czasie artykułów o prawdziwych, a często też rzekomych systemowych prześladowaniach ludności żydowskiej. W celu weryfikacji tych informacji prezydent Wilson na prośbę Ignacego Jana Paderewskiego powołał specjalną komisję, mającą na miejscu zbadać doniesienia o pogromach ludności żydowskiej. W jej składzie znaleźli się między innymi obecni w tym tomie poprzez swoje relacje: Henry Morgenthau – amerykański Żyd, a zarazem przeciwnik ruchu syjonistycznego i zwolennik asymilacji, który pełnił funkcję przewodniczącego komisji, oraz jej radca prawny Arthur Lehman Goodhart – uznany prawnik.

Misja przebywała w Polsce od 13 lipca do 13 września 1919, a jej efektem był raport końcowy (tak zwany Raport Morgenthau)⁶. Nie wpisywał się on we wspomniane narracje, wywołując ostry sprzeciw części środowisk żydowskich, spodziewających się jednoznacznego potępienia polskich władz. Dokument docenił z kolei nowojorski „New York Times”, pisząc: „raport z dochodzenia pana Morgenthau na temat antyżydowskich ekscesów w Polsce jest dokumentem o wielkiej wartości, zarówno ze względu na jego zawartość, jak i ducha, w którym został napisany”⁷. Przenikliwość i dążenie do wzniesienia się ponad partykularne interesy i skonfliktowane tożsamości mocno przebija się we wspomnieniach Morgenthau z jego pobytu w Polsce.

*

Dokonując selekcji materiału, kierowaliśmy się dążeniem do pokazania kolejnych wymiarów działalności lobbystów i skupialiśmy się na ich aktywności na terenie Polski. Nie mniej interesujące od szeroko rozumianego wsparcia dla sprawy polskiej są ich opisy i obserwacje dotyczące polskiej rzeczywistości: sytuacji społeczno-politycznej i gospodarczej, głównych graczy na scenie politycznej czy też poszczególnych warstw społecznych od arystokracji po robotników. Są to spostrzeżenia czynione z określonego punktu widzenia – ludzi z zewnątrz, którzy wcześniej nie mieli kontaktu z realiami życia w Polsce. Można więc dostrzec w nich świeżość spojrzenia, a także brak uwikłania w lokalne rywalizacje, które tak często determinują ogląd sytuacji i osób.

Wartość tych spostrzeżeń sprowadza się jednak nie tylko do wymiaru kronikarskiego, a lektura tekstów sprzed stu lat może stanowić inspirację do refleksji na tematy bardziej współczesne. I tak w wydarzeniach z przełomu 1918/19 dostrzec można analogię do późniejszego o 70 lat przybycia słynnych „brygad Marriotta” – amerykańskich ekonomistów, którzy mieli za zadanie pomagać polskim elitom w transformacji gospodarczej⁸. To określenie, odwołujące się do znanego warszawskiego hotelu (ówczesnego symbolu luksusu i nowoczesności), w nieco ironiczny sposób podkreślało ich oderwanie od lokalnych realiów. Nie mogło być inaczej także w przypadku lobbystów, z których zdecydowana większość odwiedzała Polskę, a nawet Europę Wschodnią po raz pierwszy w życiu. Owo oderwanie miesza się z dużą dozą idealizmu i sympatii dla znajdujących się w trudnej sytuacji Polaków. Nie można zarazem zapominać o twardych interesach politycznych – które leżały u podstaw decyzji o zaangażowaniu aliantów w pomoc dla rodzącego się państwa. W latach 1918–20 chodziło przede wszystkim o powstrzymanie postępów rewolucji bolszewickiej. Jednak, jak się wydaje, taka mieszanka jest stałym elementem stosunku Stanów Zjednoczonych do naszego kraju, czy szerzej regionu – także współcześnie.

Andrzej Turkowski------------------------------------------------------------------------

¹ Wyjątek stanowi dziennik Williama Remsburga Grove’a, którego fragmenty ukazały się w kwartalniku „Karta” 92, 2017.

² Zob. np. Michał Łuczewski, Odwieczny naród. Polak i katolik w Żmiącej, Toruń 2012, s. 644.

³ Andrzej Chwalba, Rok 1919. Pierwszy rok wolności, Wołowiec 2019, s. 365.

⁴ Zob. Dariusz Jeziorny, Misja pułkownika Harry’ego Wade’a do Polski a wybuch Powstania Wielkopolskiego, „Przegląd Zachodni” nr 2/2016, s. 43–56.

