Lokalne partnerstwo na rzecz wody - ebook

PRZEDMOWA

Oddana do rąk Państwa książka jest drugą pozycją z serii poświęconej retencji wody, ochrony jej zasobów, w systemie zarządzania kryzysowego Polski oraz w Unii Europejskiej. Autorzy postanowili zweryfikować sposób, w jaki retencja, ochrona zasobów wody powinna być w praktyce zaimplementowana tu i teraz. Posłużyli się przy tym metodą bottom up, od dołu do góry. Wykorzystali do tego powszechną w Unii Europejskiej metodę LEADER integrującą lokalną społeczność, jej podmioty w ramach oddolnego, partnerskiego działania w rozwoju obszarów wiejskich.

W prezentowanej wykładni wiedzy określono sposoby i kierunki działania partnerów publicznych (instytucji państwa, administracji terenowej zespolonej i niezespolonej), spółek wodnych (integrujących podmioty samorządu terytorialnego, prywatnych właścicieli gruntów rolnych, lasów, wód), podmiotów społecznych (społeczności lokalnych, organizacji pozarządowych). Posłużyło to wskazaniu podstaw modelu powszechnego systemu zaopatrzenia rolnictwa w wodę do produkcji z wykorzystaniem małej i średniej retencji w mikrozlewniach w zakresie ochrony jej zasobów (powierzchniowych i podziemnych).

W pracy wskazano, jak może być zaimplementowana Lokalna strategia retencji i ochrony zasobów wody spójna z planem zagospodarowania przestrzennego, strategią rozwoju społeczno-gospodarczego (gminy), Lokalną Strategią Rozwoju (Lokalnej Grupy Działania/Lokalnej Grupy Rybackiej), zgodna z lokalnym, a następnie wojewódzkim i ogólnopolskim planem zarządzania kryzysowego. W rezultacie w książce ukazane zostały podstawy wdrożenia w Polsce powszechnego systemu zaopatrzenia rolnictwa w wodę do produkcji rolnej.

Powiązanie w pracy retencji i ochrony zasobów wody z planem zarządzania kryzysowego skonfigurowano w trzech wymiarach planowania oddolnego: ochrony jej zasobów, ochrony przeciwpowodziowej, przeciwdziałania skutkom suszy, ochrony przed skażeniem/zanieczyszczeniem wód. Wskazano przy tym na model zarządzania kryzysowego na poziomie lokalnym, w tym przeciwdziałanie suszom, powodziom, zanieczyszczeniom cieków wodnych, ochronę przeciwpożarową z jednoczesnymi działaniami na rzecz ochrony środowiska naturalnego, jego bioróżnorodności w postaci retencji połączonej jednocześnie z ochroną wód powierzchniowych.

W konsekwencji praca zawiera wykładnię zarządzania strategicznego bezpieczeństwem państwa w przeciwdziałaniu suszom, powodziom, tworzącą warunki do ochrony i zwiększania zasobów wody, jej wykorzystania w rolnictwie i w leśnictwie, ochronie środowiska naturalnego. Ma to miejsce w oparciu o system zarządzania kryzysowego. Podany jest przy tym opis podstaw planowania i zarządzania retencją wody na szczeblu lokalnym przez lokalne partnerstwa na rzecz wody składające się z samorządu (gminnego i powiatowego, spółki wodnej, rolników/posiadaczy lasów), organizacji społecznych w ramach Lokalnych Grup Działania, przy wsparciu organizacyjnym i finansowym ze szczebla regionalnego, krajowego i unijnego.WPROWADZENIE

Zasób wodny, dowolny, potencjalnie użyteczny dla ludzi z całego zakresu naturalnych wód występujących na Ziemi, niezależnie od ich stanu (tj. pary, cieczy lub ciała stałego). Spośród wymienionych, zasoby najbardziej dostępne do wykorzystania to wody oceanów, rzek i jezior; inne dostępne zasoby wodne obejmują wody gruntowe i głębokie wody podpowierzchniowe oraz lodowce i stałe pola śnieżne.

Encyclopedia Britannica

https://www.britannica.com/science/water-resource

Życie człowieka na Ziemi implikuje jego środowisko, naturalne i społeczne. Ten oczywisty związek jest inaczej wyrażany niż poprzednio, w minionych tysiącleciach. W nowej erze geologicznej, Antropocenie, przekształcenia środowiska naturalnego obejmują wpływ człowieka umożliwiający lub też nie egzystencję roślin, zwierząt, ludzi, cywilizacji. Biorąc pod uwagę ogrom wyzwań towarzyszących temu zjawisku, na pierwszy plan wysuwa się przekształcenie form ludzkiej działalności, które redukują negatywne zmiany zachodzące w biosferze. Przede wszystkim te, które implikują ochronę środowiska naturalnego, jego podtrzymanie i odtwarzanie, związane z tym rolnictwo oraz ekonomię. Ponadto, samą ludzką egzystencję na Ziemi.

Ochrona zasobów wody w Unii Europejskiej jest elementem globalnej układanki klimatycznej. Jej puzzle są zależne zarówno od tego, co zostanie wykonane „tu i teraz”, jak i od wpływu, który wywrą na kolejne dekady i stulecia działania organizacji oraz jej państw członkowskich. Biorąc pod uwagę projekcję zmian w skali całej planety, „europejskie puzzle klimatyczne” mogą się wydawać mało istotne, tworzą jednak obraz całości. Co więcej, warunkują egzystencję oraz rozwój społeczeństw żyjących między Oceanami: Atlantyckim i Arktycznym a Morzem Śródziemnym. Ich wpływ jest istotny nie tylko na położonym tu kontynencie, lecz także na innych obszarach znajdujących się wokół niego. Wyzwaniem dla Unii Europejskiej są tu zmiany klimatyczne, zrównoważony rozwój, spójność społeczna, szeroko pojmowane bezpieczeństwo (ekosystemów, cyfrowe, technologiczne) w ramach celów (sustainable development goals), które przyjęła Organizacja Narodów Zjednoczonych.

Wyzwania cywilizacyjne ludzkości w XXI wieku związane są z ograniczeniem negatywnego oddziaływania człowieka na planetę Ziemię. Formą określającą podejście do tych wyzwań jest polityka Europejskiego Zielonego Ładu Unii Europejskiej. Ma ona swoje ideologiczne, społeczne, ekonomiczne uzasadnienie. Jej celem jest uczynienie z kontynentu europejskiego pierwszego w skali planety miejsca, w którym zniwelowany lub całkowicie wyeliminowany zostanie ślad węglowy pochodzący z przemysłu, usług, rolnictwa, transportu, stylu życia obywateli wspólnoty. Zakładanym okresem przeobrażeń jest 30 lat, od 2020 do 2050 roku, dzięki zapewnieniu zgodności polityk UE z porozumieniem paryskim, przyspieszeniu przejścia na odnawialne źródła energii i zwiększeniu efektywności energetycznej, zmniejszaniu zależności od źródeł zewnętrznych, dywersyfikacji dostaw i inwestowaniu w rozwiązania zapewniające w przyszłości mobilność, poprawie jakości powietrza i wód, promowaniu zrównoważonego rolnictwa, wdrażaniu europejskiego filaru praw socjalnych na poziomie UE i państw członkowskich, wzmacnianiu działań na rzecz klimatu.

