Logika i argumentacja. Praktyczny kurs krytycznego myślenia - ebook

WPROWADZENIE

Książka ta jest skierowana głównie do studentów wszystkich kierunków studiów, a także do tych nauczycieli akademickich, którzy zasady logicznego myślenia uważają za ważny element edukacji i praktyki badawczej. Chociaż starałem się nadać jej charakter podręcznika, tak aby każdy zainteresowany nauczyciel, przedstawiciel dowolnej dziedziny nauki był w stanie poprowadzić na jej bazie kurs dla swoich studentów, to mam nadzieję, że publikacja ta nadaje się również do przeczytania jako prezentacja nowego podejścia do logiki, bardzo różnego od tego, które czytelnik mógł poznać dwie dekady temu, i że mogę ją polecić każdemu, kto ceni sobie poprawne rozumowanie i jasne wyrażanie swoich myśli.

Przez krytyczne myślenie rozumiemy myślenie jasne, bezstronne, oparte na rozumie i krytycznej analizie faktów. W systemie edukacyjnym krajów anglosaskich funkcjonuje przedmiot critical thinking, którego celem jest wykształcenie i pogłębienie zdolności do tego typu myślenia. Kursy i podręczniki o tej tematyce są oparte na osiągnięciach współczesnych dziedzin nauki takich jak logika, retoryka, logika nieformalna i teoria argumentacji. Dwie pierwsze mają swoje korzenie w starożytności. Logika nieformalna i teoria argumentacji powstały w XX w. jako reakcja na coraz bardziej oczywisty ograniczony zasięg metod formalnych w badaniu mechanizmów myślenia, a jednocześnie rosnące zapotrzebowanie na zrozumienie zasad rzetelnej argumentacji i prawidłowego rozumowania, szczególnie w obszarach debaty publicznej i nauk humanistycznych.

Zgadzając się, że logika formalna i wypracowane w niej schematy wnioskowania dedukcyjnego dotyczą tylko jednego szczególnego rodzaju logicznego rozumowania, zwolennicy nowego podejścia do logiki różnią się jednak w poglądach na istotę rozumowań i argumentów niededukcyjnych. Podręczniki z zakresu krytycznego myślenia i logiki praktycznej proponują rozmaite ujęcia oraz mniej lub bardziej formalne podejście do zagadnień.

Jako autor wielu prac z zakresu matematyki i logiki matematycznej, w przeciwieństwie do większości moich kolegów uprawiających logikę formalną, zgadzam się z krytyką płynącą ze strony środowisk logiki nieformalnej i krytycznego myślenia. W szczególności uczenie logiki według klasycznych podręczników, gdzie nacisk jest położony na formalne schematy wnioskowania, uważam za zupełnie oderwane od istoty logicznego myślenia i mało przydatne w praktyce (poza studiami matematycznymi). Mam jednak także wątpliwości co do skuteczności kursów krytycznego myślenia prowadzonych według wzorców wypracowanych w literaturze krajów anglojęzycznych. Studenci kierunków ścisłych, z którymi miałem okazję przedyskutować te zagadnienia, zarzucają tym kursom zbyt „humanistyczne podejście”: brak konkretnych metod i konkretnej wiedzy, małą praktyczną przydatność.

Kursy te nie wytrzymują zderzenia ze światem post-prawdy i dominujących narracji, gdzie każdy może mieć własną prawdę, gdzie te „prawdy” uważane są za równie dobre, gdzie media zamiast zapewniać ludziom dostęp do rzetelnej informacji, coraz częściej stają się aktorami ideologicznych sporów i propagatorami nieuczciwej argumentacji. Myślący człowiek coraz częściej staje przed pytaniem: Jak odnaleźć się w świecie powszechnego posługiwania się nieprawdą? Takie warunki wymagają od kursów krytycznego myślenia większego skupienia się na pojęciu prawdy, na wskazywaniu, że istnieje obszar solidnej wiedzy, solidnej informacji, do którego prowadzi logiczne rozumowanie i jasne formułowanie myśli. To wiedza naukowa i rzetelna informacja są podstawą sukcesu cywilizacyjnego, a nie dywagowaniem o względności prawdy i równoprawności sprzecznych narracji.

