Ludy i języki starożytnej Anatolii - ebook

Przedmowa

Książka ta przedstawia obecny stan wiedzy o ludach starożytnej Anatolii i ich językach. Powstała na kanwie notatek do wykładów prowadzonych w Uniwersytecie Warszawskim i jest owocem wieloletnich studiów i lektur. Jej pierwsze wydanie ukazało się jako podręcznik akademicki w 1999 roku. W 2008 roku wydawnictwo naukowe Harrassowitz Verlag (Wiesbaden) opublikowało jej zmienioną i rozszerzoną wersję w języku niemieckim; przekład z języka polskiego jest zasługą hetytologa berlińskiego Cyrila Broscha. Międzynarodowe środowisko naukowe przyjęło tę publikację pozytywnie, co znajduje oddźwięk m.in. w recenzjach. Skłoniło to autora do przygotowania nowej wersji polskiej, głównie dlatego, że w ostatnich latach odnotowuje się znaczny postęp w dziedzinie filologii hetyckiej, zatem opis poszczególnych zagadnień wymagał aktualizacji. Uwaga ta odnosi się zwłaszcza do badań nad językami luwijskim, karyjskim, lidyjskim i huryckim; poświęcone tym językom rozdziały wymagały praktycznie nowego opracowania. Ponadto książka została wzbogacona o rozmaite kwestie pominięte w pierwszym wydaniu.

W przedmowie do wydania z 1999 roku zaznaczono, że w dziedzinie filologii i etnologii dawnej Anatolii pracy o tak szerokim zakresie tematycznym dotąd nie było; uwaga ta jest nadal na czasie. Wprawdzie ukazują się obszerniejsze próby ujęcia syntetycznego, ale ograniczają się one do wybranych grup ludów i języków starożytnej Anatolii.

Książka jest adresowana nie tylko do studentów, lecz i do tych wszystkich, którzy interesują się dziejami i kulturami starożytności. Z tego powodu, a w pewnym stopniu także ze względów technicznych, autor starał się ograniczyć opis języków małoazjatyckich do rozsądnego minimum, przyjmując, że wskazana literatura ułatwi dalsze, już samodzielne studia.

Autor pragnie podziękować wszystkim badaczom, którzy przekazali mu swe spostrzeżenia i publikacje fachowe. Na uznanie i wdzięczność zasługuje Wydawnictwo Akademickie DIALOG, które podjęło się trudu publikacji tego niełatwego pod względem technicznym tekstu.Wykaz skrótów