⁵ Zob. Mieczysław B. Biskupski, The United States and the Recreation of the Interwar Polish Economy, 1919–20, „The Slavonic and East European Review”, t. 94, nr 1, 2016, s. 93–125.

⁶ Zob. Marcin Urynowicz, Raport Henry’ego Morgenthau. Przemoc antyżydowska podczas wojny z Rosją bolszewicką, „Biuletyn IPN” nr 11/2010.

⁷ Mr. Morgenthau’s Report, „New York Times” z 21 stycznia 1920 (tłum. A.T.).

⁸ O relacjach między „brygadami Marriotta” a elitami Europy Środkowo-Wschodniej przenikliwie pisała amerykańska antropolożka Janine Wedel w książce Collision and Collusion: The Strange Case of Western Aid to Eastern Europe, New York 2001.

⁹ Szczegółowe biogramy autorów znajdują się na końcu książki (zob. s. 341–347).

¹⁰ Jan Górniak (1885–1940) – polski przedsiębiorca, syn Franciszka i Marii (Marianny) – aktywnych działaczy społecznych w Cieszynie. Po rodzicach odziedziczył cegielnię, a także kontynuował ich działalność filantropijną i narodową.

¹¹ Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego – polskie przedstawicielstwo polityczne utworzone 19 października 1918 w Cieszynie. 30 października 1918 Rada proklamowała przynależność polskich obszarów księstwa cieszyńskiego do odrodzonego państwa polskiego, w nocy z 31 października na 1 listopada 1918 przejęła z rąk austriackich władzę nad polskimi terenami byłego Śląska Austriackiego, 5 listopada 1918 zawarła z czeską Radą Narodową dla Śląska (Národni Výbor pro Slezsko w Opawie) umowę o tymczasowym podziale kraju na część polską (większość Śląska Cieszyńskiego) i czechosłowacką (Śląsk Opawski i fragmenty Cieszyńskiego) w zasadzie według kryterium etnicznego. W grudniu 1918 przekształcona w Tymczasowy Rząd Krajowy.

¹² Jan Michejda (1853–1927) – polski prawnik, dziennikarz i polityk, działacz polskich organizacji i stowarzyszeń spółdzielczych, kulturalno-oświatowych i sportowych. W l. 1890–1918 poseł do Sejmu Śląskiego w Opawie. Od października 1918 członek Prezydium Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego.

¹³ Jerzy Szczurek (1892–1941) – polski działacz narodowy na Śląsku Cieszyńskim. W l. 1914–18 w armii austro-węgierskiej, w październiku 1918 uczestniczył w przejęciu władzy w Cieszynie przez Radę Narodową.

¹⁴ Józef Haller (1873–1960) – polski generał i polityk, w l. 1917–18 w Polskim Korpusie Posiłkowym, po jego buncie przeciw polityce Austro-Węgier w sprawie Polski, od lutego do maja 1918 dowódca II Korpusu Polskiego w Rosji, od 17 lipca 1918 członek Komitetu Narodowego Polskiego we Francji, od 4 października 1918 dowódca Armii Polskiej we Francji, zwanej także od jego nazwiska armią Hallera.

¹⁵ August von Mackensen (1849–1945) – niemiecki wojskowy, w l. 1914–18 na stanowiskach dowódczych podczas kampanii w Królestwie Polskim i Galicji, następnie w Serbii i Rumunii, od listopada 1918 do listopada 1919 internowany w Serbii przez dowództwo alianckie. Uznawany za jednego z najwybitniejszych dowódców tej epoki.

¹⁶ Thomas Woodrow Wilson (1856–1924) – amerykański polityk, w l. 1913–21 prezydent Stanów Zjednoczonych.

¹⁷ Józef Londzin (1863–1929) – polski duchowny katolicki, dziennikarz, działacz narodowy i społeczny na Śląsku Cieszyńskim. W październiku 1918 wybrany na przewodniczącego Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego, w 1919 r. w delegacji polskiej ze Śląska Cieszyńskiego na konferencji pokojowej w Paryżu.

¹⁸ Tytus Filipowicz (1873–1953) – polski działacz polityczny, publicysta, dyplomata. Od stycznia do listopada 1918 pełnił funkcję zastępcy przedstawiciela Rady Regencyjnej w Wiedniu. W dniach 16–17 listopada 1918 kierował Ministerstwem Spraw Zagranicznych. Od 18 listopada do 13 grudnia 1918 wiceminister w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

¹⁹ Józef Piłsudski (1867–1935) – polski polityk i wojskowy, współtwórca odrodzenia państwa polskiego w 1918 r. Działacz konspiracji antyrosyjskiej, przywódca podziemnej Polskiej Partii Socjalistycznej (następnie PPS-Frakcji Rewolucyjnej). W sierpniu 1914 współtwórca związanych z Austrią Legionów Polskich i dowódca I Brygady Legionów. W 1917 r. aresztowany przez Niemców i osadzony w Magdeburgu. Wypuszczony w listopadzie 1918, przejął władzę wojskową i polityczną w odradzającej się niepodległej Polsce.