Podstawą Zielonego Ładu Unii Europejskiej wpisanego w ramy zielonego kapitalizmu jest założenie, że dotychczasowy wysoki poziom życia Europejczyków zostanie udoskonalony, odpowiadając żywotnym, ekologicznym potrzebom jednostkowym, grupowym, społecznym. Ponadto pozwoli na utrzymanie dotychczasowego sposobu funkcjonowania rynków kapitałowych. W tym aspekcie, w projekcji polityki Unii Europejskiej, jej dyrektyw i programów, występuje oraz ma być wzmocnionych kilka równoległych procesów definiujących „zielony kapitalizm”, tj. ekologiczne formy produkcji, konsumpcji, utylizacji pozostałości wykorzystywanych dóbr. W konsekwencji doprowadzi to do kilku kluczowych zmian w ekonomii tej części planety. Po pierwsze, nastąpi oddzielenie zwiększania PKB państw członkowskich Unii Europejskiej od niszczącego środowisko naturalne, rosnącego zużycia energii. Po drugie, nastąpi wdrożenie w całej Unii Europejskiej technologii neutralnego dla środowiska naturalnego pozyskiwania i wykorzystywania energii. Po trzecie, finalnie dokonana zostanie całkowita eliminacja zużycia energii oddziałującej na środowisko naturalne. Po czwarte, przetwarzanie odpadów będzie niemal całkowicie ekologiczne. Wszystkie te założenia realizuje Europejski Zielony Ład. Jego kluczowymi elementami są:

– ekonomia zamkniętego obiegu, tj. „zielone” miejsca pracy zapewniane przez „zieloną” konsumpcję i „zieloną” utylizację jej pozostałości w „zielonym” cyklu pozyskiwania energii i jej wykorzystywania (efektem są i w następstwie będą: jedzenie organiczne, technologie energooszczędne, towary wyprodukowane z przetworzonych odpadów),

– ochrona środowiska naturalnego i różnorodności biologicznej w Europie,

– strategia konsumpcji żywności „od pola” rolnika „do stołu” konsumenta.

W efekcie tego podejścia mają zostać zrealizowane określone formy polityk, tj.:

– zwiększenie konkurencyjności proekologicznego przemysłu europejskiego,

– zapewnienie transformacji regionów dotkniętych przekształceniami dotychczasowego ładu ekonomicznego, ich odejście od zużywania paliw kopalnych, energii nieodnawialnej,

– zmiana kompetencji pracowników dotkniętych przekształceniami dotychczasowego ładu ekonomicznego,

– stworzenie „ekologicznych”, ekoempatycznych społeczeństw państw Unii Europejskiej świadomych jednostkowej i grupowej roli odgrywanej w procesach konsumpcji i produkcji dóbr.

W podejściu Unii Europejskiej jednym z najistotniejszych elementów ekologicznych puzzli jest ochrona zasobów wody, jej retencja jako instrument kształtowania Europejskiego Zielonego Ładu. W dotychczasowej praktyce działania Komisji Europejskiej i Rady Europejskiej nie został jednak uwzględniony ich preferowany model bądź nawet jego wizja. Można to przypisać współdzieleniu kompetencji w tym zakresie przez różne instytucje. Ponadto, rozproszonej formule działań z tym związanych prowadzonych w poszczególnych państwach. Ten czynnik wywiera wpływ na formułę polityk, dyrektyw, strategii i programów Unii. Warunkuje także powstanie koncepcji uniwersalnego modelu ochrony zasobów wody, jej retencji w aspekcie działalności rolnej, pozarolniczej, ich oddziaływania na kwestie klimatu. Aktualna ramowa dyrektywa wodna Unii Europejskiej wraz z towarzyszącymi jej dokumentami nie wprowadza w tym zakresie uregulowań, które odpowiadałyby kompleksowo na potrzeby implementacji związanych z tymi zagadnieniami rozwiązań. Co więcej, istniejący w tym obszarze potencjał nie został do tej pory należycie zidentyfikowany i zweryfikowany pod kątem użyteczności dla polityki Nowego Zielonego Ładu, działania w tym zakresie instytucji Unii Europejskiej. Jest to o tyle istotne, że obejmuje zróżnicowane geograficznie i klimatycznie regiony do niej przynależące. Odnosząc to do Unii Europejskiej należy się spodziewać zmniejszenia opadów, ich gwałtownej, nagłej postaci, długotrwałych susz, innych klęsk żywiołowych.

Strategia UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu z 2013 r. określiła ramy i mechanizmy służące lepszemu przygotowaniu UE na bieżące i przyszłe skutki zmiany klimatu. Proponowano w niej osiągniecie tego celu poprzez wspieranie i stymulowanie działań państw członkowskich UE w dziedzinie przystosowania, stworzenie podstaw do lepszego podejmowania świadomych decyzji w zakresie przystosowania w nadchodzących latach, a także poprzez uodpornienie najważniejszych sektorów gospodarczych i politycznych na skutki zmiany klimatu. Położono nacisk na poniższe działania:

– zachęcenie wszystkich państw członkowskich do przyjęcia wszechstronnych strategii przystosowawczych,

– zapewnienie finansowania w ramach LIFE w celu wspierania tworzenia potencjału oraz przyspieszenia tempa działań przystosowawczych w Europie,

– uwzględnienie kwestii przystosowania w ramach Porozumienia Burmistrzów w miastach, w szczególności poprzez dobrowolne zobowiązania do przyjęcia lokalnych strategii przystosowawczych i działań mających na celu podnoszenie świadomości,

– uzupełnienie braków wiedzy o:

• informacje na temat szkód oraz kosztów i korzyści związanych z przystosowaniem,

• lokalne i regionalne analizy i oceny ryzyka,

• ramy, modele i narzędzia wspierające proces decyzyjny i pozwalające na ocenę skuteczności różnych środków przystosowawczych,

• środki w zakresie monitorowania i oceny dotychczasowych działań dostosowawczych,

– dalszy rozwój Climate-ADAPT jako „punktu kompleksowej obsługi” w celu informacji o przystosowaniu do zmiany klimatu w Europie,

– ułatwienie uodpornienia wspólnej polityki rolnej (WPR), polityki spójności i wspólnej polityki rybołówstwa na zmianę klimatu,

– zapewnienie bardziej odpornej infrastruktury,

– promowanie ubezpieczeń i innych produktów finansowych w celu zapewnienia inwestycji i decyzji handlowych odpornych na zmianę klimatu.