------------------ -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
AANL Atti della Accademia Nazionale dei Lincei, Rendiconti della classe di scienze morali, storiche e filologiche, serie 8, Roma.
abl. ablativus
abs. absolutivus
acc. accusativus
AchHist Achaemenid History, Leiden.
AfO Archiv für Orientforschung, Berlin, Graz.
AGI Archivo Glottologico Italiano, Firenze.
AJA American Journal of Archaeology, Boston.
ALAM R. D. Woodard (red.), The Ancient Languages of Asia Minor, Cambridge 2008.
AnSt Anatolian Studies, London.
AOAT Alter Orient und Altes Testament, Kevelaer/Neukirchen-Vluyn.
AoF Altorientalische Forschungen, Berlin.
ArOr Archiv Orientálni, Praha.
AS The Oriental Institute of the University of Chicago. Assyriological Studies, Chicago.
BiOr Bibliotheca Orientalis, Leiden.
BoSt Boghazköi-Studien, Leipzig.
BSL Bulletin de la Société de Linguistique de Paris, Paris.
CAH The Cambridge Ancient History, Cambridge.
comm. genus commune
CHLI I J. D. Hawkins, Corpus of Hieroglyphic Luwian Inscriptions, Vol. I. Inscriptions of the Iron Age, Berlin/New York 2000.
CRAI Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, Comptes rendues, Paris.
CTH E. Laroche, Catalogue des textes hittites, Paris 1971, z uzupełnieniami w RHA 30 (1972), s. 94–133 i RHA 33 (1975), s. 63–71.
dat. dativus
DBH Dresdner Beiträge zur Hethitologie, Dresden, Wiesbaden.
dir. directivus
DLL E. Laroche, Dictionnaire de la langue louvite, Paris 1959.
dz. cyt. dzieło cytowane
erg. ergativus
fem. femininum
fryg. frygijski
Fsde Roos Th. van den Hout (red.), The life and times of Hattušili III and Tuthaliya IV. Proceedings of a symposium held in honour of J. de Roos, 12–13 December 2003, Leiden, Leiden 2006.
FsDiakonoff Societies and Languages of the Ancient Near East, Studies in Honour of I. M. Diakonoff, Warminster 1982.
FsHaas Th. Richter et al. (red.), Kulturgeschichten. Altorientalische Studien für Volkert Haas zum 65. Geburtstag, Saarbrücken 2001.
FsHeger S.R. Anschütz (red.), Texte, Sätze, Wörter und Moneme. Festschrift für Klaus Heger zum 65. Geburtstag, Heidelberg 1992.
FsHirt H. Arntz (red.), Germanen und Indogermanen. Festschrift für Hermann Hirt I-II, Heidelberg 1936.
FsKošak D. Groddek, M. Zorman (red.), Tabularia Hethaeorum. Hethitologische Beiträge Silvin Košak zum 65. Geburtstag, Wiesbaden 2007.
FsLaroche Florilegium Anatolicum. Mélanges offerts à Emmanuel Laroche, Paris 1970.
FsOberhuber W. Meid (red.), Im Bannkreis des Alten Orients. Studies zur Sprach- und Kulturgeschichte des Alten Orients und seines Ausstrahlungsraumes Karl Oberhuber zum 70. Geburtstag gewidmet, Innsbruck 1986.
FsPuhvel D. Disterheft (red.), Studies in Honor of Jean Puhvel, Part One: Ancient Languages and Philology, Washington 1997.
FsRömer M. Dietrich (red.), dubsar anta-men. Studien zur Altorientalistik. Festschrift für Willem H. Ph. Römer zur Vollendung seines 70. Lebensjahres, Münster 1998 (AOAT 253).
FsSchmitt-Brandt Y. Nishina (red.), Europa et Asia Polyglotta – Sprachen und Kulturen: Festschrift für Robert Schmitt-Brandt zum 70. Geburtstag, Dettelbach 2000.
FsSinger Y. Cohen et al. (red.), Pax Hethitica. Studies on the Hittites and their Neighbours in Honour of Itamar Singer, Wiesbaden 2010 (StBoT 51).
FsTÖzgüç K. Emre (red.), Anatolia and the Ancient Near East. Studies in Honor of Tahsin Özgüç, Ankara 1993.
FWG Fischer Weltgeschichte, Frankfurt a. M./Hamburg 1966 n.
gen. genetivus