Niniejszy podręcznik jest nową propozycją edukacyjną w zakresie myślenia krytycznego, w której osiągnięcia szkoły amerykańskiej są silnie połączone ze znajomością zasad i praktyki nieformalnego matematycznego rozumowania oraz z doświadczeniami, które wyniosłem z prowadzenia kursów critical thinking dla studentów różnych kierunków studiów, w szczególności studentów informatyki i matematyki. Z polskiej szkoły logiki oraz obszernej literatury logicznej w języku polskim wyniosłem punkt wyjścia, jakim jest tradycyjne rozumienie logiki jako nauki o sposobach jasnego i ścisłego formułowania myśli oraz o regułach poprawnego rozumowania i uzasadniania twierdzeń. Takie rozumienie logiki koresponduje z podejściem Kartezjusza wyrażonym w jego Rozprawie o metodzie. Tym, co zdecydowanie odróżnia tę książkę od innych podręczników praktycznej logiki, jest powrót do wskazań Kartezjusza sprzeciwiających się podejściu formalnemu w analizowaniu naszego myślenia.

Ta publikacja ma przede wszystkim charakter praktyczny. Nie uzasadniam w niej twierdzeń, które być może wymagałyby uzasadnienia, nie wdaję się w rozważania filozoficzne, lecz skupiam się na praktycznych metodach. Mają one charakter elementarny i każdy może ocenić ich użyteczność.

Tekst pisałem specjalnie z myślą o studentach kierunków ścisłych, którzy na ogół źle znoszą wykłady filozoficzno-humanistyczne, a także roztrząsanie niejasnych i nieścisłych problemów. Ma on posmak ścisłości i konkretności na tyle, na ile jest to możliwe w dziedzinie, która z natury nie jest ani jasna, ani ścisła, która rozważa znaczenia zdań w języku naturalnym oraz relacje między niezupełnie ścisłymi twierdzeniami na temat rzeczywistości zewnętrznej (w przeciwieństwie do ściśle i precyzyjnie zdefiniowanych obiektów matematycznych). Sądzę, że punkt widzenia matematyka, wzorowane na praktyce matematycznej metody myślenia i sposoby jasnego wyrażania myśli mogą mieć także specjalne znaczenie dla humanistów. Mam nadzieję, że wykład tego typu okaże się atrakcyjny i przydatny na wszystkich kierunkach studiów.

Zdolność krytycznego i logicznego myślenia jest bowiem z pewnością jedną z najważniejszych cech, jakich wymaga się dziś w każdej dziedzinie pracy umysłowej. Tej zdolności w znacznej mierze zawdzięczamy nasz rozwój cywilizacyjny. Odpowiedni kurs krytycznego myślenia lub logiki praktycznej powinien stanowić podstawę wszelkiego wykształcenia.

*

Czytelnika, który zna choćby pobieżnie inne podręczniki logiki praktycznej lub krytycznego myślenia, zdziwić może niewielka liczba formalnych schematów i wzorów w tym podręczniku. Warto, abym już w tym miejscu określił mój stosunek do logiki formalnej. Po pierwsze, jest to moja ulubiona dziedzina matematyki – jedyna dziedzina matematyki, której przedmiot badań zdawał się być konkretnym rzeczywistym przedmiotem, za jaki należy uznać ludzkie myślenie. Po drugie, uważam, że dziedzina ta odniosła niezwykły sukces, stając się jedną z podstaw technologii informatycznej. Ten szczęśliwy traf przykrył jednak zaskakującą porażkę, którą jest z kolei, coraz bardziej widoczny, brak zastosowań logiki formalnej w praktyce myślowej życia codziennego. To, że ludzie w praktyce myślenia, nawet ci, którym przypisuje się szczególne umiejętności logicznego rozumowania, nie stosują praw i wzorów logiki formalnej, jest faktem, z którym próbują polemizować tylko niektórzy logicy i matematycy. Okazało się, iż zbyt ścisłe, zbyt formalne ujęcie nieścisłych fenomenów wypacza ich naturę, prowadzi do idealizacji oderwanych od praktyki i rzeczywistości. Szczególnym dowodem na to, że formalne schematy wypracowane przez logików niewiele mają wspólnego z praktycznym rozumowaniem, jest klęska tzw. logicznego nurtu badań w dziedzinie sztucznej inteligencji. Dokładnie piszę o tym w mojej książce Sztuczna inteligencja i logika. Tu tylko chcę zwrócić uwagę, z jak złożonym i nieścisłym fenomenem mamy do czynienia.