²⁰ Marceli Szarota (1876–1951) – polski dyplomata, filozof, w 1918 r. pierwszy sekretarz przedstawicielstwa polskiego w Wiedniu, jego delegat na Chorwację i Słowenię.

²¹ Chodzi o bitwę nad Piawą stoczoną w dniach 15–23 czerwca 1918 między armią włoską i austro-węgierską, zakończoną zwycięstwem Włochów.

²² Franc.: odświętnie udekorowane.

²³ E.A. Crockett – amerykański wojskowy, w 1918 r. major, z ramienia Amerykańskiego Czerwonego Krzyża odpowiedzialny za dostawy medykamentów do Francji i Włoch.

²⁴ Edward Mandell House (1858–1938) – amerykański dyplomata, politycznie związany od 1911 r. z prezydentem Woodrowem Wilsonem, w 1919 r. faktycznie główny doradca polityczny prezydenta podczas paryskiej konferencji pokojowej. Zob. też tekst i biogram Edwarda Mandella House’a w t. I Lobbystów.

²⁵ Young Men’s Christian Association (Związek Chrześcijańskiej Młodzieży Męskiej) – międzynarodowa ekumeniczna organizacja propagująca program oparty na wartościach chrześcijańskich.

²⁶ Edward Clark Carter (1878–1954) – amerykański aktywista YMCA, w l. 1902–18 na kierowniczych stanowiskach Wydziału Międzynarodowego YMCA w Indiach, a następnie we Francji.

²⁷ Hugh Simons Gibson (1863–1954) – amerykański dyplomata, w l. 1916–19 na placówkach w Londynie i Paryżu, w 1919 r. członek alianckiej misji do państw sukcesyjnych byłej monarchii austro-węgierskiej, w l. 1919–24 minister pełnomocny w Polsce. Zob. też tekst i biogram Hugh Gibsona w t. I Lobbystów.

²⁸ Alexandrina McArthur „Rena” Carswell Datta (1886–1978) – brytyjska działaczka oświatowa związana z organizacjami chrześcijańskimi, m.in. YWCA, które reprezentowała m.in. na Kongresie Kobiet Sprzymierzonych w Służbie Wojennej w Paryżu 22 sierpnia 1918.

²⁹ James Wycliffe Headlam-Morley (1863–1929) – brytyjski historyk, urzędnik państwowy i doradca rządu ds. bieżącej polityki zagranicznej, w l. 1914–18 w kierownictwie propagandy wojennej. Zob. też tekst i biogram Jamesa Headlama-Morleya w t. I Lobbystów.

³⁰ Alfred Zimmern (1879–1957) – brytyjski historyk, politolog. W l. 1918–19 członek Departamentu Wywiadu Politycznego Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

³¹ Lewis Bernstein Namier, pierwotnie Ludwik Bernsztajn Niemirowski (1888–1960) – brytyjski historyk polskiego pochodzenia. W l. 1915–20 pracownik brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

³² Lionel George Curtis (1872–1955) – brytyjski prawnik, urzędnik i publicysta polityczny.

³³ Philip Henry Kerr (1882–1940) – brytyjski arystokrata, polityk i dyplomata. W l. 1916–22 prywatny sekretarz premiera Davida Lloyda George’a.

³⁴ David Lloyd George (1863–1945) – brytyjski polityk, w l. 1916–22 premier Wielkiej Brytanii, w 1919 r. przewodniczący delegacji brytyjskiej na paryską konferencję pokojową.

³⁵ Roman Dmowski (1864–1939) – polski polityk, współzałożyciel i przywódca nacjonalistycznego nurtu w polityce polskiej, współtwórca odrodzenia państwa polskiego w 1918 r. W 1917 r. założył w Szwajcarii Komitet Narodowy Polski, któremu przewodniczył i który mocarstwa ententy uznały za polityczną reprezentację narodu polskiego. Od stycznia do czerwca 1919 był delegatem polskim na paryską konferencję pokojową, wraz z Ignacym Janem Paderewskim podpisał 28 czerwca 1919 traktat wersalski.