GsImparati St. de Martino, F. Pecchioli Daddi (red.), Anatolia Antica. Studi in memoria di Fiorella Imparati, Firenze 2002.
het. hetycki
hier. hieroglificzny
HS Historische Sprachforschung, Göttingen.
hur. hurycki
IBoT İstanbul Arkeoloji Müzelerinde Bulunan Boğazköy Tabletleri(nden Seçme Metinler), İstanbul, Ankara.
IF Indogermanische Forschungen, Berlin.
imp. imperativus
indic. indicativus
instr. instrumentalis
JCS Journal of Cuneiform Studies, New Haven, Atlanta.
JDAI Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts, Berlin.
JEA Journal of Egyptian Archaeology, Oxford.
JIES The Journal of Indo-European Studies, McLean, Virginia.
JKF Jahrbuch für kleinasiatische Forschungen, Heidelberg.
JRAS Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, London.
kapp. kappadocki
kar. karyjski
KBo Keilschrifttexte aus Boghazköi, Leipzig, Berlin.
Kl A. Goetze, Kleinasien (Kulturgeschichte des Alten Orients, Abschn. 3, Lfg. 1), München 1933.
Kl2 A. Goetze, Kleinasien, 2. wydanie, München 1957.
klin. klinowy
KUB Keilschrifturkunden aus Boghazköi, Berlin.
KZ (i ZVS) Zeitschrift für Vergleichende Sprachforschung (‚Kuhns Zeitschrift’), Berlin, Gütersloh, Göttingen.
lic. licyjski
lid. lidyjski
loc. locativus
LPG Ph.H.J. Houwink ten Cate, The Luwian Population Groups of Lycia and Cilicia Aspera during the Hellenistic Period, Leiden 1961.
luw. luwijski
Luwians H. C. Melchert (red.), The Luwians, Leiden/Boston 2003 (Handbook of Oriental Studies I, Volume 68).
masc. masculinum
MDOG Mitteilungen des Deutschen Orient-Gesellschaft zu Berlin, Berlin.
MIO Mitteilungen des Instituts für Orientforschung, Berlin.
MSS Münchener Studien zur Sprachwissenschaft, München.
MVAG Mitteilungen der vorderasiatisch-ägyptischen Gesellschaft, Leipzig.
neutr. genus neutrum
NH E. Laroche, Les noms des Hittites, Paris 1966.
nom. nominativus
OLA Orientalia Lovaniensia Analecta, Louvain.
OLP Orientalia Lovaniensia Periodica, Louvain.
Or Orientalia, Roma.
pass. passivum
PAU Polska Akademia Umiejetności
pie. protoindoeuropejski
pers. perski
pl. pluralis
prs. praesens
prt. praeteritum
RA Revue d’assyriologie et d’archéologie orientale, Paris
REA Revue des études anciennes, Bordeaux.
RHA Revue hittite et asianique, Paris.
RIL Rendiconti dell’Istituto Lombardo, Milano.
RlA Reallexikon der Assyriologie und vorderasiatischen Archäologie, Berlin.
RO Rocznik Orientalistyczny, Warszawa.
sg. singularis
SCCNH Studies in the Civilization and Culture of Nuzi and the Hurrians, Winona Lake.
SPAW Sitzungsberichte der Preußischen Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Klasse, Berlin.
StBoT Studien zu den Boğazköy-Texten, Wiesbaden.
StMed Studia Mediterranea, Pavia.
subj. subjunctivus
SympWien J. Borchhardt, G. Dobesch (red.), Akten des II Internationalen Lykien- Symposions, Wien, 6.–12. Mai 1990, Bd. I–II, Wien 1993.
THeth Texte der Hethiter, Heidelberg.
TL Tituli Asiae minoris: Tituli Lyciae lingua Lycia conscripti, Wien 1901.
ts. to samo
urart. urartyjski
voc. vocativus
Weiterleben G. Neumann, Untersuchungen zum Weiterleben hethitischen und luwischen Sprachgutes in hellenistischer und römischer Zeit, Wiesbaden 1961.
z. n. znaczenie nieznane
ZA Zeitschrift für Assyriologie und verwandte Gebiete, Leipzig, Berlin.
ZDMG Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Leipzig, Berlin.
ZVS (i KZ) Zeitschrift für Vergleichende Sprachforschung, Göttingen.
------------------ -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wprowadzenie

