Łódź poprzez wieki. Historia miasta. Tom 1. Do 1820 roku - ebook

Spis treści

Przedmowa (Prezydent miasta Łodzi)

Przedmowa (Rektor Uniwersytetu Łódzkiego)

Wstęp (Tadeusz Grabarczyk)

Przeszłość terenów współczesnej Łodzi w badaniach archeologicznych

Epoka kamienia (Radosław Janiak, Paweł Zawilski)

Epoka brązu i wczesna epoka żelaza (Radosław Janiak, Paweł Zawilski)

Okres przedrzymski i rzymski (Marek Olędzki)

Od wczesnego średniowiecza po współczesność (Artur Ginter, Janusz Pietrzak)

Na marginesie wielkiej polityki. Dzieje polityczne i przynależność administracyjna obszaru współczesnej Łodzi do 1793 roku (Jan Szymczak)

Najstarsze dzieje Łodzi (Tadeusz Nowak, Alicja Szymczakowa)

Od lokacji miasta do końca XVI wieku

Osadnictwo do XVI wieku (Łukasz Ćwikła, Tadeusz Nowak)

Metryka historyczna osad

Dzieje osad podłódzkich

Obowiązki i przywileje mieszkańców

W latach klęsk i nieszczęść. Łódź i jej mieszkańcy w XVII i XVIII wieku (Michał Kobierecki)

Władze, miasto i mieszkańcy

Gospodarka

Kościół, duchowni, parafianie

Życie codzienne

Sieć osadnicza na obszarze współczesnej Łodzi od XVI do schyłku XVIII wieku (Hanka Żerek-Kleszcz)

Sieć osadnicza

Drogi

Zabudowa

Majątki

Mieszkańcy

Dziedzictwo

Pod berłem Hohenzollernów (1793–1806) (Zdzisław Włodarczyk)

Przejście pod panowanie pruskie

Zmiany administracyjne

Łódź – mieszkańcy i ich zajęcia

Ustrój i finanse miejskie

Szkoła elementarna

Za rogatkami. Obszar Łodzi współczesnej w czasach pruskich

Schyłek „Łodzi rolniczej” (1807–1820) (Jarosław Kita)

Powolny rozwój w czasach Księstwa Warszawskiego

Pod rządami króla-cara

Kościół w Łodzi do połowy XVI wieku (Anna Kowalska-Pietrzak)

Parafie

Duchowieństwo

Szkoły

Zabytki architektury dawnej w granicach Łodzi (Piotr Gryglewski)

Chojny

Mileszki

Łagiewniki

Przeszłość językowa Łodzi do początku XIX wieku

Język łodzian do początków XIX wieku (Marek Cybulski)

Nazwy miejscowości i obiektów terenowych sąsiadujących z Łodzią (Elżbieta Umińska-Tytoń)

Pieczęcie i herb Łodzi. Część 1: Do początku XIX wieku (Marek Adamczewski)

Środowisko fizjogeograficzne Łodzi (Adam Bartnik, Krzysztof Fortuniak, Marcin Jaskulski, Piotr Kittel, Aleksander Szmidt, Wojciech Tołoczko)

Położenie fizycznogeograficzne

Budowa geologiczna

Ukształtowanie terenu

Nowożytne przekształcenia budowy geologicznej i rzeźby terenu

Pokrywa glebowa

Wody podziemne

Wody powierzchniowe

Warunki klimatyczne

Podsumowanie

Aneks. Spis burmistrzów Łodzi do 1820 roku

Wykaz skrótów

Bibliografia

Jednostki monetarne i miary

Wykaz rycin

Wykaz kapsuł

Indeks osobowy

Indeks nazw miejscowychNasze miasto, nasza Łódź

Ipso die Sancte Marthe – czyli w dniu św. Marty, 29 lipca 1423 roku – król Władysław Jagiełło nadał Łodzi przywilej lokacyjny, tym samym przekształcając ją w miasto z pełnią praw ustrojowo-sądowych oraz uprawnień targowych. Przez kolejne 600 lat, aż do dzisiaj, Łódź pielęgnuje swoje dziedzictwo, odwołuje się do swej tożsamości i wielokulturowej tradycji.

Te 600 lat to korowód niezwykłych osobowości – od Rajmunda Rembielińskiego, ojca łódzkiego przemysłu, poprzez tego przemysłu twórców, po wybitnych artystów, uczonych, polityków, samorządowców. To także społeczność miasta, zmieniająca swój charakter i oblicze na przestrzeni wieków. To miasto wielokulturowe etnicznie i dość jednorodne, by nie powiedzieć – monokulturowe w rozumieniu organizacji przemysłu.

Łódź nie jest na co dzień kojarzona z odległym rodowodem, wciąż poszukuje w ziemi zabytków z zamierzchłych czasów, ale jej historia w ostatnich latach odkrywana jest na nowo i staje się naszą wspólną wartością, integrującą społeczność miasta. Powstało wiele publikacji poświęconych dziejom poszczególnych dzielnic, ulic, zabytków, ludzi…

Z okazji 600. rocznicy nadania Łodzi praw miejskich przygotowano publikację, która pokazuje, jak powstało nasze miasto, jakie były jego początki w wiekach średnich, jak wyglądały narodziny wielkiego ośrodka przemysłowego i dalszy jego rozwój w kolejnych latach. To ważny głos, który skierowali do mieszkańców uczeni mający świadomość tego, że rośnie wiedza historyczna łodzian, pragnienie budowania poczucia dumy oraz kreowanie marki miasta.

Jestem przekonana, że wielka, naukowa monografia Łodzi wzmocni jeszcze bardziej zainteresowanie naszą wspólną historią i przyczyni się do utrwalenia lokalnej tożsamości, bo przecież takie wydawnictwo zdarza się raz na 600 lat!

Hanna Zdanowska

Prezydent ŁodziSzanowni Państwo, Drodzy Czytelnicy

Przed Państwem pierwszy tom monografii dziejów Łodzi, który ukazał się z okazji 600-lecia uzyskania przez nią praw miejskich. Odnajdziecie w nim Państwo informacje na temat początków naszego miasta, przekonacie się, jak i gdzie żyli pierwsi łódzcy mieszczanie. To najbardziej dokładne odzwierciedlenie łódzkich realiów końca epoki średniowiecza, a także epok kolejnych, aż do początków rewolucji przemysłowej, która zamieniła Łódź w słynną Ziemię Obiecaną. Jest to jednocześnie pierwsza kompletna monografia poświęcona najmniej dotychczas znanemu fragmentowi historii Łodzi.

Pragnę serdecznie podziękować całemu Komitetowi Redakcyjnemu, który pracował nad tym dziełem. Dziękuję Wydawnictwu Uniwersytetu Łódzkiego, bez którego projekt nie mógłby powstać. Kieruję też moje podziękowania do władz miasta Łodzi, które zaufały naszym badaczom i zdecydowały się sfinansować wydanie tej serii.