Tworzą one formułę, która może być wypełniona treścią przez adaptację systemu zarządzania zasobami wody, którego elementem stanie się retencja i ochrona zasobów wody na poziomie lokalnym.

W dokumencie Czysta planeta dla wszystkich… wskazano osiem scenariuszy mających zmienić zidentyfikowany trend. Żaden z nich nie odnosi się do modelu ochrony zasobów wody, jej retencji, możliwego do zastosowania w ramach całej Unii Europejskiej. Wszystkie sprowadzają się do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych bezpośrednio i pośrednio. Aktualna informacja nt. inicjatyw Unii Europejskiej w zakresie kompleksowej ochrony klimatu jest następująca:

– Sektor finansowy w służbie klimatu.

– Europejski plan inwestycji zewnętrznych – szanse dla Afryki i regionu sąsiedztwa UE.

– Wsparcie dla miast na rzecz inwestycji w obszary miejskie.

– Inicjatywa „Czysta energia dla wysp”.

– Wsparcie strukturalne dla regionów o dużej produkcji węgla i wysokiej emisyjności.

– Europejskie działanie „Młodzi ludzie na rzecz klimatu”.

– Instrument inteligentnego finansowania inwestycji w inteligentne budynki.

– Zbiór przepisów unijnych w zakresie charakterystyki energetycznej budynków publicznych.

– Inwestowanie w czyste technologie przemysłowe.

– Czysta, konkurencyjna i oparta na sieci mobilność.

Żaden ze wskazanych instrumentów per se nie odnosi się do modelu ochrony zasobów wody, jej retencji oraz wykorzystania na rzecz rolnictwa, działalności przemysłowej, czy też przeciwdziałania powodziom i suszom. Wskazana jest grupa działań pośrednich redukujących emisję CO₂, jak również redukująca ślad węglowy. Należy zatem wskazać, że Unia Europejska nie ma sprecyzowanych pomysłów na połącznie ochrony zasobów wody i retencji. W obecnym stanie rzeczy zbyt wiele przedsięwzięć realizowanych przez Komisję Europejską skutkuje zbyt wieloma rozproszonymi politykami w tym obszarze. Ma to miejsce przede wszystkim przez określony profil inwestycji klimatycznych w środowisko naturalne państw członkowskich, tj. eliminację CO₂ z atmosfery przez jego pochłanianie, oczyszczanie wód, wzmacnianie bioróżnorodności w środowisku naturalnym.

Oceniając postać polityk realizowanych przez Komisję Europejską, nasuwają się trzy wnioski. Pierwszy, różnorodność państw Unii położonych w odmiennych uwarunkowaniach klimatycznych, na przykład państwa nadmorskie vis-à-vis państwa śródlądowe, niemające dostępu do morza czy oceanu, państwa nizinne vis-à-vis te położone w górach, powoduje rozproszenie jej zasobów. To powinno zostać zmienione, odpowiadając określonym właściwościom tych potrzeb identyfikowanych w modelu ochrony zasobów wody. Drugi, że bezpieczeństwo Unii i jej państw członkowskich jako czynnik integrujący polityki i strategie z położeniem nacisku na rozwój zielonej ekonomii w oparciu o ochronę zasobów wody tworzy nierozpoznane dotąd możliwości rozwoju. Pozwala na włączenie w kompleksowe, ogólnoeuropejskie działania zarówno poszczególnych państw, jak i całej organizacji. Trzeci, że aktualne słabości obecnej organizacji działań UE w zakresie związków między systemami zarządzania kryzysowego a systemami ochrony zasobów wodnych w tym działań przeciwpowodziowych oraz przeciwdziałania skutkom suszy wynikają z:

– odrębnych systemów operacyjnych w poszczególnych krajach UE,

– działań prowadzonych według różnych regulacji prawnych,

– rozproszenia kompetencji w organach zarówno unijnych, jak i administracji krajów członkowskich,

– utrudnionej koordynacji działań, polityk i strategii na poszczególnych szczeblach administracji UE, związanych z tym kompetencji i zdolności uzyskiwania efektu synergii,

– nieuporządkowanego i niespójnego zarządzania zasobami wodnymi krajów UE,

– nieracjonalności i nieekonomiczności podejmowanych i prowadzonych działań instytucji publicznych,

– braku efektu systemowego obejmującego misję, wizję oraz związane z nimi cele państw członkowskich w obszarze ochrony zasobów wody w ramach Unii Europejskiej.

Podjęte w pracy rozważania definiują nowy, potencjalny kierunek działań Unii Europejskiej, a zarazem paradygmat myślenia o ekobezpieczeństwie, hydrobezpieczeństwie. Biorąc pod uwagę ambitne cele organizacji, wskazane tu rozwiązania mogą posłużyć jako punkt odniesienia dla polityk, strategii, dyrektyw, programów organizacji. Tym bardziej, że Unia dysponuje wyspecjalizowanymi instrumentami, takimi jak Europejski Fundusz na rzecz Inwestycji Strategicznych, fundusze polityki spójności, Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (ang. European Agricultural Fund for Rural Development, EAFRD), które łatwo mogą być zaadaptowane do potrzeb ochrony zasobów wody w ramach całej wspólnoty, choć ze zróżnicowanym skutkiem w poszczególnych regionach. Praca odnosi się do realizacji oczekiwań społeczeństwa, gospodarki, w tym rolnictwa, instytucji publicznych oraz państw, polityk i strategii Unii Europejskiej oraz innych podmiotów społecznych oraz organizacji międzynarodowych.

W pracy przyjęto podejście teoretyczne bazujące na zarządzaniu w instytucjach Unii Europejskiej w dobie zmian ich agendy. Wyróżniono tu podejście obejmujące czas, przestrzeń, zjawiska społeczne, odnosząc je do Unii Europejskiej. Istniejące wzorce współpracy i perswazji wskazały zakres alternatyw do implementacji modelu retencji i ochrony zasobów wody w postaci: instytucji wspólnoty, instytucji rządowych państw członkowskich, instytucji społeczeństwa obywatelskiego, rolników/przedsiębiorców. Przyjęto przy tym metodę heurystyczną bazującą na opiniach zawartych w pracach odnoszonych do różnych wymiarów, mechanizmów i procesów zmian polityki w stosunku do środowiska naturalnego oraz egzystencji człowieka. Szczególnie w aspekcie wpływu w bottom up approach z udziałem podmiotów społecznych Unii Europejskiej. Tym samym, zastosowana w pracy wykładnia naukowa ma umożliwić praktyczne zastosowanie wiedzy powiązanej z koncepcją europejskiego/wspólnotowego, uniwersalnego modelu retencji i ochrony zasobów wody w ramach całej Unii Europejskiej. Od-nosi się przy tym do odpowiedzialnego obywatela, przedsiębiorcy kształtującego swym zachowaniem środowisko naturalne, trendy w jego ochronie.