³⁶ George Robert Parkin (1846–1922) – kanadyjski polityk, literaturoznawca, wykładowca, aktywny działacz Imperialnej Ligi Federacyjnej (Imperial Federation League), autor licznych prac o Imperium Brytyjskim.

³⁷ Łac.: przede wszystkim.

³⁸ Arthur Lionel Smith (1880–1972) – brytyjski historyk, wykładowca na Uniwersytecie Oksfordzkim.

³⁹ James Young Simpson (1873–1934) – szkocki dyplomata, pisarz i teolog. W l. 1917–19 pracował w Departamencie Wywiadu Politycznego Biura (a potem Ministerstwa) Informacji, w 1919 r. przydzielony do sekcji politycznej delegacji brytyjskiej na konferencję pokojową w Paryżu jako specjalista w sprawach Finlandii i państw bałtyckich.

⁴⁰ Robert William Seton-Watson (1879–1951) – szkocki historyk i polityk. W l. 1914–18 wspierał akcję polityczną słowiańskich narodów Austro-Węgier w krajach ententy, wspólnie z Tomášem Masarykiem wydawał tygodnik „The New Europe”, w 1917 r. powołany do służby w Korpusie Medycznym armii brytyjskiej, a następnie skierowany do Biura Wywiadu Gabinetu Wojennego, gdzie prowadził akcję propagandową skierowaną do nieaustriackich i niewęgierskich narodów Austro-Węgier, uczestniczył w organizowaniu kongresu przedstawicieli tych narodów w Rzymie w 1918 r., w 1919 r. jako prywatny doradca na konferencji pokojowej w Paryżu wspierał działania delegacji Czechosłowacji, Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (późniejsza Jugosławia) oraz Rumunii.

⁴¹ Łac.: szkocki wędrowiec.

⁴² Henry Wickham Steed (1871–1956) – brytyjski dziennikarz i historyk. Od 1896 r. korespondent zagraniczny „The Times”. W l. 1919–22 redaktor naczelny „The Times”.

⁴³ Ignacy Jan Paderewski (1860–1941) – polski pianista i mąż stanu. Uznany na całym świecie za muzycznego geniusza, na początku I wojny światowej aktywnie działał na rzecz niepodległości Polski. Kiedy alianci wahali się zarówno co do Piłsudskiego, jak i Dmowskiego, Paderewski dał się poznać jako mąż stanu, który zjednał sobie szacunek wszystkich partii. Polski premier i minister spraw zagranicznych od stycznia do grudnia 1919. Po ustąpieniu z rządu wrócił do muzyki.

⁴⁴ John Hunter Harley (1865–1947) – szkocki duchowny Kościoła kongregacjonalistów, dziennikarz. W opublikowanej w 1917 r. książce Poland Past and Present poparł niepodległość Polski.

⁴⁵ August Zaleski (1883–1972) – polski polityk i dyplomata. Od listopada 1918 kierownik misji polskiej w Szwajcarii, od kwietnia 1919 chargé d’affaires w Bernie, w l. 1922–26 poseł RP w Rzymie, w l. 1926–32 minister spraw zagranicznych RP. Po II wojnie światowej Prezydent RP na uchodźstwie.

⁴⁶ Wspomniany artykuł ukazał się w „The Polish Review” (t. 2, nr 3, grudzień 1918) pod tytułem My Mission from Silesia.

⁴⁷ Robert Fletcher Argue (1877–1962) – kanadyjski duchowny Kościoła metodystów. W l. 1914–18 wykładał w Khaki College – instytucji edukacyjnej dla kanadyjskich żołnierzy służących poza krajem, do której skierowała go kanadyjska YMCA.

⁴⁸ Valentine Chirol (1852–1929) – brytyjski dziennikarz, historyk i dyplomata. W 1919 r. członek delegacji brytyjskiej na konferencji pokojowej w Paryżu.

⁴⁹ Tomáš Garrigue Masaryk (1850–1937) – czechosłowacki polityk, filozof i socjolog. W l. 1918–1935 prezydent Czechosłowacji.

⁵⁰ John Wesley Dafoe (1866–1944) – kanadyjski dziennikarz. W 1919 r. szef zespołu prasowego delegacji kanadyjskiej na konferencji pokojowej w Paryżu.

⁵¹ Karol Kulisz (1873–1940) – polski duchowny Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Pracował jako wikary, a potem proboszcz w Ligotce Kameralnej na Śląsku Cieszyńskim. Był dziennikarzem i wydawcą prasy ewangelickiej, działaczem polskich organizacji ewangelickich. Członek polskiej delegacji cieszyńskiej na konferencji pokojowej w Paryżu i delegacji skierowanej do Rady Ambasadorów w sprawie ostatecznego wytyczenia granicy na Śląsku Cieszyńskim.