Życzę udanej lektury, odnalezienia części Państwa Łodzi, tej obecnej, w zamieszczonych tu źródłach. Niech będzie to dla Państwa fascynująca wyprawa przez wieki, które do tej pory były dla nas, w kontekście Łodzi, mało znanym epizodem.

Z okazji rocznicy 600-lecia Łodzi życzę nam wszystkim, osobom, dla których to miasto jest ważne, by Łódź rozwijała się mądrze i dynamicznie, nie tracąc jednocześnie swojego ducha wielokulturowości, łączącego ludzi. Wszyscy przecież piszemy dalej naszą historię.

Prof. dr hab. Elżbieta Żądzińska

Rektor Uniwersytetu ŁódzkiegoWstęp

Tadeusz Grabarczyk

Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny

„ ad instantes peticiones reverendi in Christo patris Joannis, Dei gracia episcopi Wladislaviensis, nobis sincere dilecti acclinati sibi de villa sua Lodza in terra Lanciciensi sita civitatem locandam indulsimus et presentibus indulgemus, ipsamque in civitatem Lodza nuncupatam transformamus ”1

Łódź, jako miasto, w swą podróż przez wieki wyruszyła 29 lipca 1423 r. Wtedy właśnie, w Przedborzu, Władysław Jagiełło wystawił dokument, w którym wyraził zgodę, aby należącej do biskupstwa włocławskiego wsi Łódź nadać prawa miejskie. Od tamtej pory minęło równe 600 lat. Jubileusz ten stał się znakomitą okazją do tego, aby miastu i jego mieszkańcom ofiarować prezent szczególny – monografię Łodzi. Informacja z 1423 r. nie była pierwszą, jaką przekazały źródła historyczne o Łodzi. Nazwa miejscowości pojawia się już w dokumencie datowanym na 1332 r., w rzeczywistości jednak wystawionym w 1337 r. przez księcia łęczyckiego Władysława Garbatego. Są jednak powody, aby przypuszczać, że Łódź jest osadą o metryce znacznie dawniejszej, sięgającej bowiem pierwszej połowy XII w. Wtedy to najprawdopodobniej została przekazana przez księcia Władysława II (później nazwanego Wygnańcem) biskupstwu włocławskiemu. Odtąd wieś stanowiła część dóbr kościelnych. Wydaje się, że duchowni widzieli w niej pewien potencjał, który starali się rozwijać. Pomóc w tym miało nadanie osadzie prawa niemieckiego, co nastąpiło w 1387 r. za sprawą przywileju wydanego przez biskupa Jana Kropidłę. W 1414 r. kapituła włocławska wydała dokument, który zakładał nadanie Łodzi praw miejskich. To jednak wymagało zgody króla Władysława Jagiełły. Jak wspomniano wyżej, stosowny dokument monarcha wystawił dopiero w 1423 r., czyniąc formalnie Łódź miastem. Odbywające się tu targi i jarmarki, funkcjonowanie kościoła parafialnego były czynnikami wspomagającymi rozwój osady. Lokacja jednak nie uczyniła z Łodzi ziemi obiecanej. Przez wieki żyło się tu skromnie, a powolny rozwój miejscowości hamowały wojny i epidemie, jakie nawiedziły ziemie polskie w XVII i XVIII w. W wyniku drugiego rozbioru Polski, w 1793 r. miasteczko znalazło się pod panowaniem pruskim. Nowe władze podjęły próby ożywienia gospodarki w regionie, dążąc do zaludnienia opustoszałych wsi i planując założenie huty szkła. Ważyły się wówczas losy Łodzi, administracja pruska brała bowiem pod uwagę uczynienie z niej wsi. Ostatecznie jednak uznano, że osada ma warunki do tego, aby rozwinął się tu przemysł. Krokiem, który to znacząco ułatwił była sekularyzacja dóbr biskupich i przejęcie ich przez państwo w 1798 r. Władze pruskie, zainteresowane zwiększeniem rentowności przejętego majątku, zaczęły zabiegać o rozwój ekonomiczny miasteczka poprzez zachęcanie przedsiębiorców do osiedlania się i zakładania zakładów przemysłowych. Starania te kontynuował rząd Królestwa Kongresowego, który 1 lutego 1821 r. wydał rozporządzenie o ustanowieniu w Łodzi osady sukienniczej. Akt ten zamykał pewną epokę, dając zarazem początek miastu przemysłowemu i rozpoczynając okres największej prosperity w jego dotychczasowych dziejach.

Monografia, którą oddajemy do rąk Czytelników nie jest oczywiście pierwszym opracowaniem poświęconym dziejom Łodzi. Wprawdzie uwaga badaczy skupiała się na okresie, w którym miasto było dynamicznie rozwijającym się ośrodkiem przemysłowym, jednakże i czasy wcześniejsze doczekały się swoich opracowań. Za pierwsze tego typu dzieło uznać można wydaną w 1853 r. w Warszawie książkę Oskara Flatta2. W kolejnych latach o Łodzi pisało się coraz więcej, jednak prawdziwy postęp w badaniach nad historią miasta przyniósł okres międzywojenny. Sprzyjało temu powołanie wówczas czasopism: „Rocznika Łódzkiego” oraz „Rocznika Łódzkiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego”, na łamach których ukazywać się zaczęły prace profesjonalnych badaczy, wynoszące wiedzę o przeszłości miasta – także tej najdawniejszej – na nowy poziom3. To w tym czasie powstało najważniejsze – przez lata – opracowanie poświęcone dziejom Łodzi rolniczej, autorstwa Andrzeja Zanda4. Badania nad historią miasta i regionu kontynuowali po drugiej wojnie światowej naukowcy związani z utworzonym w 1945 r. Uniwersytetem Łódzkim. To ich dziełem jest wydany w 1980 r. tom pod redakcją Bohdana Baranowskiego i Jana Fijałka, opisujący dzieje miasta do 1918 r., w którym Łodzi rolniczej poświęcono kilka rozdziałów5. Tematyką tą zajmowali się też historycy z Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego: Tadeusz Nowak, Ryszard Rosin, Alicja Szymczakowa, Jan Szymczak, Hanka Żerek-Kleszcz, Krzysztof Woźniak, których opracowania są wielokrotnie cytowane w tym tomie. Duży wkład w poznanie przeszłości miasta mają geografowie, również związani z tą uczelnią. Spośród wielu ich publikacji wymienić należy prace Marka Kotera, a z nowszych, przede wszystkim historyczny atlas Łodzi oraz monografię miasta opracowaną pod redakcją Stanisława Liszewskiego6.