Admiratorzy metody formalnej za największe osiągnięcie współczesnej logiki uważają fakt, że całkowicie usunęła ona z pola rozważań czynnik subiektywny: w logice formalnej wszystkie najważniejsze zagadnienia sprowadzają się do form zdań. Wnioskowanie dedukcyjne jest poprawne, jeśli da się sprowadzić do czysto językowych transformacji. Jednakże wnioskowania niededukcyjne (a także wnioskowania dedukcyjne w matematycznej praktyce!) odwołują się nie do form zdań, ale do wyobraźni i wiedzy. Rozumowania prezentowane w języku naturalnym odwołują się do znaczeń zdań.

Nasza praktyczna wiedza o tym, jak powstają znaczenia zdań w języku naturalnym, jest ciągle niewielka, żeby nie powiedzieć „w zasadzie żadna”. Wiemy, że prosty formalno-logiczny model nie ma tu zastosowania, bo znaczenia zdań w języku naturalnym zależą od kontekstu zarówno językowego, jak i sytuacyjnego, są nieostre i zmienne w czasie. W tej sytuacji trudno sobie wyobrazić, żeby zajęcia z praktyki logicznego myślenia i argumentacji nie odwoływały się do czynników subiektywnych, do myśli i wyobraźni wnioskującego, a w szczególności do naszego rozumienia zdań języka naturalnego. To bardzo oddala nas od ścisłości, od logiki formalnej, od metod matematycznych. Wykład będzie o sprawach, które mają wiele nieścisłych i niejasnych aspektów. Student kierunku ścisłego ma do wyboru albo rezygnację ze zgłębiania tego typu problemów, albo wejście w dziedzinę spraw nieścisłych i niejasnych, a przecież ważnych, i podjęcie próby uporządkowania tych spraw, uściślenia na tyle, na ile się da. Tę drugą możliwość wybrał autor tej książki.

Odrzucenie formalnego podejścia do zagadnień rozumowania i wnioskowania nie oznacza jednak odrzucenia dążenia do szczególnej dyscypliny i jasności w rozumowaniu, charakterystycznej dla matematyki i nauk ścisłych. Wręcz przeciwnie. W tym podręczniku odwołujemy się przede wszystkim do metod i sposobów rozumowania stosowanych w matematyce. Różnica jest taka, że zamiast formalnego modelu matematyki i dowodu matematycznego za wzór bierzemy rzeczywiste sposoby matematycznego rozumowania stosowane w praktyce.

Z braku rozstrzygnięć wielu podstawowych problemów odwołujemy się też do zdrowego rozsądku. Ponieważ reputacja zdrowego rozsądku nie jest jednoznaczna (wśród filozofów i naukowców), więc podkreślam, że mam na myśli zdrowy rozsądek w możliwie najbardziej szlachetnym rozumieniu tego terminu, w którym oznacza on pewien sceptycyzm, krytycyzm, nieufność do niejasnych wywodów i sformułowań, ale również otwartość na odmienne poglądy, wyciąganie praktycznych wniosków z dorobku nauki, z jej sukcesów i porażek, w którym cała nauka jest, jak to określają Quine i Popper, „przedłużeniem zdrowego rozsądku”. Tak rozumiany zdrowy rozsądek reprezentował w moim mniemaniu Kartezjusz. Współgra to ze szczególnym znaczeniem, które rozumowaniom zdroworozsądkowym zaczęli przypisywać badacze w dziedzinie sztucznej inteligencji. Dostrzeżono wreszcie, że w procesie wyciągania trafnych i poprawnych wniosków olbrzymią rolę odgrywa praktyczna niezwerbalizowana wiedza stanowiąca podstawę zdrowego rozsądku.