⁵² John Raleigh Mott (1865–1955) – amerykański misjonarz Kościoła metodystów, filozof. W l. 1895–1928 współorganizator Światowej Federacji Studentów Chrześcijan i jej prezes oraz sekretarz generalny, w l. 1915–31 sekretarz generalny YMCA, od 1915 r. prezes amerykańskiej Narodowej Rady Prac Wojennych (National War Work Council) YMCA.

⁵³ August Cieszkowski (1814–1894) – polski filozof, ekonomista, działacz społeczny. Stworzył koncepcję historiozoficzną, w myśli której przyszłość Europy powinna się kształtować na podstawie wartości chrześcijańskich; w tym procesie szczególną misję pełniłaby Słowiańszczyzna, zwłaszcza naród polski. Tezy te zawarł między innymi w dziele Ojcze-nasz wydanym w czterech tomach w l. 1848–1906.

⁵⁴ Kazimierz Dłuski (1855–1930) – polski lekarz, działacz socjalistyczny, społecznik i propagator krajoznawstwa. Był członkiem delegacji polskiej na konferencji pokojowej w Paryżu.

⁵⁵ Antoni Sujkowski (1867–1941) – polski chemik i geograf. Od 1916 r. pracował w Biurze Pracy Społecznej w Warszawie, opracowującym projekty ustaw dla przyszłego państwa polskiego. Współtworzył program agrarny Polskiej Partii Socjalistycznej. Był członkiem delegacji polskiej na konferencji pokojowej w Paryżu (w grupie przysłanej przez Rząd RP w Warszawie) jako ekspert ds. geograficznych i etnograficznych.

⁵⁶ Michał Hubert Sokolnicki (1880–1967) – polski dyplomata, dziennikarz i historyk. W 1917 r. był osobistym sekretarzem Józefa Piłsudskiego. W listopadzie 1918 brał udział w delegacji rządu polskiego wysłanej do Paryża z listem notyfikacyjnym o odrodzeniu Polski jako państwa niepodległego. Od 28 stycznia 1919 pełnił funkcję zastępcy sekretarza generalnego delegacji polskiej na konferencji pokojowej w Paryżu.

⁵⁷ Michał Mościcki (1894–1961) – polski wojskowy i dyplomata. W grudniu 1918 powierzono mu funkcję sekretarza grupy przedstawicieli Rządu RP w Warszawie, która 18 stycznia 1919 weszła w skład delegacji polskiej na konferencję pokojową w Paryżu.

⁵⁸ Stanisław Hempel (1891–1968) – polski wojskowy i dyplomata. W l. 1916–17 sekretarz Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu. Był w grupie przedstawicieli Rządu RP w Warszawie wysłanej na konferencję pokojową w Paryżu. Od stycznia do maja 1919 dyrektor Biura Prasowego delegacji polskiej.

⁵⁹ Esme Howard (1863–1939) – brytyjski dyplomata. W 1919 r. był delegatem cywilnym w Międzynarodowej Komisji do Spraw Polskich na konferencji pokojowej w Paryżu, uczestniczył także w przygotowaniu postanowień traktatu wersalskiego w sprawach dotyczących Polski. Zob. też tekst i biogram Esme Howarda w niniejszym tomie.

⁶⁰ Światowa Federacja Studentów Chrześcijan (World Student Christian Federation, WSCF) – powstała w 1885 r. organizacja zrzeszająca narodowe komórki Studenckiego Ruchu Chrześcijańskiego.

⁶¹ Jan Czekanowski (1882–1965) – polski antropolog, etnograf i statystyk. W 1919 r. jako ekspert był członkiem delegacji polskiej na konferencji pokojowej w Paryżu.

⁶² Michał Siedlecki (1873–1940) – polski biolog i zoolog.

⁶³ Zapewne: Włodzimierz Przerwa-Tetmajer (1861–1923) – polski malarz, grafik i polityk, brat poety Kazimierza. Od 28 października 1918 był członkiem Polskiej Komisji Likwidacyjnej mającej przejąć władzę w Galicji. W styczniu 1919 pośredniczył w kontaktach Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu z przedstawicielami Rządu RP w Warszawie dla stworzenia jednej delegacji polskiej na konferencję pokojową. Został ekspertem tej delegacji ds. politycznych i dyplomatycznych.

⁶⁴ Eugeniusz Romer (1871–1954) – polski geograf. Jako ekspert ds. geografii znalazł się w delegacji polskiej na konferencji pokojowej w Paryżu.