Rocznica nadania praw miejskich bywała w przeszłości okazją do upamiętnienia jubileuszu poprzez wydanie opracowań poświęconych przeszłości miasta7. Nie inaczej było w związku z przypadającym na 2023 r. 600-leciem Łodzi. To z tej właśnie okazji Urząd Miasta kierowany przez Prezydent Hannę Zdanowską wystąpił z inicjatywą wydania nowoczesnej monografii. Jej przygotowanie powierzono naukowcom, którzy w większości są związani z Uniwersytetem Łódzkim – jako jego pracownicy, absolwenci lub badacze współpracujący z tą uczelnią. Pierwsze prace nad realizacją projektu ruszyły pod koniec 2021 r. To wówczas zrodził się pomysł przedstawienia dziejów Łodzi w pięciu tomach, pod wspólnym tytułem Łódź poprzez wieki. Historia miasta. Ustalono zakres chronologiczny poszczególnych wolumenów, opracowano koncepcję zawartości każdego z nich, zaczęto formować zespoły autorskie. Zaproponowano, aby opublikowanie monografii powierzyć Wydawnictwu Uniwersytetu Łódzkiego.

Tom pierwszy, który trafia właśnie do rąk Czytelników, obejmuje okres od czasów prehistorycznych, aż po rok 1820, który – jak już wspomniano – był ostatnim w epoce Łodzi rolniczej. Należy zaznaczyć, że tom ten ukazuje nie tylko historię miasta Łodzi w tym okresie, ale obejmuje także dzieje miejscowości istniejących jako odrębne wioski, które na przestrzeni wieków zostały wchłonięte przez rozwijające się miasto.

Niniejsza książka jest efektem pracy 27 badaczy, autorów rozdziałów i kapsuł, w większości doświadczonych naukowców. Treści w obrębie tomu ułożone zostały zasadniczo w sposób chronologiczny, poszczególne rozdziały prowadzą więc czytelnika przez kolejne epoki. Dalej znajdują się rozdziały o charakterze problemowym. Ukazują one początki organizacji kościelnej czy przedstawiają zabytki, których przeszłość sięga czasów Łodzi rolniczej. Osobny fragment dotyczy języka łodzian oraz nazw miejscowych funkcjonujących do XIX w. W wydawnictwie poświęconym przeszłości miasta nie mogło zabraknąć informacji o jego herbie i urzędowych pieczęciach. W ostatnim z rozdziałów omówione zostało środowisko geograficzne Łodzi. Całość uzupełniają pomocne w lekturze dodatki: wykaz jednostek pieniężnych i miar, indeksy oraz aneks zawierający listę wszystkich łódzkich burmistrzów od XV po początek XIX w. Pisząc poszczególne rozdziały przyjęto założenie, że autorzy będą się starali ograniczać obudowywanie tekstu przypisami, poprzestając na odesłaniach do źródeł oraz prac bardziej szczegółowych. Stąd też, mimo że znajdująca się w tomie bibliografia liczy ponad 350 pozycji (bez archiwaliów), to nie obejmuje wszystkich publikacji, z których korzystano przygotowując teksty.

Czy warto sięgać po tę monografię, skoro podobne prace już powstały? Zdecydowanie tak! Choć oczywiście nie sposób było uniknąć powtórzeń, to do rąk Czytelników oddajemy książkę całkowicie oryginalną i inną od dotychczas napisanych. Jeszcze żadne opracowanie poświęcone Łodzi rolniczej nie było oparte na tak szerokiej bazie źródłowej. Na stronach tej książki czytelnik znajdzie wiele nowych, nieznanych wcześniej informacji dotyczących przeszłości miasta i okolicznych miejscowości. Dotarcie do nowych źródeł oraz wnikliwe przestudiowanie tych już znanych pozwoliło także skorygować wiele dawniejszych ustaleń. Wykorzystanie przez autorów materiałów takich, jak np. księgi sądowe, inwentarze i wizytacje, pozwoliło ukazać życie codzienne mieszkańców Łodzi i okolicznych wsi wraz z otaczającą ich rzeczywistością. Badania wniosły wiele uzupełnień w kwestii ustroju miasta, jego władz oraz rozwoju przestrzennego. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego zadbało o to, aby publikacja prezentowała się efektownie od strony edytorskiej, co jest jeszcze jednym powodem, aby po nią sięgnąć. Pierwszy tom monografii Łódź poprzez wieki. Historia miasta to książka dla wszystkich, którzy chcą poznać najdawniejszą przeszłość swego miasta. Z pewnością będzie też pouczająca dla tych, którzy będą się interesować tym, jak wyglądało życie w małym miasteczku, w końcu Łódź była wówczas jedną z wielu takich miejscowości w dawnej Polsce. Życzyłbym sobie, aby lektura tego tomu zachęciła Czytelników do sięgnięcia po kolejne, w których omówione zostaną dzieje Łodzi w czasach nam bliższych.

Kończąc chciałbym w imieniu własnym oraz Autorów złożyć podziękowania wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tego opracowania. Przede wszystkim uznanie należy się władzom miasta Łodzi z Panią Prezydent Hanną Zdanowską na czele, za wystąpienie z inicjatywą przygotowania nowej, obszernej monografii. Panu prodziekanowi dr. Andrzejowi Kompie za zaangażowanie, pomysły i energię, którą zarażał wszystkich uczestniczących w realizacji tego projektu, zwłaszcza na początkowym etapie, gdy tak wiele było niewiadomych. W trakcie prac nad książką uzyskaliśmy pomoc ze strony Muzeum Miasta Łodzi, Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi oraz Archiwum Państwowego Oddział w Łodzi. Profesjonalizm i zaangażowanie ich pracowników umożliwiły redakcji oraz autorom sprawne dotarcie i skorzystanie z materiałów archiwalnych, bibliotecznych, ikonografii, bez których monografia ta byłaby o wiele uboższa. Na koniec zostawiłem podziękowania dla instytucji, z którą przez cały czas prac nad tym tomem współpracowałem najściślej, ze strony której otrzymałem najwięcej wsparcia i na którą zawsze mogłem liczyć. Mam na myśli Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego – to dzięki kompetencji, zaangażowaniu oraz elastyczności zespołu pracującego nad przygotowaniem tego tomu czułem, że pomimo trudności, których po drodze nie brakowało, podołamy zadaniu i do rąk Czytelników oddamy wartościowy, interesujący i dobrze wydany tom. Do pracowników Wydawnictwa, z którymi miałem przyjemność współpracować w ostatnich miesiącach, kieruję wyrazy uznania, doceniam ich pracowitość i sumienność. A za cierpliwość dziękuję.

Przywoływany już wyżej O. Flatt, w przedmowie do swej książki o Łodzi pisał: „Oddając niniejszą monografię sądowi ogółu, jedno mam tylko na widoku życzenie, aby stała się zachętą do innych prac tego rodzaju”8. Jego pragnienie się spełniło, na przestrzeni lat powstało szereg opracowań poświęconych dziejom miasta. Pozostaje mieć nadzieję, że również i ta monografia, której pierwszy tom trafia do rąk Czytelników, stanie się inspiracją do dalszych badań oraz zachęci do pogłębiania wiedzy historycznej.