Praca została oparta na wykładni wiedzy kompilującej wiele współzależnych zagadnień determinujących związki między zmianami klimatycznymi, ochroną środowiska naturalnego, rozwojem ekonomicznym oraz projekcją zmian w tych obszarach wynikającą z modelu ochrony zasobów wody w ramach Unii Europejskiej. Wyjściowym elementem są zmiany klimatyczne determinowane działalnością człowieka i ich wpływ na retencję wody, ochronę jej zasobów, przeciwdziałanie suszy. Adaptacja w tym zakresie nowych technologii wspomagających rolnictwo. Rzecz dotyczy zmiany krajobrazów, utraty zdolności produkcyjnej gleby, funkcji ekosystemów, emisji dwutlenku węgla, bioróżnorodności, pustynnienia i skażenia zasobów wodnych, zdolności do rozwoju zrównoważonego rolnictwa. Raport UN Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) jednoznacznie wskazuje na związek między praktykami rolniczymi a utratą i degradacją zasobów naturalnych. Efektem zmiany dotychczasowego podejścia są konieczne zmiany we wszystkich typach gospodarowania gruntami. Od leśnictwa, przez rybołówstwo, po hodowlę, przejście do zrównoważonych praktyk rolniczych, które przywracają integralność krajobrazu i zdolności produkcyjne. W przyjętej w pracy wykładni łączącej zmianę podejścia z nowymi technologiami ten aspekt myślenia jest wiodącym.

Podstawą rozważań są zmiany klimatyczne i ich implikacje dla społeczeństw w zakresie zrównoważonego rolnictwa. Rolnictwa, wymagającego zastosowania nowych technologii do jego ochrony, odtwarzania zasobów. Szczególnie tych, które są związane z pozyskiwaniem danych, ich przetwarzaniem na rzecz właściwego podejścia do upraw w skali pojedynczego gospodarstwa rolnego, jak i całego sektora rolnictwa. Dzięki nim możliwe jest uzyskanie wiedzy, jak funkcjonuje pojedyncze gospodarstwo, ich sektor oraz jak wpływa m.in. na zmiany klimatyczne. Ponadto, jak wpływa na ograniczanie emisji gazów cieplarnianych. Dlatego też przy wskazywaniu w pracy rozwiązań służących rozwojowi rolnictwa nacisk położono na te, które są związane z jego digitalizacją jako podstawą rewolucji technologicznej. Co więcej, adaptacją innowacji. Podstawą w zakresie prezentowanych w pracy zmian stała się digitalizacja, jej implementacja do rozwoju rolnictwa, związane z tym wyzwania. Nie bez znaczenia była przy tym identyfikacja podejścia naukowców do prezentowanych zagadnień. Zawarta w tekście pracy interdyscyplinarność wykładni jest tym, co wskazuje na priorytety w sposobie myślenia i działania. Przede wszystkim samych zainteresowanych, tj. rolników, ich podejścia do zmian technologicznych w zakresie produkcji rolnej i ochrony zasobów naturalnych. Przyjęto, że nastawienie wymienionych grup ma szczególne znaczenie dla wdrożenia rolnictwa 4.0 opartego na technologiach informatycznych. Rzecz przy tym nie dotyczy samych naukowców, czy rolników, lecz całego otoczenia społecznego związanego z ich działalnością. Odnosi się przy tym ta działalność do konkretnych warunków, które z racji wiedzy osadzono w realiach transformacji rolnictwa. Ujęta w pracy formuła zmiany odnosi się przy tym do wielu poziomów systemów informatycznych, społecznych, politycznych. We wskazanych procesach jako czynnik integrujący potraktowano dane, od pojedynczego rolnika po implikacje jego działalności dla wszystkich pozostałych podmiotów społecznych, ekonomicznych, politycznych. Szczególną uwagę zwrócono przy tym na partnerstwo publiczno-prywatne. Uznano, że tylko kompleksowe podejście rolników, właścicieli lasów, instytucji publicznych, społeczeństwa da rękojmię właściwego podejścia do zmian rolnictwa powiązanych ze zmianami klimatycznymi.

Prezentowany w pracy model ochrony zasobów wody w ramach Unii Europejskiej wiąże się z jej bezpieczeństwem, które obejmuje kolejne niedefiniowane w ten sposób obszary. Dotyczy bowiem działań określających zdolności do ochrony wód, przeciwdziałania powodziom, suszom, różnorodnym zagrożeniom (ang. hazards) występującym w czasie i przestrzeni. Szczególna rola przypada tu wielu współzależnym zagadnieniom. Wśród nich wiodącym jest dekarbonizacja. Należy podkreślić w niej rolę innowacyjnego rolnictwa, które może wystąpić jako element wzmacniający modelowanie działań Unii Europejskiej, jej polityk i strategii w ramach Zielonego Ładu. Element ten jest istotny przy określaniu kosztów, pośrednich i bezpośrednich związanych z CO₂, implikujących produkcję rolną, przemysł i rozwój społeczny państw członkowskich. Ochrona zasobów wody tworzy warunki nie tylko do ograniczania CO₂, lecz także wzmocnienia europejskiej ekonomii, w tym rolnictwa w relacji rolnik–konsument, w krótkich łańcuchach dostaw żywności. Dlatego należy zintensyfikować prace nad technologiami związanymi z ochroną zasobów wody, rolnictwem na rzecz szeroko pojmowanego dobrobytu społeczeństw.

Przedmiotem pracy jest implementacja Nowego Zielonego Ładu implikująca działania Unii Europejskiej związane z realizacją jego założeń na rzecz rozwoju społeczeństw dobrobytu i zapewnienia bezpiecznej egzystencji, co jest determinowane dostępem do zasobów wody, ich wykorzystaniem oraz utrzymaniem odpowiedniej jakości. Określono przy tym propozycje zmian organizacyjnych i normatywnych, kompetencji oraz obowiązków podmiotów publicznych, prywatnych i społecznych w ramach modelowego uniwersalnego, europejskiego „lokalnego partnerstwa na rzecz wody”, przypisując funkcje zarówno państwom członkowskim, jak i całej organizacji.

W pracy zidentyfikowano luki poznawcze obejmujące ochronę zasobów wody, towarzyszącą temu retencję na obszarze Unii Europejskiej. Są one związane z:

– wdrożeniem jednolitego, uniwersalnego modelu zarządzania zasobami wody na poziomie lokalnym w całej Unii Europejskiej na rzecz realizacji założeń polityki Europejskiego Zielonego Ładu, polityki spójności, wspólnej polityki rolnej, polityki regionalnej i polityki społecznej.