*

Książka składa się z sześciu rozdziałów, które pokrywają dwa zasadnicze tematy w cytowanej klasycznej definicji logiki: reguły rozumowania i uzasadniania twierdzeń oraz sposoby jasnego i ścisłego formułowania myśli. Rozdział I przedstawia osiągnięcia edukacyjne podręczników krytycznego myślenia dotyczące zasad logicznej argumentacji. Osiągnięcia te omawiam w sposób krytyczny (jak na krytyczne myślenie przystało). Z różnych podejść wybieram te, które wydają się najbardziej praktyczne, ale wspominam też o tych, które wydają się kontynuacją błędnej ścieżki w logice. Ocenę pozostawiam zdrowemu rozsądkowi czytelnika. Prezentacja jest stosunkowo zwięzła, wskazująca najważniejsze punkty i zakładająca, że „mądrej głowie dość dwie słowie”. Rozwinięcia poszczególnych tematów zainteresowany czytelnik może znaleźć w podręcznikach, do których się odwołuję w zamieszczonym na końcu spisie literatury. Rozdział II, zostawiając na boku problemy argumentacji, koncentruje się na praktycznych sposobach wyciągania logicznych wniosków i logicznego rozumowania. Można go potraktować jako rozwinięcie metody „wyszukiwania kontrprzykładów”, omawianej wstępnie w rozdziale I, lub jako zasadniczo inne spojrzenie na praktyczną logikę. Wskazuję, że takie spojrzenie jest zbieżne z praktyką matematycznych rozumowań. W dalszej treści przechodzę do problemu wyrażania myśli w języku naturalnym. Jak już wspomniałem, jeśli chodzi o praktyczną wiedzę, nadającą się do wykorzystania na kursach logiki, to niewiele wiadomo o tym, w jaki sposób zdania języka naturalnego uzyskują znaczenia i jak to się dzieje, że je rozumiemy. Niemniej poczyniono wiele ustaleń i spostrzeżeń dotyczących praktycznego funkcjonowania języka naturalnego, które mogą rozjaśnić kilka kwestii i być pomocne w praktyce posługiwania się tym językiem. Wybrane ustalenia z tego zakresu omawiam w rozdziale III. Rozdział IV jest poświęcony w całości prezentacji metody precyzowania i objaśniania znaczeń zdań wzorowanej na pewnej matematycznej praktyce. Metoda ta ma charakter elementarny, prezentowana jest na przykładach zdań o różnym charakterze. Rozdział V poświęcony jest wyznaczeniu wyraźniej granicy pomiędzy logiką a retoryką. W szczególności chodzi o rozpoznanie i sposoby eliminacji elementów retorycznych z rozumowania w celu ujawnienia jego rzeczywistej logicznej struktury, a także obalenie związanych z tym pewnych fałszywych mitów, które w sposób notoryczny odżywają w dyskusjach i publicznych debatach, utrudniając osiągnięcie porozumienia i dojście do konkluzji opartych na prawdzie. W ostatnim rozdziale, VI, opisuję praktyczną metodę analizy logicznej rozumowań prezentowanych w języku naturalnym. Sama metoda ma, ponownie, charakter elementarny i każdy może ocenić jej przydatność. Jednak jej efektywność zależy w dużej mierze od właściwego zrozumienia kwestii przedstawionych w poprzednich rozdziałach.

Książka ta może być podstawą dłuższego lub krótszego wykładu z ćwiczeniami. Ponieważ wyłożone w niej tematy mają charakter podstawowy, wykład ten może prowadzić każdy nauczyciel akademicki, który zgadza się z tezą, że kurs solidnej praktycznej logiki jest niezbędny na każdym kierunku studiów, i uzna praktyczną wartość ujęcia zaproponowanego w tej książce. W krótszej wersji wykładu można ograniczyć się do rozdziałów I, II i VI z wybranymi tematami z pozostałych rozdziałów. Rozdziały III, IV i V, dotyczące przede wszystkim problemów znaczenia zdań (a więc odnoszące się do tematyki „jasnego i ścisłego wyrażania myśli”), mają nieco odmienny charakter. Zawierają wiele przykładów i wątków, z których znaczną część w krótkim wykładzie trzeba pominąć. Wybór wolałbym jednak pozostawić wykładowcy.