Zainteresowanie starożytną Anatolią, zwaną też Azją Mniejszą, wciąż wzras­ta wskutek budzących powszechny podziw odkryć archeologicznych, ale też jako efekt wielostronnych badań nad przeszłością tej krainy i jej kultur. Coraz wyraźniej jest również widoczne znaczenie Anatolii jako pośrednika między Wschodem Starożytnym a Grecją, a zatem i Europą. Wiadomo, że ów Wschód wywarł ogromny wpływ na kulturę grecką i inne kultury wschodniego Śródziemnomorza, a w efekcie wiele składników pochodzenia orientalnego wzbogaciło myśl europejską. Wypada zatem przyjrzeć się bliżej ludom, które sąsiadowały w Anatolii najpierw z ludnością egejską epoki brązu, między innymi z Achajami, a potem z Jonami, Eolami i Dorami – owym „barbarzyńcom”, którymi Grecy gardzili i których jednocześnie podziwiali, nie zdając sobie wszakże sprawy, jak wiele im zawdzięcza ich własna, młoda jeszcze kultura.

Nazwy „Anatolia” i „Azja Mniejsza” odnoszą się do Półwyspu Anatolijskiego, ograniczonego morzami Czarnym, Marmara, Egejskim i Śródziemnym. Obie są stosowane także dzisiaj (Anadolu, czyli Anatolia, stanowi główną krainę współczesnej Turcji i obejmuje także część turecką dawnej Wyżyny Armeńskiej, zwaną teraz Anatolią Wschodnią). W starożytności Półwysep Anatolijski nie miał odrębnej nazwy, w świadomości Greków i Rzymian stanowił część Azji. Nazwa „Azja”, którą nosi obecnie ogromny kontynent, pochodzi z Anatolii. Jej najdawniejszym echem w źródłach antycznych jest termin „azyjskie łąki” u Homera (Asiō_(i) en leimōni, Il. II 461), którą umieszczano w Lidii, na południe od góry Tmolos. Według dokumentów hetyckich z przełomu XV i XIV wieku p.n.e. mniej więcej w tej samej okolicy znajdował się kraj Assuwa; jest całkiem możliwe, że nazwa ta, z niewielkimi zmianami, przetrwała tam po czasy Homera. Później używano jej jako określenia ziem na wschód od Hellady; wraz z rozszerzaniem się horyzontu geograficznego obejmowała swym zasięgiem coraz rozleglejsze obszary, aż po Ocean Spokojny. Dla odróżnienia zwano Półwysep Anatolijski „Azją z tej strony (gór) Tauru”; około roku 400 n.e. pojawił się termin łaciński Asia minor, czyli Azja Mniejsza. Nazwę „Anatolia” wprowadzili w X wieku Bizantyjczycy.

Azja Mniejsza stanowiła jedną z krain historycznych Wschodu Starożytnego, czyli Azji Zachodniej od czasów najdawniejszych aż po epokę Aleksandra Wielkiego. Na wschodzie graniczyła z Syrią i północną Mezopotamią, a na zachodzie najpierw z Egeą, potem z Grecją. W odległej przeszłości jej klimat był chłodniejszy i bardziej wilgotny niż obecnie, lasy pokrywały znaczne obszary półwyspu. Także bogactwa naturalne, zwłaszcza złoża rud i kruszców, zachęcały do osadnictwa. Korzystne warunki sprawiły, że już dość wcześnie pojawiły się tam grupy ludzkie, a w dziesiątym i dziewiątym tysiącleciu p.n.e. doszło do przemian określanych jako rewolucja neolityczna, czyli przejście od zbierania żywności do jej wytwarzania. Przełom ten miał miejsce znacznie wcześniej, niż narodziły się cywilizacje Mezopotamii i Egiptu. Rozwój tych cywilizacji nastąpił całe tysiąclecia później, a ich dominacja na Wschodzie Starożytnym zaczęła się dopiero w czwartym-trzecim tysiącleciu p.n.e.

Starożytna Anatolia należała do regionów o rozwiniętej cywilizacji, a więc atrakcyjnych dla ludów, które wędrowały w poszukiwaniu lepszych warunków bytowania ku ośrodkom bardziej zaawansowanym w rozwoju. Ogromną rolę odegrało przy tym jej pomostowe położenie między Wschodem a Europą, tędy bowiem napływała ludność z Bałkanów i południowej Rosji. Penetracja z zewnątrz nasilała się zwłaszcza w okresach suszy; udało się ustalić, że na czasy starożytne przypada kilka takich okresów, mianowicie lata 2100−1800, 1250−800 i 400−200 p.n.e. Natomiast osiągnięcia cywilizacji starowschodniej rozprzestrzeniały się, zgodnie z ogólną zasadą, w kierunkach przeciwnych niż wspomniane migracje. Warto podkreślić, że docierały one na Zachód, do Europy, głównie za pośrednictwem anatolijskim.