– wdrożeniem jednolitego europejskiego modelu ochrony zasobów wody i retencji w oparciu o lokalną strategię retencji i ochrony zasobów wody,

– stworzeniem warunków prawnych i finansowych do funkcjonowania lokalnych partnerstw na rzecz wody planujących, opracowujących i wdrażających lokalne strategie,

– ochroną zasobów wody w formule rozwiązań prawno-organizacyjnych pozwalających na połączenie przeciwdziałania powodziom i suszom w integrujący te dwa zjawiska naturalne system zarządzania wodą na poziomie lokalnym,

– alokacją środków finansowych (prywatnych, społecznych, publicznych krajowych i wspólnotowych) mających przeciwdziałać suszom i powodziom, zapobiegać skażeniom środowiska naturalnego oraz pożarom wielkoobszarowym w ramach ogólnoeuropejskiego modelu retencji i ochrony zasobów wody.

Rezultatem podjętych w pracy rozważań jest wskazanie sposobów działania Unii Europejskiej w warunkach post pandemicznych. Podejście to oparto na koncepcji ochrony zasobów wody, jej retencji, opracowanej w ramach badań wstępnych dotyczących Nowego Zielonego Ładu Unii Europejskiej. W książce przedstawiono także projekcję rozwoju organizacji w oparciu o model ochrony zasobów wody, jej retencji, wskazując przede wszystkim na rolnictwo przyjazne dla klimatu. Ponadto, wiele uwagi poświęcono przystosowywaniu się i budowaniu odporności organizacji, jej państw członkowskich na zmianę klimatu, uchwyceniu potencjalnych dodatkowych korzyści w zakresie łagodzenia skutków zmiany klimatu, trwałemu zwiększeniu bezpieczeństwa żywnościowego. Rozważania dotyczą zrównoważonego rozwoju, spójności społecznej. Stworzona w pracy wykładnia w założeniu ma umożliwić realizację rolnictwa inteligentnego klimatycznie (ang. climat smart agriculture). Nie rozstrzygano dylematów wiążących się z charakterem nowego zielonego ładu, a w szczególności ograniczania wpływu rolnictwa na degradację środowiska naturalnego, nierówności społeczne, wyzysk siły roboczej, czy też odnowę kapitalistycznej ekonomii post pandemicznej. Nie rozstrzygano także, jaka forma konsumpcji żywności w Europie powinna być docelowo wdrożona i nie odnoszono się do związanych z nią sposobów ochrony środowiska naturalnego. W rozważaniach pominięto model konsumpcji żywności – „od pola” rolnika „do stołu” konsumenta. W pracy nie znalazły się odniesienia do zielonej ekonomii zamkniętego obiegu. Ponadto, marginalnie występują zagadnienia związane z tworzeniem „ekologicznych” społeczeństw państw Unii Europejskiej.

W pracy podjęto:

– weryfikację wiedzy co do sposobu włączenia ochrony zasobów wody do lokalnego planowania jej wykorzystywania z zastosowaniem uniwersalnej metodologii budowy lokalnych partnerstw na rzecz wody na terenie całej wspólnoty europejskiej,

– stworzenie wykładni, w której za planowanie i zarządzanie ochroną zasobów wody na szczeblu lokalnym odpowiedzialne będzie partnerstwo składające się z samorządu lokalnego (w zależności od struktury administracyjnej poszczególnych krajów członkowskich), wspólnot wodnych (w zależności od formy prawnej i organizacyjnej w poszczególnych krajach członkowskich), rolników/posiadaczy lasów, organizacji społecznych, przedsiębiorców przy wsparciu organizacyjnym i finansowym ze szczebla regionalnego, państwowego, unijnego,

– stworzenie wykładni metodologii opracowywania lokalnych strategii ochrony zasobów wody przy zastosowaniu metody LEADER w ich planowaniu,

– stworzenie wykładni, w której koordynacja podstawowych działań prewencyjnych, ochronnych, retencyjnych w obszarze gospodarki wodnej na poziomie lokalnym (odpowiadającym powierzchnią mikrozlewni w obszarze zlewni określonych dla właściwych regionów wodnych) zostanie włączona w system zarządzania kryzysowego poszczególnych krajów członkowskich i całej UE,

– wskazanie kierunku adaptacji systemu planowania ochrony zasobów wody na poziomie lokalnym z elementami koordynacji na poziomie regionalnym, poszczególnych państw członkowskich UE i całej organizacji.

W pracy nie podjęto i nie zrealizowano badań empirycznych, weryfikujących prezentowane założenia. Przede wszystkim:

– sprawdzających w zakresie zastosowania przyjętej wykładni budowy lokalnego partnerstwa na rzecz wody w przypadku wystąpienia zagrożeń klimatycznych (powodzie i susze) w skali europejskiej, poszczególnych krajów, regionów, gmin,

– geologicznych i hydrologicznych w zakresie zidentyfikowania i określenia charakterystyki potencjalnych mikrozlewni i zlewni europejskich rzek pod kątem możliwości zastosowania metodologii planowania lokalnych strategii ochrony zasobów wody w poszczególnych krajach, regionach i gminach,

– określających poziom niezbędnych do poniesienia nakładów na wdrożenie lokalnych strategii ochrony zasobów wody w poszczególnych krajach członkowskich, jak i w całej UE,

– weryfikujących plany zagospodarowania przestrzennego gmin w UE pod kątem uwzględnienia w nich lokalnych strategii ochrony zasobów wody,

– porównawczych w zakresie rozwiązań z innymi państwami i regionami Świata,

– weryfikujących założenia i zastosowanie modelu lokalnego partnerstwa na rzecz wody w korelacji z systemami zarządzania kryzysowego poszczególnych krajów członkowskich,

– dotyczących formuły wsparcia ze strony Unii Europejskiej i jej instytucji dla prezentowanej wykładni lokalnego partnerstwa na rzecz wody,

– dotyczących nakładów i profitów finansowych w projekcji polityki i strategii rozwoju gospodarczego UE (w perspektywie 5, 10, 15, 20, 25 i 50 lat) w obszarze w rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa, turystyki i pochodnych sektorach ekonomii państw członkowskich,

– oceniających dotychczasowe wielokierunkowe działania prowadzone przez podmioty publiczne i prywatne, instytucje państwa w obszarze efektywności działań w zakresie ochrony zasobów wody, które wykraczają poza obszar pracy zarysowany przedmiotem badań.

Wymienione powyżej ograniczenia wskazują kierunek generowania wiedzy, towarzyszących jej rozwiązań, tym samym poszerzenia zakresu prezentowanej w pracy wykładni w wyżej wymienionych obszarach, ich pochodnych.