Tadeusz Grabarczyk

Łódź-Widzew, 2 kwietnia 2023 r.------------------------------------------------------------------------

1 „ skłaniając się do usilnych próśb wielebnego w Chrystusie ojca, pana Jana, z bożej łaski biskupa włocławskiego nam szczerze miłego, jemu we wsi jego Łodzi, położonej w ziemi łęczyckiej, miasto lokować pozwoliliśmy i niniejszym pozwalamy, a ją samą w miasto zwane Łodzią przekształcamy, nadając jej prawo miejskie ”, Łódź 1423 – 1823 – 1973. Zarys dziejów i wybór dokumentów, oprac. R. Rosin, M. Bandurka, Łódź 1974, s. 104.

2 O. Flatt, Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym, Warszawa 1853.

3 Ukazały się wówczas m.in. prace: S. Muznerowski, Przyczynki do monografii Łodzi, Łódź 1922; A. Stebelski, Łódź i klucz łódzki u schyłku Rzeczypospolitej, Łódź 1935 (odb. z RŁ, 1929–1930); A. Zand, Z dziejów dawnej Łodzi, Łódź 1929.

4 A. Zand, Łódź rolnicza 1332–1793. Studium historyczne o topografii, stanie gospodarczym, organizacji i kulturze, RŁ, 1931, t. 2, s. 53–222.

5 Łódź. Dzieje miasta, red. R. Rosin, t. 1, Do 1918 r., red. B. Baranowski, J. Fijałek, Warszawa–Łódź 1980.

6 Atlas historyczny miasta Łodzi, Łódź 2002; Łódź. Monografia miasta, red. S. Liszewski, Łódź 2009.

7 Rocznice nadania praw miejskich były inspiracją do wydania m.in. prac: 575 rocznica nadania Łodzi praw miejskich, red. M. Budziarek, Łódź 1998, a także opracowania mającego charakter bardziej popularny: 595 lat Łodzi. 1423–2018. Narodziny miasta, „Biblioteka Kroniki Miasta Łodzi”, t. 14, Łódź 2018.

8 O. Flatt, Opis miasta…, s. VII.Przeszłość terenów
współczesnej Łodzi w badaniach archeologicznych

Artur Ginter, Radosław Janiak, Marek Olędzki Janusz Pietrzak, Paweł Zawilski

Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny

Badania archeologiczne na obszarze pozostającym dziś w granicach Łodzi mają już ponad stuletnią tradycję. Jednak przez prawie pół wieku realizowane były jedynie sporadycznie, a i później intensywność ich podejmowania określić można jako nadzwyczaj umiarkowaną. Podobnie było ze znajomością lokalizacji i innych, niebadanych wykopaliskowo stanowisk archeologicznych. Stan ten dobrze przedstawiał artykuł opublikowany w 1953 r. przez Annę Ząbkiewicz-Koszańską, w którym na terenie miasta odnotowano zaledwie 30 badanych i niebadanych – prawie wyłącznie pradziejowych – stanowisk archeologicznych1. W kolejnych latach nastąpiła niewielka poprawa, jednak na przełom – odnoszący się jednak głównie do rejestracji nowo odkrywanych stanowisk – trzeba było czekać aż do końca lat siedemdziesiątych i początku osiemdziesiątych XX w. Ta widoczna zmiana nastąpiła w efekcie rozpoczęcia ogólnokrajowego programu nazwanego Archeologicznym Zdjęciem Polski (zwanego też badaniami AZP), mającego na celu rejestrację i dokumentację wszystkich znalezisk archeologicznych zarówno tych już znanych (również zniszczonych i aktualnie nieistniejących), jak i dopiero odkrywanych w ramach systematycznie prowadzonych w terenie penetracji powierzchniowych. Celem przedsięwzięcia było – i jest nadal – utworzenie krajowej oraz wojewódzkiej ewidencji stanowisk, mającej stanowić bazę do ochrony zasobów archeologicznych w terenie i właściwego zarządzania nimi przez Wojewódzkie Urzędy Konserwatorskie. Wyniki miały być – i są – wykorzystywane również w celach naukowych. Nie będziemy w tym miejscu wdawać się w dyskusję dotyczącą zalet i wad tego programu, a zadowolimy się jedynie krótkim przedstawieniem jego efektów na obszarze Łodzi, gdzie pierwszy z dwu przewidzianych etapów poszukiwań zakończył się w 1986 r. Badania te przyniosły znaczący wzrost liczby znanych stanowisk archeologicznych, tak że po trzech latach było ich na terenie nieco mniejszego niż dzisiaj miasta łącznie 146, w tym 67 nowo odkrytych. Liczba ta rosła zresztą i później, przede wszystkim dzięki objęciu części miasta drugim etapem badań AZP (nie obejmującym jednak – jak pierwotnie planowano – badań wykopaliskowych wybranych stanowisk, a jedynie ponowną kwerendę archiwalną i badania powierzchniowe), rejestracji przypadkowych odkryć oraz w wyniku nakazanych przez Urząd Konserwatorski powierzchniowych badań poprzedzających większe inwestycje w granicach łódzkiego urbium (np. centrum handlowe Port Łódź czy autostrada A1 oraz droga ekspresowa S14). Wskutek tych działań aktualnie na obszarze objętym nowymi granicami miasta Łódź, czyli na powierzchni 293,2 km² zarejestrowanych jest około 450 stanowisk archeologicznych rozumianych w sposób zgodny z założeniami proponowanymi na etapie przygotowań do akcji AZP jako „…wycinek przestrzeni – oddzielony od innych podobnych wycinków – w którym zgrupowane są źródła archeologiczne wraz z otaczającym je kontekstem…”2 Trzeba jednak zaznaczyć, że nie mają one jednolitego charakteru, gdyż są wśród nich zarówno stanowiska rzeczywiste, jak i zniszczone, czyli dziś już nieistniejące, a zapewne również i tzw. pozorne, tj. stanowiska z materiałami przemieszczonymi, czyli znajdującymi się na złożu wtórnym3. Ponadto część z nich może się stać przedmiotem zainteresowania badaczy parających się archeologią miast, na innych zaś badania będą prowadzić archeolodzy zajmujący się bardziej zamierzchłymi czasami i będą to badania realizowane w mieście. Należy także wspomnieć, że badania archeologiczne prowadzone metodą wykopaliskową nadal pozostają znacząco w tyle za rejestracją stanowisk. Zbyt często bowiem zamiast badań stacjonarnych – czy to uzasadnionych merytorycznie „badań naukowych”, czy też doraźnych prac wykopaliskowych poprzedzających planowane w mieście inwestycje, podejmowane są działania badawcze realizowane w trybie tzw. nadzoru archeologicznego (tj. badania archeologiczne polegające na obserwacji i rejestracji metodami archeologicznymi efektów prowadzenia robót budowlanych lub prac ziemnych) połączonego co najwyżej z eksploracją wybranych przestrzeni4. W efekcie stan archeologicznego rozpoznania dawnego osadnictwa na obszarze Łodzi trudno jest niestety uznać nie tylko za wystarczający, ale nawet za poważnie zaawansowany. Dlatego też podane poniżej spostrzeżenia nie pretendują do miana próby rekonstrukcji procesu jego rozwoju.