Rzeźba terenu półwyspu utrudniała komunikację i nadal ją utrudnia. Anatolia jest wszak rozległą wyżyną poprzecinaną dość wysokimi pasmami górskimi. Od północy zamykają ją Góry Pontyjskie, a od południa rozległy system górski Tauru. Od zachodu, od silnie rozczłonkowanych wybrzeży Morza Egejskiego, prowadzi na śródgórskie wyżyny kilka szlaków wzdłuż dolin rzecznych, natomiast połączenie z wybrzeżami Morza Czarnego na północy i Śródziemnego na południu jest możliwe tylko przez nieliczne przełęcze. Ukształtowanie terenu narzuciło określony system komunikacyjny, który, z niewielkimi zmianami, przetrwał po czasy współczesne. Pochodną rzeźby terenu jest też historyczny podział półwyspu na mniejsze jednostki (zob. mapa 2), który odzwierciedla się w nazwach, utrwalonych jeszcze w starożytności klasycznej i wciąż używanych w literaturze. Wspomniany podział sprzyjał izolacji trudniej dostępnych regionów, wskutek czego relikty dawnych kultur utrzymywały się tam bardzo długo, podczas gdy na terenach otwartych przemiany następowały znacznie szybciej¹.

Początki zainteresowania starożytną Anatolią wiążą się z postępem nauk, szczególnie nauk humanistycznych, jaki nastąpił w XVIII wieku, i związaną z tym zmianą stosunku do przeszłości, do historii. Za prekursora badań nad ludami i językami Azji Mniejszej uchodzi Paul E. Jablonsky, który już w roku 1724 w pracy Disquisitio de lingua Lycaonica próbował zestawić języki likaoński i kappadocki z asyryjskim, wyzyskując glosy w dziełach leksykografów. W drugiej połowie XVIII wieku do Europy zaczęły napływać bliższe informacje o zabytkach kultur małoazjatyckich oraz kopie inskrypcji w różnych pismach i w dawno zapomnianych językach. Wraz z próbami ich odczytania pojawiały się spekulacje na temat bliższej przynależności tamtejszych ludów. Miały one związek z rozwojem językoznawstwa, zwłaszcza indoeuropeistyki, i odzwierciedlały chęć uporządkowania znanego świata. Część badaczy uważała, że w Anatolii spotykały się dwa elementy etniczne – indoeuropejski i semicki; granicę między nimi miała stanowić rzeka Halys (dziś Kızılırmak) albo też góry Tauru. Inni autorzy postulowali obecność trzeciego składnika – nieindoeuropejskiego i niesemickiego.

W połowie XIX wieku wiedziano już sporo o kulturach Mezopotamii i Egiptu, zostało odczytane pismo klinowe i hieroglify egipskie, natomiast obszary peryferyjne, również Azja Mniejsza i Syria, wciąż pozostawały białymi plamami. Dopiero lata siedemdziesiąte przyniosły odkrycia o przełomowym znaczeniu. Wykopaliska Heinricha Schliemanna w Troi (1870−1873 i później) potwierdziły prawdziwość antycznych opowieści o krajach na wschód od Grecji, traktowanych przedtem jako wytwór fantazji ich autorów, a William Wright i Archibald Henry Sayce wysunęli, niezależnie od siebie, hipotezę, że małoazjatyckie płaskorzeźby skalne, pomniki pisma obrazkowego i inne zabytki pozostawili po sobie Hetyci, lud znany już wówczas ze Starego Testamentu i źródeł egipskich. Dalszych argumentów na korzyść tej hipotezy dostarczyły wykopaliska w Karkamisz (1878−1881) i Zincirli (1882−1894), a zwłaszcza wzmianki o Hetytach i innych ludach małoazjatyckich w korespondencji faraonów Amenhotepa III i Amenhotepa IV odkrytej w Tell el-Amarna w Egipcie (1887).