W pracy przyjęto, że w ramach poszczególnych systemów operacyjnych bezpieczeństwa państw członkowskich, obejmujących zadaniami gospodarkę wodną, rozpatrywane będą: 1) systemy zarządzania kryzysowego, 2) systemy ochrony przeciwpowodziowej, 3) systemy przeciwdziałania skutkom suszy, 4) systemy ochrony zasobów wody. Ponadto, komplementarne do nich: 5) systemy ochrony środowiska, 6) systemy ochrony przeciwpożarowej. Przyjęto także, że lokalne planowanie ochrony zasobów wody z udziałem lokalnych partnerstw na rzecz wody będzie spójne z krajowymi systemami zarządzania kryzysowego, obejmującymi ochronę przeciwpowodziową oraz przeciwdziałanie skutkom suszy. Stworzy to warunki do:

– retencji wód przez budowę i rozbudowę zbiorników retencyjnych,

– rozwoju systemów melioracji nawadniającej i odwadniającej,

– budowy i użytkowania budowli przeciwpowodziowych,

– sterowania przepływem wód i ich retencjonowania,

– ostrzegania przed niebezpiecznymi zjawiskami zachodzącymi w atmosferze i hydrosferze,

– kształtowania zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych i terenów zalewowych,

– budowania oraz utrzymania wałów przeciwpowodziowych i innych urządzeń hydrotechnicznych,

– wykorzystania w wyszczególnionych powyżej działaniach internetu rzeczy, dającego dodatkowe możliwości oddziaływania na środowisko, ekonomię, bezpieczeństwo.

W pracy przyjęto, że połączenie wymienionych czynników w synergiczną całość umożliwi kompleksowe traktowanie lokalnej infrastruktury krytycznej, w tym zbiorników retencyjnych i urządzeń melioracyjnych i hydrotechnicznych na obszarze mikrozlewni/zlewni. Dzięki temu możliwe będzie uwzględnienie ich w planach rozwoju lokalnego i regionalnego do:

– budowy kompleksowego systemu zarządzania wodami na obszarze państw członkowskich,

– uzyskiwania informacji w czasie rzeczywistym dzięki zastosowaniu narzędzi informatycznego wsparcia procesów zarządzania informacją, m.in. procesów zarządzania informacją w systemie retencji wody, ochrony przeciwpowodziowej, wykrywania skażeń i alarmowania ludności, ochrony przeciwpożarowej,

– implementacji gospodarki 5.0 w aspekcie internetu rzeczy (zarządzania, kontrolowania, nadzoru, administrowania elementami infrastruktury krytycznej),

– ochrony środowiska naturalnego przez rozwój ochrony zasobów wody z udziałem lokalnego partnerstwa na rzecz wody na obszarze mikrozlewni/zlewni.

Obecna sytuacja poziomu ochrony zasobów wody w Unii Europejskiej związana jest z presją na akweny powierzchniowe, presje hydromorfologiczne, rozproszone źródła zanieczyszczeń w szczególności z rolnictwa i depozycji atmosferycznej, a także poboru wody. Skoordynowane oddolne działania w całej UE na rzecz ochrony zasobów wody sprawią, że połączenie lokalnych strategii ochrony zasobów wody opracowywanych i wdrażanych przez lokalne partnerstwa na rzecz wody w powiązaniu z krajowymi systemami zarządzania kryzysowego pozwolą na:

– ujednolicenie prawodawstwa w połączonym obszarze bezpieczeństwa ludności, środowiskowego i ekonomicznego Unii Europejskiej,

– osiągnięcie synergii związków normatywnych, organizacyjnych, funkcjonalnych, a przez to i celu nadrzędnego, tj. ograniczenia ryzyka wystąpienia katastrofalnych susz, powodzi, skażeń środowiska,

– koordynację budowy infrastruktury krytycznej w tym obszarze ochrony zasobów wody oraz zapobieganie skutkom klęsk żywiołowych przez planowaną budowę retencji i działań przeciwpowodziowych.

W modelu lokalnego partnerstwa na rzecz wody ukazano sposoby eliminacji wskazanych słabości i ograniczeń działań Unii Europejskiej, dążąc do osiągnięcia spójności organizacyjnej, funkcjonalnej i kompetencyjnej w ramach systemów bezpieczeństwa poszczególnych państw członkowskich i całej organizacji.

Lokalną strategię ochrony zasobów wody skonfigurowano w trzech synergicznie powiązanych ze sobą formach: ochrony przeciwpowodziowej, przeciwdziałania skutkom suszy, ochrony przed skażeniami. Celem monografii jest prezentacja, uzasadnienie i rozwinięcie autorskiej koncepcji europejskiego/wspólnotowego, uniwersalnego modelu retencji i ochrony zasobów wody możliwego do zastosowania w ramach całej Unii Europejskiej po raz pierwszy zdefiniowanego w pracy S. Gromadzkiego Model europejskiego „Lokalnego partnerstwa na rzecz wody”. Realizacja celów Europejskiego Zielonego Ładu została przedstawiona w pracy zbiorowej pod redakcją M. Staniszewskiego i H.A. Kretka, Zrównoważony rozwój i Europejski Zielony Ład wektorami na drodze doskonalenia warsztatu naukowca, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2021. Model opracowany dla Polski został zdefiniowanym w pracy J. Gryza, S. Gromadzkiego Przeciwdziałanie suszy. Retencja wody w systemie zarządzania kryzysowego Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2021. Szczegółowe cele badawcze obejmują:

1. Określenie znaczenia ochrony zasobów wody, retencji, w Strategii Europejskiego Zielonego Ładu, w tym wskazanie:

– znaczenia korelacji ochrony zasobów wody, retencji, w kontekście dynamicznych zmian klimatycznych i rosnących zagrożeń występowania ich skutków w postaci suszy, powodzi, kurczących się zasobów wody, jakości zasobów wody dla rolnictwa oraz ekonomii Unii Europejskiej,

– słabości strategii Unii w aspekcie sposobów wykorzystywania strategicznego zasobu, jakim jest woda w wizji, celach, priorytetach, działaniach i planach,

– aktualnego braku wizji i propozycji uniwersalnego modelu ochrony zasobów wody, retencji, dla całej wspólnoty,

– sposobu planowania i zarządzania ochroną zasobów wody, retencją, wzmacniających konkurencyjność Unii Europejskiej,

– aktualnej formy ograniczonych związków między ochroną zasobów wody, retencją, w działalności rolnej a ochroną środowiska naturalnego w Unii Europejskiej.

2. Określenie europejskich zasad gospodarowania zasobami wody zgodnie z założeniami Ramowej Dyrektywy Wodnej, na podstawie analizy problemowej wybranych państw członkowskich, w tym wykazanie:

– braku uniwersalnego modelu zarządzania zasobami wody,

– braku powiązania retencji wody z zagrożeniami powodziowymi,

– braku propozycji skutecznego, oddolnego modelu planowania ochrony zasobów wody, retencji, w oparciu o mikrozlewnie oraz społeczność lokalną jako podstawowych podmiotów odpowiedzialnych za planowanie i zarządzanie ochroną zasobów wody i retencją.