Podczas ćwiczeń można przerabiać trzy formy zadań: rozwiązywanie zagadek logicznych z refleksją na temat stosowanych metod, stosowanie poznanych metod do analizy argumentacji i rozumowań (końcowy projekt pisemny może polegać na zastosowaniu metody z rozdziału VI do wybranego tekstu) oraz prowadzenie dyskusji na tematy związane z wykładem, gdzie można spodziewać się rozbieżności opinii. Szczególną rolę odgrywają tu popularne zagadki logiczne. Uświadomienie sobie różnorodności typów tych zagadek ma podstawowe znaczenie dla rozdziału II i opisanej tam metody analizy możliwości. W moich wykładach rozwiązywanie takich zagadek stanowi odrębny „rozrywkowy” nurt ćwiczeń, niezwiązany z bieżącym wykładem. Nabyte w tym nurcie doświadczenie i przemyślenia wykorzystywane są potem w drugiej części wykładu. Dlatego w książce tej w przykładowych ćwiczeniach skoncentrowałem się właśnie na najciekawszych zagadkach logicznych i przyjąłem tę samą metodę, zamieszczając zagadki logiczne w rozdziale I, jako „przerywniki” do głównego toku wykładu. Inne zadania prowadzący może dobrać samodzielnie do własnego wykładu, korzystając z Internetu i aktualnej prasy (praca na bieżących przykładach jest zwykle bardziej interesująca dla studentów). Warto też skorzystać z innych podręczników (wymienionych w spisie literatury) zawierających ćwiczenia i zadania, przystosowując je do nowego ujęcia.

Rozwiązania poszczególnych zagadek i zadań znajdują się przeważnie na końcu następnego podrozdziału (jeśli jest inaczej, to zostało to zaznaczone). Z głównego tekstu wyodrębniłem też uwagi o charakterze terminologicznym i dygresje, które można ominąć bez szkody dla rozumienia całości. Przy wprowadzaniu niektórych terminów stosowanych w logice i teorii argumentacji podaję też ich angielskie odpowiedniki, żeby ułatwić czytelnikowi ewentualne skorzystanie z literatury uzupełniającej w języku angielskim. Często stosowane przez angielskich autorów terminy good reasoning lub good thinking nie dają się ładnie przetłumaczyć na język polski, dlatego wybrałem termin „krytyczne myślenie”, obejmujący w moim zamiarze zarówno logiczne myślenie, poprawne rozumowanie, logikę w tradycyjnym rozumieniu tego słowa, jak i sztukę logicznej argumentacji. Obejmuje on też krytyczną ocenę źródeł informacji i pewną postawę nieufności wobec cudzych i własnych ustaleń, charakterystyczną dla naukowców. Podręczniki o tej tematyce, ze względu na bardzo różne nazwy i zakres materiału, będą określane po prostu jako „podręczniki logiki praktycznej i krytycznego myślenia”. Te, z których skorzystałem szczególnie, są zamieszczone w końcowym spisie literatury. Zawiera on książki, które z jednej strony wywarły największy wpływ na przedstawioną tu autorską propozycję logiki praktycznej, a z drugiej strony polecane są jako lektura rozszerzająca wiele poruszanych w tej publikacji tematów.

*

Z różnych powodów okres od rozpoczęcia pisania tej książki do jej opublikowania był wyjątkowo długi. Dlatego nie jest przesadą stwierdzenie, że bez pomocy i zachęty przyjaciół, bez ich bardzo entuzjastycznego podejścia podręcznik ten nie zostałby w ogóle wydany. Serdeczne podziękowania składam więc w tym miejscu, chronologicznie, Kornelowi Morawieckiemu, Jurkowi Surmie, Bartkowi Skowronowi, Bronkowi Wildsteinowi i Markowi Krajewskiemu. Profesor John R. Searle i − dużo wcześniej − Stanisław Lem osobiście wyrazili swoją zgodę na użycie fragmentów ich utworów w mojej książce, za co jestem im niezmiernie wdzięczny. Dziękuję redaktorom Wydawnictwa Naukowego PWN: panu Karolowi Zawadzkiemu za zachętę i wyrozumiałość we współpracy nad ostateczną realizacją projektu oraz pani Ewie Adamskiej za uważne przeczytanie tekstu i liczne cenne uwagi. Szczególne podziękowania należą się mojej ukochanej żonie Marysieńce – za wszystko.

Wrocław, 22 lutego 2017 r.I ARGUMENTACJA

W pierwszym rozdziale omawiamy podejście do krytycznego myślenia, typowe dla współczesnych amerykańskich podręczników z tego zakresu. Koncentruje się ono na pojęciu argumentacji i analizy rozumowań poprzez sporządzanie diagramów argumentacji. Podejście to lekko modyfikujemy, kładąc nacisk na odróżnienie argumentacji logicznej od innych rodzajów argumentacji i dokładniej przyglądając się proponowanym metodom oceny argumentacji.