⁶⁵ Atak wojsk czechosłowackich 23 stycznia 1919 i wynikłe z tego walki trwające do 3 lutego 1919 doprowadziły do podziału byłego księstwa cieszyńskiego głównie wzdłuż rzeki Olzy przez linię rozejmową, co ograniczyło obszar pod władzą polską do mniej niż połowy dawnego księstwa. 27 września 1919 Rada Najwyższa ententy postanowiła, by o przebiegu granicy zadecydował plebiscyt, lecz 10 lipca 1920 Rada Ambasadorów ententy uzyskała od Polski (zagrożonej w swym istnieniu przez ofensywę sowiecką) zgodę na podział obszaru spornego w oparciu o decyzję samej Rady, bez przeprowadzania plebiscytu. Zapadła 28 lipca 1920 decyzja pozostawiła linię rozejmową jako granicę Polski z Czechosłowacją, w tym dniu Tymczasowy Rząd Krajowy przekazał władzę nad terenem przypadłym Polsce administracji RP.

⁶⁶ Franciszek Michejda (1846–1921) – polski duchowny Kościoła ewangelicko-augsburskiego, działacz narodowy i społeczny na Śląsku Cieszyńskim, publicysta. Po zajęciu przez wojska czechosłowackie zaolziańskiej części kraju w styczniu i lutym 1919 zabiegał u rządu Czechosłowacji o zachowanie odrębności polskich zborów ewangelickich na tym terenie oraz ich łączności ze zborami pozostałymi po polskiej stronie linii rozejmowej, uzyskując sukces w pierwszej z tych spraw. W l. 1920–21 działał w polskiej akcji plebiscytowej na Górnym Śląsku. Jako polityk pozostawał w cieniu swego brata, pastora Jana Michejdy.

⁶⁷ Louis Botha (1862–1919) – burski polityk i wojskowy. W 1919 r. przewodniczył delegacji Związku Południowej Afryki na konferencji pokojowej w Paryżu.

⁶⁸ Robert Laird Borden (1854–1937) – kanadyjski prawnik i polityk. Doprowadził do akceptacji przez rząd brytyjski oraz amerykański udziału odrębnych delegacji dominiów brytyjskich w konferencji pokojowej w Paryżu i przyznania im miejsc w Lidze Narodów.

⁶⁹ Robert Lansing (1864–1928) – amerykański prawnik i dyplomata, w l. 1915–20 sekretarz stanu USA, w l. 1918–19 członek Komisji Negocjowania Pokoju, faktycznie kierowanej przez Edwarda Mandella House’a. Zob. też tekst i biogram Roberta Lansinga w t. I Lobbystów.

⁷⁰ Joseph Noulens (1864–1944) – francuski polityk i dyplomata. Od 22 stycznia do 24 kwietnia 1919 przewodniczący Komisji Międzysojuszniczej dla Polski podczas konferencji pokojowej w Paryżu.

⁷¹ Robert Howard Lord (1885–1954) – amerykański historyk, duchowny katolicki, w 1915 r. profesor Uniwersytetu Harvarda, specjalista dziejów Europy Środkowej, w l. 1918–19 członek amerykańskich grup eksperckich ds. krajów tego regionu, doradca delegacji amerykańskiej na paryską konferencję pokojową ds. Polski i Rosji. Był wielkim przyjacielem Polski i rzecznikiem programu przywrócenia jej do granic historycznych opartych o te sprzed I rozbioru w 1772 r. Zob. też tekst i biogram Roberta Howarda Lorda w t. I Lobbystów.

⁷² Edvard Beneš (1884–1948) – czeski polityk, w l. 1916–18 sekretarz Czechosłowackiej Rady Narodowej w Paryżu. W l. 1918–35 po odzyskaniu niepodległości minister spraw zagranicznych, w l. 1921–22 sprawował także urząd premiera. W l. 1935–38 i 1945–48 prezydent Czechosłowacji, w l. 1940–45 prezydent na uchodźstwie.

⁷³ Jan Styka (1858–1925) – polski malarz, autor obrazów o tematyce religijnej, historycznej i batalistycznej, m.in. Panoramy Racławickiej.

⁷⁴ Zapewne: Adam Styka (1890–1959) – polski malarz, syn Jana, twórca obrazów o tematyce religijnej i orientalnej. Uzyskał obywatelstwo francuskie, był absolwentem szkoły wojskowej w Fontainebleau. W l. 1914–17 służył w armii francuskiej, m.in. pod Verdun, w l. 1917–19 w Armii Polskiej we Francji i w Wojsku Polskim.