Epoka kamienia

Ślady osadnictwa z epoki kamienia na obszarze Łodzi grupują się w najbliższym sąsiedztwie cieków wodnych, przede wszystkim na obszarze dorzecza Neru (ryc. 1). Wśród pozostałości osadnictwa z omawianego okresu wyróżnić można dwa rodzaje znalezisk. Pierwszą grupę łączymy ze śladami w miarę trwałego zasiedlenia tego obszaru, drugą reprezentują znaleziska związane z okazjonalną penetracją. Ta ostatnia zdecydowanie dominuje5.

Ryc. 1. Mapa znalezisk archeologicznych z epoki kamienia (oznaczonych kolorem czerwonym) z terenu dzisiejszej Łodzi

Paleolit

Najstarsze znaleziska archeologiczne z obszaru Łodzi przypadają na późny paleolit. Mieści się on w ostatnim okresie późnoglacjalnego ochłodzenia w Europie (11–10 tys. lat p.n.e.). Ziemie Polski Środkowej penetrowane były wówczas przez grupy ludzkie reprezentujące kulturę świderską6. Byli to myśliwi wyspecjalizowani w polowaniach na renifery, używający przy tym charakterystycznych krzemiennych ostrzy trzoneczkowatych, tj. liściaków świderskich. Na terytorium dzisiejszej Łodzi pozostałości pobytu grup świderskich zarejestrowano dotąd na dwu stanowiskach7. Dokładną lokalizację ma znalezisko dokonane w rejonie Łaskowic, skąd pochodzą dwa wytwory z krzemienia czekoladowego, w tym typowy dla kultury świderskiej rdzeń wiórowy, dwupiętowy, w przekroju podłużnym trapezowaty (ryc. 2). Odkryto je w bliskim sąsiedztwie doliny Dobrzynki, niedaleko od jej ujścia do Neru. Z bliżej niezlokalizowanego miejsca w Łodzi znane są wiór i liściak świderski8.

Ryc. 2. Zabytek krzemienny kultury świderskiej z Łodzi

Mezolit

Brak jest dotąd jednoznacznych śladów osadnictwa z obszaru Łodzi z wczesnego mezolitu (10–8 tys. lat p.n.e.). Pewne jest jednak, że w tym okresie jej okolice penetrowane były przez ludność kultury komornickiej9. Obozowiska tych społeczności, egzystujących zapewne w obrębie niewielkich grup, zakładano wówczas na terenach piaszczystych, w pobliżu zbiorników wodnych. Pierwsze bardziej trwałe ślady osadnictwa na terenie Łodzi można powiązać dopiero z późnym mezolitem. Grupują się one głównie w południowo-zachodniej części Łodzi, związanej z dorzeczem Neru. Na pozostałości osadnictwa późnomezolitycznego z terenu Łodzi (8–5 tys. lat p.n.e.) natrafiono na wydmach nad rzeką Jasień (rejon Rudy Pabianickiej) oraz na wydmach u zbiegu rzek Łódki i Bałutki (rejon Zdrowia). Wśród odkrytych tu wytworów krzemiennych wymienić należy skrobacze, zbrojnik janisławicki z zaretuszowaną podstawą, trapez, drapacze, przekłuwacze i wiertniki wykonane z delikatnych wiórków o słabo wyodrębnionych żądłach. Omawiane znaleziska świadczą o penetrowaniu, w późnym mezolicie, terenów dzisiejszej Łodzi przez grupy myśliwych związanych z dwiema kolejnymi tradycjami kulturowymi: janisławicką oraz chojnicko-pieńkowską10.

Neolit

W obrębie młodszej epoki kamienia, neolitu, wydzielone zostały trzy okresy: wczesny, środkowy i późny. Epokę tę na ziemiach polskich datuje się na lata od 5,4 do 2,2/2,1 tys. p.n.e. Wczesny i środkowy neolit na obszarze dzisiejszej Łodzi reprezentowany jest śladowo11. Świadectwem tych faz jest topór kamienny o tępym, skośnie ściętym obuchu, kamienna siekiera czworościenna oraz „motykowaty” przedmiot kamienny12. Opisywane wytwory można łączyć z kręgiem kultur naddunajskich, lecz na terenie Łodzi znalazły się one jednak najprawdopodobniej dzięki grupom ludności mezolitycznej13. Z późnym neolitem na obszarze Łodzi łączone są znaleziska odpowiadające kulturom: pucharów lejkowatych, niemeńskiej oraz sznurowej. Wśród nich dominują wytwory z fazy wióreckiej kultury pucharów lejkowatych14. Szczególnie licznie pochodzą one z rejonu Zdrowia, Chocianowic oraz Lublinka. Wśród wytworów krzemiennych omawianej kultury wykorzystywano, oprócz lokalnego krzemienia bałtyckiego, surowce sprowadzane z południowej Polski – krzemień świeciechowski i pasiasty. Opierając się na stylistyce ceramicznego materiału zabytkowego, tę fazę neolitycznego osadnictwa należy datować na lata 3,5–3,2 tys. p.n.e. Wśród stanowisk kultury pucharów lejkowatych przeważają pozostałości osad i pracowni krzemieniarskich. Znamienny jest natomiast brak cmentarzysk.

Ślady pobytu na obszarze Łodzi grup ludzkich kultury niemeńskiej reprezentowane są przez nieliczne znaleziska ułamków ceramiki oraz wytwory krzemienne. Ceramika nawiązuje do zespołów typu Linin, a zatem młodszej fazy omawianej kultury. W stylistyce naczyń uwidaczniają się wpływy m.in. kultury pucharów lejkowatych, innych jednostek późnoneolitycznych, a nawet kultur z wczesnej epoki brązu.