1. Argumentacja logiczna

Przez argumentację rozumiemy czynność uzasadniania jakiegoś twierdzenia, zwanego wnioskiem lub tezą uzasadnianą, przy użyciu innych twierdzeń zwanych przesłankami lub argumentami. Teza uzasadniana może dotyczyć faktów, być zdaniem o charakterze prawdziwościowym lub zdaniem dotyczącym wartości: co jest lepsze lub gorsze, co powinno się uczynić itp. Argumentacja może się odwoływać do rozumu lub do uczuć i emocji. Francuski matematyk i filozof Blaise Pascal, podkreślając ten podział, mówił o odwoływaniu się do umysłu lub do serca.

Celem argumentacji może być przekonanie kogoś do pewnej racji lub stanowiska albo racjonalne uzasadnienie twierdzenia lub stanowiska. W tym pierwszym celu najskuteczniejsze są zazwyczaj argumenty odwołujące się do uczuć i emocji, ewentualnie umiejętnie połączone z argumentami odwołującymi się do rozumu. Generalnie zagadnieniem, jak skutecznie przekonywać, zajmuje się retoryka. Z kolei sztuka prowadzenia sporów i wygrywania ich bez względu na prawdę materialną nazywana jest erystyką. Nas interesować będzie przede wszystkim dochodzenie do prawdy lub racjonalnego stanowiska odwołujące się wyłącznie do rozumu. W takim przypadku mówimy o argumentacji logicznej lub wnioskowaniu. W dalszym ciągu, mówiąc o argumentacji, jeśli nie jest powiedziane inaczej, będziemy mieli na myśli argumentację logiczną.

Nie chodzi nam tu o usunięcie z argumentacji (a tym bardziej z języka) wszelkich elementów retorycznych. To jest zasadniczo niemożliwe. Na przykład piękny język i jasne formułowanie myśli działają też na uczucia i sprzyjają przekonywaniu. Chodzi o to, że chcemy oddzielić te sfery, odkryć, na czym polega czysto logiczne rozumowanie, żeby móc właściwie posługiwać się rozumem w tym zakresie, żeby dochodzić do trafnych, prawdziwych wniosków i na ich podstawie podejmować racjonalne decyzje. Nie twierdzimy też, że retoryka oraz poznanie sposobów i mechanizmów przekonywania apelujących do uczuć i emocji są mniej ważne. Są bardzo ważne, szczególnie że są powszechnie stosowane. W tym podręczniku koncentrujemy się jednak na logice i argumentacjach logicznych.

Oczywiście logicznie i racjonalnie można uzasadniać też twierdzenia dotyczące wartości i sfery uczuć. Można dowodzić, dlaczego rozsądniej jest zrobić tak, a nie inaczej, dlaczego na gruncie danej hierarchii wartości coś jest lepsze, a coś gorsze – odwołując się wyłącznie do rozumu i założeń dotyczących wartości. Dlatego nie wykluczamy z naszego dyskursu zdań odnoszących się do wartości. Będziemy też wspierać się retoryką o tyle, o ile potrzebne będzie wskazanie błędnych schematów rozumowań lub identyfikowanie chwytów erystycznych. Wyraźnemu oddzieleniu logiki od retoryki poświęcony będzie cały rozdział V.

Autorzy podręczników z zakresu krytycznego myślenia, logiki i teorii argumentacji szczególną uwagę poświęcają rozumowaniom, w których wyróżnienie wniosku i przesłanek oddaje całość rozumowania, jego istotę. O tym, że bywają logiczne rozumowania, których nie da się ująć w ten sposób, przekonamy się w rozdziale II. W tym rozdziale zajmiemy się jednak rozumowaniami, które można zasadnie przedstawić w takiej właśnie formie, a które nazwaliśmy argumentacjami, i zrelacjonujemy przyjęte w tej dziedzinie ustalenia. Na początek wprowadzamy następującą definicję:

Argumentacja prosta (ang. argument) to zestaw racji uzasadniających jakąś tezę, fragment rozumowania złożony z twierdzenia (wniosku) oraz racji („argumentów”) wspierających to twierdzenie. Wniosek nazywany jest konkluzją, a racje – przesłankami (ang. conclusion, premises).