Jednocześnie kontynuowano odczytywanie zapisanych różnymi alfabetami inskrypcji w językach epichorycznych, czyli miejscowych, z pierwszego tysiąclecia p.n.e. Wyraźny postęp na tym polu miał nastąpić dopiero w XX wieku, tymczasem zaś ograniczał się w istocie do wstępnego poznania języka licyjskiego przez uczonych skandynawskich. Ich zasługą było opracowanie metody kombinatorycznej odczytywania nie znanego języka, czyli logicznego wnioskowania na podstawie wzajemnych stosunków między elementami morfologicznymi i leksykalnymi w zdaniu. Jej przeciwieństwem jest metoda etymologiczna, w której znaczną rolę odgrywają skojarzenia z innymi językami. W praktyce obie metody stosowano i nadal stosuje się równocześnie. Uczeni przełomu XIX i XX wieku badali też imiona własne i nazwy geograficzne przekazane przez autorów antycznych; w tej dziedzinie godne uwagi wyniki osiągnęli Paul Kretschmer i Johannes Sundwall.

W roku 1906 archeologowie niemieccy rozpoczęli wykopaliska w Boğazköy (obecnie Boğazkale) i odkryli tam miasto Hattusa, stolicę państwa hetyckiego z jej archiwami i bibliotekami. Odnalezione w nich dokumenty w piśmie klinowym pozwoliły stopniowo odtworzyć dzieje kultury Azji Mniejszej od XVII do XIII wieku p.n.e. Główny język tych dokumentów, hetycki, rozszyfrował w 1915 roku uczony czeski Bedřich Hrozný. Okazało się, że hetycki należy do indoeuropejskiej rodziny językowej. Odkrycie to miało ogromne znaczenie dla językoznawstwa indoeuropejskiego. Wcześniej za najstarszy język indoeuropejski uważano staroindyjski poświadczony w hymnach wedyjskich; najstarsze części Rygwedy datowano wówczas na połowę drugiego tysiąclecia p.n.e., czyli – jak dziś wiadomo – o co najmniej pięćset lat za wcześnie. Obecnie za najstarszy znany język indoeuropejski uchodzi hetycki; szczególne cechy, którymi się on odznacza, zmusiły uczonych do zmiany poglądów na temat dziejów rodziny języków indoeuropejskich. Wykopaliska w Hattusa są nadal prowadzone i wciąż przynoszą rewelacje, m.in. teksty w różnych językach.

W roku 1925 ekspedycja czechosłowacka pod kierownictwem Hroznego odkryła w Kültepe, starożytnym Kanesz/Nesa, archiwa dokumentów w piśmie klinowym, w dialekcie staroasyryjskim języka akadyjskiego, datowanych na XIX–XVIII wiek p.n.e. Owe teksty kappadockie, jak się je często nazywa, są najstarszymi zabytkami pisma i języka w Azji Mniejszej; odnaleziono je także w Boğazkale i Alişar. Wykopaliska w Kültepe podjęli Turcy w 1948 roku i nadal je prowadzą (z przerwami); wciąż odsłania się nowe zbiory tabliczek. W latach powojennych teksty klinowe, przede wszystkim hetyckie, odnaleziono w innych miejscowościach środkowej Anatolii: w Maşathöyük (opublikowane w roku 1991), Ortaköy (dotąd opublikowane w niewielkim stopniu) i w Kuşaklı koło Başören-Altınyayla (publikowane od 1996 roku). Najnowsze znaleziska tego rodzaju pochodzą z Oymaağaç i Kayalıpınar. Dokumenty hetyckie znajdowano również poza granicami Azji Mniejszej – w syryjskim mieście portowym Ugarit (XIV–XIII wiek p.n.e.), a także w już wspomnianym Tell el-Amarna (XIV wiek p.n.e.).