⁷⁵ Bolesław Wojciech Motz (1865–1935) – polski lekarz i działacz socjalistyczny. Od 1889 r. we Francji. Działał w socjalistycznym stowarzyszeniu polskich studentów „Spójnia”, redagował „Przegląd Socjalistyczny”. W 1914 r. współorganizował polską kompanię ochotniczą w Legii Cudzoziemskiej (bajończycy), a w 1915 r. Komitet Wolnej Polski we Francji. W l. 1915–18 był redaktorem pisma „L’Echo Polonais”.

⁷⁶ Zofia Motz, z domu Kossowska (1872–1940).

⁷⁷ Czesław Świrski (1885–1963) – polski działacz socjalistyczny i niepodległościowy. W grudniu 1918 był adiutantem Józefa Piłsudskiego, w 1919 r. asystentem Ignacego Jana Paderewskiego na konferencji pokojowej w Paryżu.

⁷⁸ Robert Cecil (1864–1958) – brytyjski polityk. W l. 1918–19 był asystentem sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Współtworzył Ligę Narodów.

⁷⁹ William Christian Bullitt Jr. (1891–1967) – amerykański dziennikarz i dyplomata. W l. 1915–17 doradca w Departamencie Stanu, w l. 1918–19 członek delegacji amerykańskiej na konferencję pokojowej w Paryżu.

⁸⁰ Thomas Edward Lawrence (1888–1935) – Brytyjski archeolog, wojskowy, dyplomata i pisarz. Jego autobiograficzna powieść Siedem filarów mądrości posłużyła za podstawę scenariusza filmu Lawrence z Arabii.

⁸¹ John James Beard – brytyjski wojskowy. W l. 1914–19 był członkiem Ochotniczych Jednostek Pomocy i Połączonego Komitetu Wojennego Brytyjskiego Czerwonego Krzyża.

⁸² Franciszek Ksawery Latinik (1864–1949) – polski wojskowy. W l. 1914–18 przebywał na froncie wschodnim i włoskim. Od 17 listopada 1918 był dowódcą Okręgu Wojskowego Cieszyn, od 23 stycznia do 3 lutego 1919 dowodził tam polskimi działaniami obronnymi przeciw atakowi czechosłowackiemu. 29–30 stycznia 1919 powstrzymał ofensywę czechosłowacką w walkach pod Skoczowem. Był członkiem delegacji polskiej w Komisji Rozjemczej na Śląsku Cieszyńskim. Latem 1920 r. był gubernatorem Warszawy.

⁸³ Antonio Tissi (1878–1957) – włoski wojskowy. W 1919 r. podpułkownik, członek Stałej Międzysojuszniczej Komisji Cieszyńskiej, był zwolennikiem utworzenia odrębnego państwa z terenów spornych między Polską i Czechosłowacją.

⁸⁴ William Fordham (1875–1959) – brytyjski wojskowy. W styczniu 1919 brał udział w misji ententy do Galicji Wschodniej, w lutym i marcu 1919 w Międzysojuszniczej Komisji Cieszyńskiej.

⁸⁵ Herbert Clark Hoover (1874–1964) – amerykański finansista i polityk, przedsiębiorca górniczy, w l. 1914–17 organizator akcji pomocy humanitarnej (szczególnie żywnościowej) dla mieszkańców Belgii i północnej Francji, przewodniczący Komisji Pomocy Belgii, w l. 1917–18 kierownik Administracji Żywnościowej Stanów Zjednoczonych, w 1918 r. kierownik państwowej Amerykańskiej Administracji Pomocy (American Relief Administration, ARA) dla Europy Środkowej i Wschodniej, przekształconej w 1919 r. w organizację prywatną, organizator Funduszu Pomocy Dzieciom Europejskim (European Children’s Fund), w l. 1920–29 sekretarz handlu w republikańskich administracjach USA, w l. 1928–32 prezydent USA. Zob. też tekst i biogram Herberta Hoovera w niniejszym tomie.

⁸⁶ Henryk Arctowski (1871–1958) – polski geograf, fizyk i geolog. W 1918 r. opracował raport o Polsce i sprawach polskich na użytek delegacji USA na przyszłą konferencję pokojową (Report on Poland, compiled for the use of the American Delegation to the Peace Conference). W l. 1919–20 wspierał działania delegacji polskiej.