Wśród odkryć związanych z kulturą ceramiki sznurowej z obszaru Łodzi dominują znaleziska luźne – topory kamienne i krzemienne siekiery (ryc. 3). Warto zaznaczyć, że niektóre z tych przedmiotów mogły być wykorzystane jako dary grobowe. Z Chojen pochodzi krzemienny grot włóczni o liściowatym ostrzu. Wytwór ten znaleziono prawdopodobnie na cmentarzysku zniszczonym w trakcie eksploatacji żwiru. Odkryte na obszarze Łodzi kamienne topory zostały zaliczone do trzech typów15. Są to topory łódkowate, których ostrza są zwykle szersze od obucha, a otwory najczęściej wywiercone bliżej obucha niż ostrza. Kolejny typ reprezentowany jest przez okazy z zaokrąglonym obuchem, poszerzoną częścią środkową, w której wywiercony był otwór, oraz ostrzem łukowato wygiętym, szerszym od obucha. Do ostatniego typu należy smukły okaz o zaokrąglonym obuchu z otworem w pobliżu ostrza. W obrębie opisanej wyżej grupy wytworów kultury ceramiki sznurowej brak jest zabytków, które można by powiązać z najstarszym horyzontem tej kultury. Wydają się dominować okazy odpowiadające schyłkowej fazie rozwoju owej kultury, datowane na wczesną epokę brązu16.

Ryc. 3. Zabytek kamienny kultury sznurowej z Łodzi

Epoka brązu i wczesna epoka żelaza

Początki epoki brązu (przypuszczalnie około 2 tys. p.n.e.) na obszarze dzisiejszej aglomeracji łódzkiej nie dostarczyły dotąd spektakularnych odkryć. Jedynie na południowych jej obrzeżach odkrywane są pozostałości przede wszystkim po niewielkich i krótkotrwale użytkowanych obozowiskach ludności kultury mierzanowickiej. Wbrew pozorom, nadal jednym z kluczowych surowców do produkcji narzędzi pozostawał krzemień. Sieć osadnicza ulega znacznemu zagęszczeniu w II okresie epoki brązu (lata 1,6–1,3 tys. p.n.e.), kiedy to w miarę licznie pojawiają się w dorzeczu Neru (ryc. 4) stanowiska osadnicze grupy łubieńskiej kultury trzcinieckiej (ryc. 5, 6). Jednym z pierwszych stanowisk rozpoznanych wykopaliskowo jest osada Łódź Polesie17.

Ryc. 4. Mapa znalezisk archeologicznych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza z terenu dzisiejszej Łodzi (kolor żółty – stanowiska kultury trzcinieckiej i grupy konstantynowskiej; kolor pomarańczowy – stanowiska kultury łużyckiej; kolor granatowy – stanowiska kultury pomorskiej)

Ryc. 5. Naczynie kultury trzcinieckiej z Łodzi

Ryc. 6. Naczynie grupy konstantynowskiej z Łodzi

Kolejne lata ujawniły szereg dalszych stanowisk kultury trzcinieckiej, w tym rozległą osadę mieszcząca się w Chocianowicach, pod istniejącym obecnie w tym miejscu kompleksem handlowym. Charakterystyczną grupę zabytków tej kultury stanowią esowate garnki zdobione horyzontalnie biegnącą listwą umieszczoną poniżej krawędzi wylewu. Jak dotąd na tym terenie nie odkryto znalezisk sepulkralnych. W środkowej epoce brązu odnotowujemy transformację kulturową lokalnych społeczności, polegającą m.in. na adaptacji nowej obrzędowości pogrzebowej, wyrażającej się kremacją ciał zmarłych, co wyparło dotychczas stosowaną inhumację. Proces ten został licznie udokumentowany wśród znalezisk archeologicznych na terenie aglomeracji łódzkiej, stąd nieprzypadkowo nosi on w literaturze przedmiotu miano tzw. fazy łódzkiej, a ludność adaptującą ww. wzorce określa się, od znaleziska grobowego w Konstantynowie Łódzkim, mianem grupy konstantynowskiej. Nawiązania do kultury trzcinieckiej widoczne są m.in. wśród wytworów ceramicznych, głównie esowatych garnków, pozbawionych wyżej opisanych elementów plastycznych. Popularnym motywem zdobniczym stają się pionowe, szerokie żłobki pokrywające większą partię brzuśca, aż do części przydennej (ryc. 7). Związki grupy konstantynowskiej z kulturą trzciniecką widoczne są także w sferze sepulkralnej. Obydwie często chowały swoich zmarłych w grobach zbiorowych otoczonych konstrukcją kamienną, przy czym w kulturze trzcinieckiej były to groby szkieletowe, a w grupie konstantynowskiej stosowano obrządek ciałopalny. Przykładowo na stanowisku zlokalizowanym w rejonie Grupowej Oczyszczalni Ścieków w jednym z takich pochówków natrafiono na pozostałości co najmniej 70 zmarłych18. Na tym samym cmentarzysku odnaleziono pozostałości kurhanu, w którego konstrukcji możemy dopatrywać się wpływów ze strony obrzędowości pogrzebowej kręgu kultur mogiłowych. Znaleziska grupy konstantynowskiej znane są z obszaru dorzecza Neru, rejonu Chocianowic, Łaskowic oraz dorzecza Bzury w rejonie Huty Aniołów. Niecodzienne znalezisko pochodzi z ulicy Liściastej. Jest to siekierka brązowa z wysokimi brzegami „odnaleziona” w punkcie skupu złomu. Poza tym przedmioty z brązu są nielicznie spotykane na stanowiskach z omawianego okresu. Z reguły są to niewielkie ozdoby w postaci spiralek z cienkiego drutu. Wykonanie tych przedmiotów nie jest skomplikowane i zapewne mogły być produkowane na miejscu z importowanego surowca. Przesłanką do takiego wnioskowania są znaleziska tygielków odlewniczych na interesującym nas obszarze (m.in. w Łodzi Gorzewie i Łodzi Hucie Aniołów). Na każdym ze stanowisk grupy konstantynowskiej odnotowujemy znaleziska krzemienne, w tym np. grociki oraz drapacze. Wykorzystywano głównie surowiec miejscowy – narzutowy, tj. krzemień bałtycki. Badania wykazują, że do produkcji narzędzi po surowiec ten sięgano aż do początków wieku XX.