Po okresie znacznego zaangażowania w badanie języka hetyckiego uwagę uczonych przyciągnęły inne języki małoazjatyckie. W latach międzywojennych nastąpił znaczny postęp w poznaniu anatolijskiego pisma obrazkowego, czyli hieroglifów hetyckich, zwanych też luwijskimi. Poprawność dotychczasowego odczytywania potwierdziła się dzięki odkryciu w Karatepe w 1946 roku długiego tekstu dwujęzycznego, hieroglificzno-fenickiego. Równolegle postępowało poznawanie języków epichorycznych Azji Mniejszej, którymi posługiwano się w pierwszym tysiącleciu p.n.e. Wykopaliska amerykańskie w Sardes (1910−1913) przyniosły sporo napisów lidyjskich, co umożliwiło stopniowe zbadanie ich języka. Już w latach międzywojennych wyjaśniło się, że lidyjski i wcześniej poznany licyjski należały do indoeuropejskiej rodziny językowej, ale dopiero po II wojnie światowej udało się wykazać, że wspomniane języki można zaliczyć do wspólnej grupy języków anatolijskich, do której należy także hetycki i luwijski (zob. niżej). Ponadto uczeni zbadali inskrypcje frygijskie i ukazali związki ich języka z greką. Pod koniec XX wieku dokonał się postęp w odczytywaniu pisma karyjskiego, które poprzednio stanowiło zagadkę, jak się wydawało, nie do rozwiązania. Coraz więcej wiadomo również o innych językach epichorycznych, znanych dzięki nielicznym inskrypcjom lub tylko za pośrednictwem imion osób czy glos w pismach autorów starożytnych.

Odkryte w Hattusa tabliczki zapisane pismem klinowym stały się podstawą hetytologii, czyli tej gałęzi filologii Wschodu Starożytnego, która zajmuje się badaniem ludów i języków Azji Mniejszej. Nazwa „hetytologia” pochodzi od nazwy ludu Hetytów. Oprócz hetyckiego, najlepiej udokumentowanego, w Hattusa są poświadczone inne języki małoazjatyckie, a także sumeryjski, akadyjski i hurycki. W hetytologii można wyróżnić dwa podstawowe kierunki badawcze. Pierwszy z nich to filologia, czyli publikacja i komentowanie tekstów – przede wszystkim hetyckich, które ilościowo wyraźnie przeważają nad świadectwami w innych językach. Drugi kierunek stanowi językoznawstwo. Przedmiotem badań językoznawczych są języki anatolijskie, czyli hetycki i pokrewne mu języki Azji Mniejszej należące do indoeuropejskiej rodziny językowej, oraz pozostałe, a mianowicie protohetycki i hurycki, które część badaczy zalicza roboczo do języków kaukaskich. Badania te wymagają znajomości pisma klinowego, anatolijskiego pisma hieroglificznego i alfabetów bliskich greckiemu, używanych w pierwszym tysiącleciu p.n.e.²

Dla miłośnika starożytności ta mnogość ludów, języków i pism stanowi nie przeszkodę, lecz raczej zachętę do podjęcia studiów hetytologicznych. Wprawdzie, jak już wspomniano, badacze zwykle specjalizują się w określonej dziedzinie, a nawet w zakresie wybranego języka, niemniej jednak hetytolog powinien się dobrze orientować we wszystkich zagadnieniach należących do specjalności, którą reprezentuje. W pewnych sprawach konieczna jest współpraca ze specjalistami z innych dziedzin. I tak badacz, którego interesują teksty huryckie, konsultuje się zwykle z hurytologiem, a ten, kto studiuje młodsze języki anatolijskie, korzysta z pomocy filologa klasycznego zaznajomionego z problematyką małoazjatycką. Oczywiście każdy hetytolog zajmujący się językami małoazjatyckimi drugiego tysiąclecia p.n.e. zna akadyjski, który był wówczas na Wschodzie Starożytnym językiem komunikacji i – obok sumeryjskiego – językiem nauki. Wyrazy i zwroty akadyjskie występują w tekstach klinowych w językach małoazjatyckich. Owe makaronizmy istniały tylko w zapisie; charakteryzują one zwłaszcza piśmiennictwo hetyckie, są natomiast rzadkością w dokumentach klinowych w innych językach. Wspomniane już teksty staroasyryjskie z Kanesz badają asyriologowie wyspecjalizowani w tym kierunku, hetytologa interesują w tych najstarszych dokumentach anatolijskich wiadomości o miejscowych kulturach i substratach językowych.