3. Opracowanie i prezentacja koncepcji uniwersalnego europejskiego/wspólnotowego modelu Lokalnego Partnerstwa na rzecz Wody, w tym:

– analiza dotychczasowych osiągnięć UE w zakresie oddolnego planowania rozwoju w oparciu o program LEADER i funkcjonujące na obszarach wiejskich wspólnoty tzw. Lokalne Grupy Działania (ang. Local Action Group) oraz wskazanie na możliwość wykorzystania tego modelu z rozszerzeniem obszaru wdrażania, tj. obszarów wiejskich, zdefiniowanego we Wspólnej Polityce Rolnej do mikrozlewni/małej zlewni z uwzględnieniem obszarów miejskich,

– opracowanie założeń merytorycznych i funkcjonalnych podstawowego podmiotu w postaci Lokalnego Partnerstwa na rzecz Wody planującego, wdrażającego i zarządzającego ochroną zasobów wody, retencją, w oparciu o lokalną strategię retencji i ochrony zasobów wody,

– opracowanie podstaw metodologii tworzenia Lokalnego Partnerstwa na rzecz Wody.

4. Opracowanie i prezentacja uniwersalnego europejskiego/wspólnotowego modelu Lokalnej Strategii Retencji i Ochrony Zasobów Wody, w aspekcie:

– analizy dotychczasowych osiągnięć UE w zakresie oddolnego planowania rozwoju w oparciu o program LEADER i wdrażane na obszarach wiejskich tzw. Lokalne Strategie Rozwoju (wskazanie na możliwość wykorzystania tego modelu z rozszerzeniem obszaru wdrażania do mikrozlewni i małej zlewni z uwzględnieniem obszarów miejskich),

– opracowanie założeń merytorycznych i organizacyjnych Lokalnej Strategii Retencji i Ochrony Zasobów Wody jako podstawowego dokumentu planistycznego na poziomie lokalnym, będącego podstawą do formułowania strategii i planów regionalnych, krajowych i wspólnotowych,

– opracowanie podstaw metodologii tworzenia Lokalnej Strategii Retencji i Ochrony Zasobów Wody.

Aplikacyjny i wdrożeniowy charakter pracy zostanie osiągnięty dzięki:

– poddaniu pod dyskusję w środowisku naukowym i unijnych „lawmakers” założeń koncepcji prezentowanego modelu,

– podjęciu próby włączenia ukazanych w pracy rozważań do dyskusji na poziomie Parlamentu Europejskiego, Komisji Europejskiej, Rady Europejskiej i rządów państw członkowskich Unii Europejskiej.

W pracy podjęto próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie: Jaki model ochrony zasobów wody, jej retencji, powinien zostać wdrożony w polityki Unii Europejskiej, by móc jej zapewnić efektywne zdolności do kształtowania spójności społecznej, społecznego, ekonomicznego, ekologicznego zachowania i przywracania bioróżnorodności oraz bezpieczeństwa uwzględniającego zmiany klimatyczne? Pytaniami szczegółowymi są:

– W jaki sposób w sektorach rolnictwa, przemysłu i ochrony środowiska uczynić Europę bardziej innowacyjną?

– Jak wzmocnić procesy dekarbonizacji Unii Europejskiej, wykorzystując do tego innowacje w sektorach rolnictwa, przemysłu i ochrony środowiska?

– Jak kształtować architekturę finansową Unii Europejskiej, identyfikując potrzeby zmian w zakresie ochrony klimatu, rolnictwa, zrównoważonego rozwoju?

– W jakim kierunku prowadzić prace nad technologiami związanymi z rolnictwem, zrównoważoną społeczną gospodarką, i ochroną środowiska wzmacniającymi konkurencyjność tych sektorów?

– Jak wzmocnić konkurencyjność Unii Europejskiej w obszarze rolnictwa, przemysłu i ochrony środowiska?

– W jaki sposób wzmocnić odnowę społeczną i ekonomiczną Unii Europejskiej po pandemii SARS COVID’19, wykorzystując do tego sektory rolnictwa, przemysłu i ochrony środowiska?

Tezą pracy jest, że wdrożenie proponowanych rozwiązań zawartych w modelu ochrony i retencji zasobów wody pozwoli na ochronę środowiska naturalnego, przyczyni się do rozwoju ekonomicznego wzmacniając sektor rolnictwa, przemysł, innowacyjność (gospodarka 5.0.) oraz bezpieczeństwo Unii Europejskiej. Teza pomocnicza brzmi: istniejące rozwiązania organizacyjne, funkcjonalne, normatywne, pozwalają na rekonfigurację działań Unii Europejskiej, jej polityk i strategii, po to by móc sprostać wyzwaniom klimatycznym w postaci klęsk żywiołowych, powodzi i suszy, w ramach istniejącej formuły zarządzania kryzysowego organizacji oraz państw członkowskich.

Wdrożenie uniwersalnego modelu retencji i ochrony zasobów wody w ramach całej Unii Europejskiej stworzy dodatkowe szanse na realizację równoważnej polityki absorpcji CO₂. Model ten w założeniu pozwoli na wzmocnienie strategii w zakresie przystosowania do zmian klimatu, obejmującej całą UE, wypełniającej treścią zasady pomocniczości, proporcjonalności, prawa zapisane w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej. Przyczyni się także do pogłębienia doświadczenia oraz zapewnienia systematycznej wymiany najlepszych praktyk dotyczących sposobów przystosowania się do zmiany klimatu. Umożliwi on także uaktualnienie rozwiązań organizacyjnych i ich dostosowanie do celu na horyzoncie czasu, tj. zmniejszenia emisji netto gazów cieplarnianych o co najmniej 55% do 2030 r. w stosunku do roku 1990.PRZYPISY

The European Green Deal, Communication from the Commission to the European Parliament, the European Council, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Brussels, 11.12.2019 COM(2019) 640 final.

Decision (EU) 2022/591 of the European Parliament and of the Council of 6 April 2022 on a General Union Environment Action Programme to 2030, Official Journal of the European Union, 12.4.2022.

An EU Strategy on adaptation to climate change, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic And Social Committee and the Committee of the Regions, Brussels, 16.4.2013 COM(2013) 216 final.

Ekobezpieczeństwo – przeciwdziałanie niszczeniu zasobów ziemi, powietrza, wody, różnego rodzaju zanieczyszczeniom, utracie siedlisk, wylesianiu, pustynnieniu, utracie bioróżnorodności, zagrożeniom dla poszczególnych gatunków, zubożeniu warstwy ozonowej, destabilizacji i degradacji ekosystemów lądowych i morskich. Termin wyprowadzony z bezpieczeństwa środowiskowego rozumianego jako bezpieczeństwo środowiska naturalnego. Lorraine Elliott (2015), Human security/environmental security, Contemporary Politics, 21:1, 11-24.

Hydrobezpieczeństwo – racjonalne i efektywne wykorzystania zasobów wody, ograniczanie jej strat zapewniające osiąganie bezpieczeństwa w wymiarze środowiskowym, żywnościowym i ekonomicznym przy jednoczesnym uwzględnieniu spójnego przeciwdziałania zagrożeniom powodziowym i suszy w ramach systemu zarządzania kryzysowego. S. Gromadzki, R. Panfil (termin zdefiniowany podczas konferencji naukowej Współczesne uwarunkowania bezpieczeństwa i logistyki w środowisku lokalnym, regionalnym i globalnym, w referacie, PUZIM Ciechanów, Mława 10.05.2022).