Ryc. 7. Zabytek kamienny kultury trzcinieckiej z Łodzi

Wielokulturowy kompleks osadniczy na granicy Łodzi i Gorzewa

Interesujących odkryć dokonano na granicy Łodzi i Gorzewa. Odkryto tu wielokulturowy kompleks osadniczy. Relikty osiedli, obozowisk, ale także nekropole, wskazują na zasiedlenie tego terenu od neolitu po wczesne średniowiecze. Na pewno wyróżniającym się elementem było tu cmentarzysko z epoki brązu związane z ludnością grupy konstantynowskiej (1300–1100 p.n.e.), a następnie grupy środkowopolskiej kultury łużyckiej (1100–800 p.n.e.). Interesujące są pochówki odpowiadające starszej z wyżej wymienionych faz użytkowania nekropolii, zwłaszcza zbiorowe, umieszczone wewnątrz konstrukcji kamiennych. Idea takiego grobu nawiązuje do analogicznie konstruowanych pochówków kultury trzcinieckiej, lecz w tym przypadku do obwarowanej kamieniami jamy grobowej składano zmarłych w obrządku szkieletowym. W rejonie Gorzewa dwa obiekty, spośród szeregu tu odkrytych, charakteryzują się niespotykaną na innych, analogicznych cmentarzyskach ilością szczątków zmarłych. W obiekcie nr 54 natrafiono na skremowane szczątki około 56 osobników, a w obiekcie nr 65B w ten sam sposób pochowano około 70 osób. Jednak przyjąć można, że w rzeczywistości liczba pogrzebanych tu osób mogła być większa. Ustalono, że średni wzrost złożonych w tym miejscu do grobu mężczyzn wahał się w przedziale 166–175 cm, kobiet zaś 155–164 cm. W grobach tych odkryto fragmentarycznie zachowane elementy wyposażenia w postaci drobnych, silnie przepalonych na stosie wielozwojowych drucików z brązu oraz ułamków ceramiki.

Grupa konstantynowska zaliczana jest do najstarszej fazy kultury łużyckiej. Ta formacja kulturowa objęła swym zasięgiem większą część obszaru obecnej Polski, będąc przy tym jedną z najdłużej funkcjonujących w pradziejach naszych ziem. Została zaliczona do szerokiego europejskiego kręgu kultur pól popielnicowych. Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem w obrębie kultury łużyckiej było ciałopalenie. Szczątki zmarłych po kremacji składano w popielnicach, które deponowano w ziemi. Obok takiej formy grobu stosowano pochówek jamowy, w którym przepalone kości ludzkie składano bezpośrednio do wykopanej w ziemi jamy. Kultura łużycka wykazywała wewnętrzne zróżnicowanie. W IV–V okresie epoki brązu na obszarze obecnego miasta mamy do czynienia z grupą środkowopolską kultury łużyckiej. Czasy te to jednocześnie gwałtowny rozrost sieci osadniczej. Na archeologicznych stanowiskach omawianego ugrupowania rejestrujemy licznie fragmenty zróżnicowanych typologicznie naczyń (ryc. 8, 9, 10), bogato zdobionych rozbudowanymi motywami plastycznymi, których podstawowym elementem były tzw. kanelury, z reguły tworzące ukośne pasma na brzuścach. Wśród glinianych wytworów pojawiają się figuralne wyobrażenia zwierząt oraz przedmiotów w kształcie bucika (np. Łódź, ul. Pabianicka). Ich dokładne przeznaczenie pozostaje nieznane. Być może przedmioty te wiązały się ze sferą symboliczną. Nie można wykluczyć i tego, że służyły jako zabawki. Rozwijało się lokalne brązownictwo, co potwierdza szereg znalezisk form i tygielków odlewniczych. Na obszarze Łodzi jak dotąd odkryto wyłącznie pozostałości form glinianych służących do odlewania niewielkich przedmiotów brązowych (np. szpil, spiralek). Niewykluczone jednak, iż i sierp znaleziony w rejonie Grupowej Oczyszczalni Ścieków stanowił wytwór lokalnie działającej pracowni. Na jego grzbiecie znajdują się nacięcia wykonane już po jego odlaniu. Jednoznaczna interpretacja tego zabiegu jest niemożliwa. Zapewne z uwagi na zmiany środowiska naturalnego sieć osadnicza grupy środkowopolskiej u schyłku epoki brązu ulega załamaniu.

Ryc. 8. Naczynie wazowate kultury łużyckiej z epoki brązu z Łodzi

Ryc. 9. Czerpak kultury łużyckiej z epoki brązu z Łodzi

Ryc. 10. Talerz kultury łużyckiej z epoki brązu z Łodzi

Wraz z nastaniem wczesnej epoki żelaza, której początki datuje się na około 800 r. p.n.e. na teren aglomeracji łódzkiej docierały z dorzecza Warty społeczności innych ugrupowań kultury łużyckiej – wschodniowielkopolskiej i górnośląsko-małopolskiej (ryc. 11). Z tą pierwszą formacją wiążą się wykopaliska przeprowadzone przez Muzeum Etnograficzne w Łodzi19. Pracami badawczymi objęto cmentarzysko, wówczas jeszcze położone poza granicami miasta, w Rudzie Pabianickiej. Ta rozległa nekropola badana była jeszcze podczas okupacji niemieckiej oraz tuż po zakończeniu działań wojennych20. W trakcie wykopalisk natrafiono na liczne, pierwsze w pradziejach Łodzi, przedmioty wykonane z żelaza – sierpy, naszyjniki. Te nowe ugrupowania przynoszą ze sobą zmianę zestawu zdobień naczyń oraz sposobu jego wykonania. Ornamenty robiono techniką głębokiego rycia bądź odciskania. W pierwszym przypadku żłobki wykonane podczas rycia niejednokrotnie wypełniano białą masą inkrustacyjną, co poprzez kontrast z barwą naczynia „uplastyczniało” skomponowany wątek zdobniczy. Wydaje się, że tak zdobionym naczyniom nadano prestiżowy charakter. Popularny był wówczas także ornament pseudosznurowy (tzw. tordowany), powstały poprzez odciśnięcie na powierzchni naczynia przed jego wypaleniem skręconego wokół osi podłużnej przedmiotu (np. bransolety). Grupa środkowopolska zachowuje, we wczesnej epoce żelaza, związki ze wschodnimi ugrupowaniami kultury łużyckiej. Przejawem tychże powiązań są wątki zdobnicze w postaci tzw. dekoracji ażurowej, którą tworzył rząd otworów wykonanych pod krawędzią wylewu.

Ryc. 11. Garnek kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza z Łodzi

Stopniowo wszystkie wspomniane wyżej ugrupowania kultury łużyckiej zanikają na obszarze miasta. Prawdopodobnie schyłek ten synchronizować można z napływem z obszaru Pomorza Wschodniego nowych elementów kulturowych, określanych mianem kultury pomorskiej. Początek tych zjawisk przypada na przełom okresu halsztackiego D i okresu lateńskiego (500/450 r. p.n.e.). W porównaniu ze środowiskiem łużyckim, społeczności kultury pomorskiej dostarczają relatywnie mniej znalezisk. Znany jest wprawdzie odnaleziony w rejonie ulic św. Teresy i Szczecińskiej skarb, składający się z fragmentów ceramiki, ozdób z brązu i żelaza oraz paciorków szklanych, jednak jego związek z ludnością kultury pomorskiej budzić może pewne wątpliwości. We wczesnej fazie rozwojowej, zwłaszcza na obszarze Pomorza Wschodniego, kultura pomorska znana jest z formy pochówku – grobu skrzynkowego, wypełnionego szeregiem popielnic, wśród których licznie reprezentowane są urny z wyobrażeniem twarzy (tzw. urny twarzowe) oraz z motywami narracyjnymi (np. sceny polowań, wyobrażenia ozdób, broni, wozów). Nawiązujący do „pomorskich” pierwowzorów, wielopopielnicowy pochówek znany jest (niestety tylko z opisów, albowiem uległ on zniszczeniu) z Łodzi Łaskowic, skąd pochodzić miały m.in. popielnice twarzowe nakryte czapkowatymi pokrywami. Z tej samej części miasta znany jest kolejny pochówek kultury pomorskiej, któremu nadano odmienną formę. Jest to tzw. grób podkloszowy. Pochówek tego rodzaju składa się z popielnicy (ryc. 12), z reguły nakrytej misą. Całość umieszczona jest pod dużym, odwróconym do góry dnem naczyniem (tzw. kloszem). Stanowiska osadnicze związane z omawianą kulturą pochodzą głównie z dorzecza Neru i Dobrzynki.

