Logika dla prawników - ebook

W podręczniku zaprezentowano zasady poprawnego myślenia oraz poprawnego rozumienia, stosowania i formułowania tekstów aktów prawnych. Książka zawiera obszerny wykład logiki, wzbogacony wieloma przykładami zastosowań z dziedziny prawa. Oprócz tradycyjnie przedstawianego w tego typu publikacjach wyboru tematyki logicznej – z zakresu semiotyki, logiki formalnej, ogólnej metodologii nauk – omówiono problemy interpretacji wypowiedzi modalnych, a także zastosowania logiki w procesie tworzenia, stosowania i wykładni prawa.

Opracowanie uzupełnia zestaw pytań testowych, który pozwala na sprawdzenie zdobytych wiadomości. Przy każdym pytaniu zamieszczono numer boczny kierujący do fragmentu tekstu zawierającego podstawę teoretyczną do udzielenia poprawnej odpowiedzi.

Spis treści
ROZDZIAŁ I. Zagadnienia wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
ROZDZIAŁ II. Znak, język, kategorie syntaktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1. Znak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2. Pojęcie języka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3. Kategorie syntaktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
ROZDZIAŁ III. Nazwa, podziały nazw i stosunki zakresowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
1. Nazwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2. Podziały nazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Nazwy proste i złożone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Nazwy indywidualne i generalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Nazwy ogólne, jednostkowe i puste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Nazwy konkretne i abstrakcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
3. Treść nazwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
4. Zakres nazwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
5. Terminy języka prawnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
6. Stosunki zakresowe nazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
ROZDZIAŁ IV. Definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
1. Pojęcie definicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2. Rodzaje definicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Definicje nominalne i realne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Definicje sprawozdawcze i projektujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Definicje równościowe i nierównościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3. Błędy w definiowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
4. Definicje w prawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
ROZDZIAŁ V. Rachunek zdań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
1. Funkcja zdaniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
2. Funktory nieprawdziwościowe i prawdziwościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
3. Funktory prawdziwościowe jednoargumentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Asercja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Negacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
4. Funktory prawdziwościowe dwuargumentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Koniunkcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Związki alternatywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Alternatywa zwykła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Alternatywa rozłączna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Dysjunkcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Binegacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Implikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Równoważność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
5. Funktory prawdziwościowe trój- i więcejargumentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
6. Funkcja logiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
7. Metody badania funkcji logicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Metoda sprawdzań zero-jedynkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Metoda oparta na dowodzeniu niewprost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Metoda dowodów założeniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Istota rachunków aksjomatycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
8. Prawa logiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
ROZDZIAŁ VI. Elementy rachunku predykatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
1. Podstawowe pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
2. Rachunek predykatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
3. Wyrażenia języka naturalnego i ich odpowiedniki w postaci formuł rachunku
predykatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
4. Niektóre prawa rachunku predykatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
ROZDZIAŁ VII. Teoria nazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
1. Ogólna charakterystyka zdań kategorycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
2. Zdania kategoryczne poprzedzone słowem „tylko” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
3. Zależności między zdaniami kategorycznymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
4. Przekształcenia zdań kategorycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Konwersja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Obwersja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Kontrapozycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Inwersja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
5. Sylogizm kategoryczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
6. Figury sylogistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
7. Zasady poprawności trybu sylogistycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
8. Błąd formalny i materialny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
ROZDZIAŁ VIII. Elementy teorii relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
1. Podstawowe pojęcia teorii relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
2. Elementy relacji. Konwers relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
3. Stosunki między dziedziną a przeciwdziedziną relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
4. Przyporządkowania w relacjach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
5. Cechy relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Symetryczność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Zwrotność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Tranzytywność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Spójność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
6. Relacje szczególnego typu: relacja porządkująca, relacja równościowa . . . . . . . . . 155
Relacja porządkująca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Relacja równościowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
7. Stosunki zakresowe jako relacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
8. Relacje pomiędzy argumentami funktorów prawdziwościowych . . . . . . . . . . . . . . 158
9. Podział logiczny i klasyfi kacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
10. Partycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
11. Typologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
ROZDZIAŁ IX. Uzasadnianie twierdzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
1. Uzasadnianie bezpośrednie i pośrednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
2. Implikacja, wynikanie, wnioskowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Implikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Wynikanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
Wnioskowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
3. Podział wnioskowań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
4. Wnioskowania niezawodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Wnioskowania dedukcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Indukcja enumeracyjna zupełna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Sprawdzanie negatywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
5. Wnioskowania zawodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Tłumaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Sprawdzanie pozytywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Indukcja enumeracyjna niezupełna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Wnioskowanie statystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Wnioskowanie przez analogię . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Indukcja eliminacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
6. Inne podziały wnioskowań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7. Błędy we wnioskowaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
ROZDZIAŁ X. Przekazywanie myśli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
1. Pytania i odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
2. Perswazja i dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
3. Błędy w przekazywaniu myśli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
ROZDZIAŁ XI. Wypowiedzi oceniające, normatywne i modalne . . . . . . . . . . . . . 210
1. Wypowiedzi oceniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
2. Normy postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
3. Wypowiedzi modalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
4. Interpretacja logiczna wypowiedzi modalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
5. Interpretacja tetyczna wypowiedzi modalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
ROZDZIAŁ XII. Logika w procesie tworzenia i stosowania prawa . . . . . . . . . . . . 232
1. Proces tworzenia prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
2. Technika prawodawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
3. Struktura procesu stosowania prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
4. Ustalenia dotyczące faktów i dotyczące norm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
5. Subsumpcja i podjęcie decyzji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
6. Luzy w procesie stosowania prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
ROZDZIAŁ XIII. Logika w wykładni prawa i wnioskowania prawnicze . . . . . . . 250
1. Istota wykładni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
2. Teorie wykładni prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
3. Dyrektywy wykładni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
4. Niezgodności norm i reguły kolizyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
5. Wnioskowania prawnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Instrumentalne wynikanie norm z norm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Argumentum a simili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
Argumentum a contrario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Argumentum a fortiori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Aneks. Zbiór pytań kontrolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317