T. Berger, R. Birner, N. Mccarthy, J. Díaz, H. Wittmer. 2007. Capturing the Complexity of Water Uses and Water Users within a multi-agent Framework. Water Resources Management 21 (1): 129–148.

D.C. Rose, J. Chilvers. 2018. Agriculture 4.0: Broadening Responsible Innovation in an Era of Smart Farming. Frontiers in Sustainable Food Systems 2 (87).

World Bank. 2021. Water in Agriculture. World Bank, Accessed November 2. https://www.worldbank.org/en/topic/water-in-agriculture#1 (dostęp 20.03.2022).

Climate Change and Land, An IPCC Special Report on climate change, desertification, land degradation, sustainable land management, food security, and greenhouse gas fluxes in terrestrial ecosystems, https://www.ipcc.ch/srccl/ (dostęp. 11.11.2020).

W. Zeweld, G. Van Huylenbroeck, G. Tesfay, and S. Speelman. 2017. Smallholder Farmers’ Behavioural Intentions Towards Sustainable Agricultural Practices. Journal of Environmental Management 187: 71–81.

S. Bukchin, D. Kerret. 2020. The Role of Self-Control, Hope and Information in Technology Adoption by Smallholder Farmers–a Moderation Model. Journal of Rural Studies 74, s. 160–168.

A. Castrignanò, G. Buttafuoco, R. Khosla, A. Mouazen, D. Moshou, and O. Naud, eds. 2020. Agricultural Internet of Things and Decision Support for Precision Smart Farming. Academic Press.

M.J. Taherzadeh, Bioengineering to tackle environmental challenges, climate changes and resource recovery, Bioengineered 2019, 10:1, 698-699, s.

L.L. Hoang Nguyen, A. Halibas, T. Quang Nguyen, Determinants of precision agriculture technology adoption in developing countries: a review, Journal of Crop Improvement 2022, 11-13.

L. Klerkx, E. Jakku, P. Labarthe, A review of social science on digital agriculture, smart farming and agriculture 4.0: New contributions and a future research agenda, NJAS - Wageningen, Journal of Life Sciences 2019, 90-91:1, s. 3-6.

E. Alm,, N. Colliander, F. Lind, V. Stohne,, O. Sundström,, M. Wilms, M. Smits, Digitizing the Netherlands: How the Netherlands Can Drive and Benefit From an Accelerated Digitized Economy in Europe. Boston Consulting Group 2016.

M. Ayre, V. Mc Collum, W. Waters, P. Samson, A. Curro, R. Nettle, J. A. Paschen, B. King, N. Reichelt, Supporting and practising digital innovation with advisers in smart farming. NJAS - Wageningen J. Life Sci 2019.

A. Balafoutis, B. Beck, S. Fountas, J. Vangeyte, T. Van Der Wal, I. Soto, M. Gómez-Barbero, A. Barnes, V. Eory, Precision agriculture technologies positively contributing to ghg emissions mitigation, farm productivity and economics. Sustainability (Switzerland) 9 8, 2017, 1339.

J. Steinke, J. van Etten, A. Müller, B. Ortiz-Crespo, J. van de Gevel, S. Silvestri, J. Priebe, Tapping the full potential of the digital revolution for agricultural extension: an emerging innovation agenda, International Journal of Agricultural Sustainability 19:5-6, 2021, s. 549–565.

E.D. Lioutas, Ch. Charatsari, Innovating digitally: The new texture of practices in Agriculture 4.0., Sociologia Ruralis 62:2, 2022, s. 250–278.

E. Jakku, S. Fielke, A. Fleming, C. Stitzlein, Reflecting on opportunities and challenges regarding implementation of responsible digital agri‐technology innovation, Sociologia Ruralis 62:2, 2022, s. 363–388.

Á. Regan, Exploring the readiness of publicly funded researchers to practice responsible research and innovation in digital agriculture, Journal of Responsible Innovation, 8:1, 2021, s. 28–47.

A. Schikowitz, Creating Relevant Knowledge in Transdisciplinary Research Projects – Coping with Inherent Tensions, Journal of Responsible Innovation 7 (2), 2020, s. 217–237.

M. Shepherd, J.A. Turner, B. Small, and D. Wheeler, Priorities for Science to Overcome Hurdles Thwarting the Full Promise of the “Digital Agriculture’ Revolution”, Journal of the Science of Food and Agriculture 100 (14), 2018, s. 5083–5092.

K. Bronson, Smart Farming: Including Rights Holders for Responsible Agricultural Innovation, Technology Innovation Management Review 2018, 8 (2), s. 7–14.

K. Bronson, Looking Through a Responsible Innovation Lens at Uneven Engagements with Digital Farming, NJAS – Wageningen Journal of Life Sciences 2019, 90–91, s. 3–5.

D.C. Rose, J. Chilvers, Agriculture 4.0: Broadening Responsible Innovation in an Era of Smart Farming, Frontiers in Sustainable Food Systems 2018, 2 (87).

M. Ayre, V. Mc Collum, W. Waters, P. Samson, A. Curro, R. Nettle, J-A. Paschen, B. King, N. Reichelt, Supporting and practising digital innovation with advisers in smart farming, NJAS - Wageningen Journal of Life Sciences 2019, 90-91:1, 1-12.

K. Janc, K. Czapiewski, M. Wójcik, In the starting blocks for smart agriculture: The internet as a source of knowledge in transitional agriculture, NJAS - Wageningen Journal of Life Sciences 2019, 90-91:1, 1-12, s. 2-11.

S.J. Fielke, R. Garrard, E. Jakku, A. Fleming, L. Wiseman, B. M. Taylor, Conceptualising the DAIS: Implications of the ‘Digitalisation of Agricultural Innovation Systems’ on technology and policy at multiple levels, NJAS - Wageningen Journal of Life Sciences 2019, 90-91:1, s. 1–3.

M. Carolan, Digitization as politics: Smart farming through the lens of weak and strong data, Journal of Rural Studies 91, 2022, s. 208–216.

D. Pauschinger, F.R. Klauser, The introduction of digital technologies into agriculture: Space, materiality and the public–private interacting forms of authority and expertise, Journal of Rural Studies 91, 2022, s. 217–227.

A. Bauer, A. Bogner, D. Fuchs, Rethinking societal engagement under the heading of Responsible Research and Innovation: (novel) requirements and challenges, Journal of Responsible Innovation, 8:3, (2021), s. 342–363.

H. Ibarra, Jerry Skees, Innovation in risk transfer for natural hazards impacting agriculture, Environmental Hazards, 7:1, 2007, s. 62–69.