Elementem wyróżniającym są tu charakterystyczne garnki zdobione poprzez zagniatanie palcami krawędzi wylewów (tzw. karbowanie krawędzi) oraz słaboprofilowane, szerokootworowe misy. Okres epoki brązu oraz wczesnej epoki żelaza na terenie Łodzi dostarczył wielu znalezisk. Grupują się one w dorzeczu Neru, zwłaszcza u ujścia Dobrzynki (ryc. 4). Zdecydowanie dominują zabytki związane z IV–V okresem epoki brązu, a zatem odpowiadające grupie środkowopolskiej kultury łużyckiej. Przeważają wśród nich stanowiska osadnicze. Koniec osadnictwa kultury pomorskiej wyznacza jednocześnie załamanie się lokalnych struktur osadniczych. Obszar dzisiejszej Łodzi wydaje się, w świetle źródeł archeologicznych, niezamieszkany aż do pojawienia się w późnym okresie przedrzymskim ludności kultury przeworskiej.

Ryc. 12. Naczynie kultury pomorskiej z Łodzi

Pozostałości warsztatu brązownika z osady kultury łużyckiej

Na osadzie kultury łużyckiej, odkrytej w Łodzi przy ul. Grzywiennej odsłonięto pozostałości działającego tu warsztatu brązownika. Były to fragmenty zniszczonych glinianych form odlewniczych. Powstawały one poprzez oblepienie gliną woskowego modelu przedmiotu, który miał zostać odlany. Po wygrzaniu formy w palenisku, a tym samym usunięciu wosku, wypełniano ją ciekłym brązem. Chcąc odlany przedmiot wydobyć, należało rozbić glinianą formę (tym samym były to formy jednokrotnego użytku). Odkryte tu formy zapewne służyły do odlewania krótkich prętów (półproduktów), którym następnie, np. przy obróbce mechanicznej, nadawano pożądany kształt. Znaleziono tu także fragmenty tygla odlewniczego (pojemnika, w którym topiono brąz) oraz towarzyszącego mu glinianego talerza, stanowiącego zapewne podkładkę pod tygiel. Niewątpliwie zabytki te potwierdzają prowadzenie w tym miejscu wyspecjalizowanej działalności gospodarczej.

------------------------------------------------------------------------

1 A. Ząbkiewicz-Koszańska, Przyczynki do poznania wielkiej Łodzi i powiatu łódzkiego, „Przegląd Archeologiczny” 1953, t. 9, z. 3, s. 296–308. W opracowaniu tym nie uwzględniono znalezisk monet.

2 R. Mazurowski, Metodyka archeologicznych badań powierzchniowych, Warszawa–Poznań 1980, s. 19; J. Augustyniak, Z problematyki archeologiczno-konserwatorskiej Łodzi na tle województwa miejskiego łódzkiego, Najnowsze odkrycia archeologiczne na terenie Łodzi, red. A. Mikołajczyk, Łódź 1989, s. 11–16; T. Łaszczewska, Słowo wstępne, Najnowsze odkrycia…, s. 4–8; P. Zawilski, Archeologia w mieście bez archeologii miasta, Stan badań archeologicznych miast w Polsce, red. H. Paner, M. Fudziński, Z. Borcowski, Łódź 2009, s. 95–106.

3 J. Kaczmarek, Archeologia miasta Poznania, t. I, cz. 1, Poznań 2008, s. 57.

4 Por. A.I. Zalewska, Archeologia czasów współczesnych w Polsce. Tu i teraz, Archeologia współczesności, red. A.I. Zalewska, Warszawa 2016, s. 23.

5 L. Domańska, Epoka kamienia na terenie Łodzi, 2001, maszynopis w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego.

6 Kultura archeologiczna to suma zbiorów artefaktów (tj. wytworów będących dziełem człowieka) i innych elementów materialnych (np. budynków), które charakteryzują się wspólnymi cechami i odpowiadają konkretnym czasom i miejscom. Nadawane im nazwy mają charakter umowny, pochodzą zaś od nazw miejscowości czy regionów, w których odkryto charakterystyczny dla danej kultury zespół źródeł archeologicznych oraz np. od charakterystycznych wyrobów lub ich zdobienia, a także budowli wznoszonych przez ich przedstawicieli.

7 L. Domańska, Epoka kamienia…, passim.

8 A. Ząbkiewicz-Koszańska, Przyczynki…

9 E. Niesiołowska-Śreniowska, K. Cyrek, Mezolit w Polsce środkowej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi” 1975, Seria Archeologiczna, t. 22, s. 27–65.

10 L. Domańska, Epoka kamienia…

11 Tamże.

12 J. Głosik, Dwa znaleziska neolityczne z Łodzi, „Wiadomości Archeologiczne” 1965, t. 31, s. 259–261; H. Wiklak, Neolit w Polsce środkowej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi” 1975, Seria Archeologiczna, t. 22, s. 67–99.

13 H. Wiklak, Neolit…

14 Tamże.

15 H. Wiklak, Kultura ceramiki sznurowej w Polsce środkowej, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” 1971, t. 1, s. 35–63.

16 L. Domańska, Epoka kamienia…

17 P. Zawilski, Badania ratownicze na stanowisku Łódź-Polesie 11, „Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne” 1996, t. 2, s. 71–78.

18 B. Borowska-Strugińska, G. Mazur, P. Zawilski, Badania pochówków ciałopalnych kultury łużyckiej (III–IV okres epoki brązu) z Gorzewa, gm. Pabianice, woj. łódzkie, stanowisko 4, obiekt 54 i 65 B, „Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne” 2004–2005, t. 9, s. 5–19.

19 Obecnie: Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi.

20 A. Ząbkiewicz-Koszańska, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Łodzi-Rudzie Pabianickiej, „Przegląd Archeologiczny” 1954–1956, t. 10, s. 237–285.