⁸⁷ Komisja Międzysojusznicza dla Zbadania Spraw Polskich (Komisja Międzysojusznicza dla Polski) – powołana 22 stycznia 1919 przez Najwyższą Radę Wojenną Mocarstw Sprzymierzonych z zadaniem zdobycia informacji o sytuacji Polski oraz wpływania na polski rząd w duchu zgodnym z celami zwycięskich mocarstw. Złożona była z przedstawicieli Francji, Wielkiej Brytanii, USA i Włoch, każde z czterech mocarstw reprezentował jeden delegat cywilny i jeden wojskowy, przewodniczącym został delegat Francji Joseph Noulens; jako Misja Międzysojusznicza działała w Polsce od 13 lutego do 28 marca 1919, włączyła się w próby doprowadzenia do zakończenia działań zbrojnych na frontach: polsko-ukraińskim, polsko-czechosłowackim i polsko-niemieckim (w Wielkopolsce). Rozwiązana 24 kwietnia 1919.

⁸⁸ Władysław Dionizy Serafinowicz (1860–1938) – polski urzędnik i działacz społeczny. Ojciec poety Jana Lechonia.

⁸⁹ Łac.: poprzedni stan rzeczy.

⁹⁰ Chodzi o sobór pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego na placu Saskim, wzniesiony z inicjatywy generał-gubernatora Iosifa Władimirowicza Hurki, zaciekłego rusyfikatora. Ukończony w 1912 r., miał być symbolem rosyjskiego panowania w Królestwie. Warszawiacy nazwali sobór „wieżą ciśnień prawosławia”. Rozebrano go w l. 1924–26.

⁹¹ Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Warszawie znajduje się na Nowym Mieście pod adresem Przyrynek 2.

⁹² Chodzi o szpital św. Ducha, który pierwotnie znajdował się na rogu Nowomiejskiej i Podwala, a od I połowy XIX w. mieścił się w sąsiedztwie kościoła pod adresem Przyrynek 4.

⁹³ Helena Paderewska (1856–1934) – z domu Rosen, primo voto Górska, polska działaczka społeczna. Poślubiła Paderewskiego w 1899 r. Podczas pobytu w Polsce w l. 1918–19 wspierała organizacje pomocowe, m.in. Polski Czerwony Krzyż, którego w l. 1919–26 była także prezeską.

⁹⁴ Emily Cuthbert Rose (1887–1952) – żona Williama Johna Rose’a.

⁹⁵ Robert Fitzgibbon Young (1879–1960) – brytyjski historyk i urzędnik. Od grudnia 1918 do czerwca 1919 był tymczasowym sekretarzem brytyjskiej misji dyplomatycznej w Czechosłowacji.

⁹⁶ Frank Savery (1883–1965) – brytyjski dyplomata. W 1919 r. wicekonsul w Bernie.

⁹⁷ Harold George Nicolson (1886–1968) – brytyjski polityk, dyplomata, historyk, pisarz i publicysta. Był członkiem brytyjskiej delegacji na konferencji pokojowej w Paryżu.

⁹⁸ Książka Vicentego Blasco Ibáñeza, hiszpańskiego pisarza i lewicowego działacza społecznego, która ukazała się w oryginale w 1916 r. (polskie wydanie 1925 r.).

⁹⁹ Béla Kun, właśc. Béla Kohn (1886–1938) – węgierski polityk, działacz komunistyczny. W l. 1914–16 w armii austro-węgierskiej, w l. 1916–17 w niewoli rosyjskiej, gdzie został komunistą, w listopadzie 1918 powrócił na Węgry, współtworzył Partię Komunistów Węgier głoszącą program rewolucji typu bolszewickiego. Dymisja rządu w marcu 1919 stworzyła sytuację, w której program komunistów mógł być atrakcyjny dla dużej części Węgrów, rozczarowanych postawą ententy w sprawie węgierskich granic i kontynuacją blokady gospodarczej. 21 marca 1919 proklamowana została Węgierska Republika Rad, Kun został w jej rządzie ministrem (komisarzem) spraw zagranicznych, a od kwietnia także obrony, faktycznie jednak kierując rządem przez cały okres jego istnienia – do 1 sierpnia 1919. Po obaleniu Węgierskiej Republiki Rad uciekł do Rosji. W 1938 r. padł ofiarą czystek stalinowskich.

¹⁰⁰ Stanisław Patek (1866–1944) – polski prawnik, adwokat, dyplomata. W 1919 r. był przedstawicielem Józefa Piłsudskiego i uczestniczył w konferencji pokojowej w Paryżu.

¹⁰¹ James Marshall-Cornwall (1887–1985) – brytyjski wojskowy. W 1919 r. współpracował z delegacją brytyjską na konferencji pokojowej w kwestiach granic.

¹⁰² Franc.: do widzenia.