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Uwaga terminologiczna
Nazwę argumentacja wprowadzamy jako odpowiednik angielskiego terminu argument definiowanego jako „a set of reasons offered to support a claim” (samo słowo argument jest w języku angielskim wieloznaczne). Niektórzy polscy autorzy również używają terminu argument na oznaczenie argumentacji. Myślę, że jest to nierozsądne w świetle faktu, że mamy bardziej odpowiednie słowo argumentacja, a argument w języku polskim powszechnie kojarzy się z pojedynczym elementem argumentacji. W języku polskim argumentacja to zestaw argumentów mających wspierać jakąś tezę.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| ? Zagadka o logikach |
+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Jak zapowiedziałem we wprowadzeniu, w rozdziale tym w charakterze „przerywników” do głównego nurtu wykładu zamieszczam różnego rodzaju zagadki logiczne. Analiza sposobów ich rozwiązywania zostanie wykorzystana w rozdziale II. Jako pierwsze zadanie proponuję zastanowienie się nad tym, jakie rozumowanie logiczne stoi za następującym dowcipem. |
| |
| Trzech młodych logików wchodzi do baru. |
| |
| – Dla wszystkich piwo? – pyta barman, próbując domyślić się zamówienia. |
| |
| – Nie wiem – odpowiada pierwszy logik. |
| |
| – Nie wiem – odpowiada drugi logik. |
| |
| – Tak – odpowiada trzeci logik. |
+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+

2. Wnioskowania dedukcyjne

Szczególnymi argumentacjami są wnioskowania dedukcyjne, takie jak:

PRZYKŁAD 1

P1 = Każdy wieloryb jest ssakiem.

P2 = Każdy ssak jest kręgowcem.

W = Każdy wieloryb jest kręgowcem.

PRZYKŁAD 2

P1 = Albo Piotr, albo Paweł zbił szybę sąsiada.

P2 = Piotr nie wychodził dziś z domu.

W = Paweł zbił szybę sąsiada.

gdzie P1, P2 oznaczają przesłanki, a W oznacza wniosek.

Wnioskowania dedukcyjne to te, w których wniosek wynika z przesłanek w sposób pewny. O samym wniosku mówi się też, że jest niezawodny lub konieczny. Logicy ustalili, że jeśli wniosek wynika z przesłanek w sposób niezawodny, jeśli jest w świetle przesłanek absolutnie pewny, konieczny, to całe wnioskowanie musi mieć charakter formalny w tym sensie, że podpada pod pewien schemat odnoszący się jedynie do form zdań, a nie do ich treści. Dla przykładu, przytoczone powyżej wnioskowania mogą być potraktowane jako szczególne przypadki następujących niezawodnych schematów wnioskowania:

SCHEMAT 1

Każde M jest N.

Każde N jest R.

A zatem: każde M jest R.

SCHEMAT 2

Albo p, albo q.

Nieprawda, że p.

A zatem: q.

Schematy poprawnych wnioskowań dedukcyjnych zostały opisane całkowicie w ramach logiki formalnej i jest to temat omawiany mniej lub bardziej szeroko w podręcznikach logiki praktycznej. W wielu współczesnych podręcznikach krytycznego myślenia temat ten został bardzo zredukowany w porównaniu z wcześniejszymi podręcznikami oraz podręcznikami logiki praktycznej, najwyraźniej ze względu na uświadomienie sobie wątpliwej użyteczności tych schematów do praktyki codziennych rozumowań i argumentacji. Do sprawy wnioskowań dedukcyjnych i ich użyteczności jeszcze wrócimy. Na razie zajmiemy się przeważającym w praktyce typem argumentacji, które zwykle nie mają dedukcyjnego charakteru. Najczęściej wniosek jest tylko mniej lub bardziej uprawdopodobniony przez przesłanki. Takie wnioski, gdzie wniosek nie wynika z przesłanek w sposób konieczny, a jest jedynie prawdopodobny, nazwa się w wielu podręcznikach wnioskami indukcyjnymi (chociaż nie jest to dziś powszechnie akceptowana terminologia).