Źródła pisane umożliwiają wgląd w sytuację etniczną i językową dawnej Azji Mniejszej, nie pozwalają jednak na jej pełną rekonstrukcję. W odniesieniu do wcześniejszych okresów pewną przeszkodę w badaniach stanowią używane wtedy pisma – klinowe i hieroglificzne. Pismo klinowe powstało i rozwinęło się w Mezopotamii z pisma obrazkowego na użytek języków sumeryjskiego i akadyjskiego. Przeniesione do Anatolii via Syria, nie oddaje wiernie wymowy właściwej językom miejscowym, w efekcie nie można dokładnie odtworzyć ich systemów fonologicznych. Co więcej, jest to pismo częściowo ideograficzne; oznacza to, że dane pojęcie może być zapisane odrębnym znakiem objaśniającym jego znaczenie, ale brzmienie odnośnego wyrazu może pozostać nieznane. Pewnym ułatwieniem dla czytającego jest fakt, że dany ideogram oznacza ten sam wyraz w różnych językach, zarówno w sumeryjskim i akadyjskim, jak i w starszych językach małoazjatyckich; umożliwia to zrozumienie tekstu, nawet takiego, który jest zapisany wyłącznie ideogramami. Na szczęście skrybowie anatolijscy chętnie stosowali zapis fonetyczny, oddając brzmienie wyrazów znakami odpowiadającymi sylabom lub samogłoskom, i to właśnie pozwoliło poznać starsze języki małoazjatyckie.

Podobny problem stanowi pismo hieroglificzne. Najdawniejsze teksty w tym piśmie, z wyjątkiem imion na pieczęciach, są zapisane ideogramami, co w zasadzie uniemożliwia identyfikację ich języka. Odstępstwo od tej zasady może stanowić niedawno opublikowany napis w języku luwijskim na naczyniu z Ankary, którego datowanie na przełom XV i XIV wieku p.n.e. nie jest jednak całkiem pewne³. Fonetycznie zapisane są objaśnienia do wyobrażeń bóstw w sławnym sanktuarium skalnym w Yazılıkaya w pobliżu Boğazköy, datowanym na połowę XIII wieku p.n.e. Dzięki pewnej formie z końcówką dopełniacza wiadomo, że podpisy te sporządzono w języku huryckim. Także nieco młodsze, dość liczne i obszerne inskrypcje z czasów panowania Tuthalijasa IV i Suppiluliumy II są zapisane częściowo fonetycznie, co pozwoliło ustalić, że reprezentują one język luwijski. Najwięcej zabytków pisma hieroglificznego w tym języku pochodzi z pierwszego tysiąclecia p.n.e.; najmłodsze z nich powstały w końcu VIII wieku p.n.e. Dodajmy, że używano tego pisma także w Urartu; krótkie napisy w tym języku zachowały się na naczyniach i innych przedmiotach z VIII i VII wieku p.n.e. odnalezionych w Altıntepe. Młodsze języki małoazjatyckie zapisywano pismami alfabetycznymi; podkreślono już, że owe alfabety są bliskie greckiemu, co ułatwia odczytanie tekstów.

Najstarsze chronologicznie dane na temat ludów i języków Azji Mniejszej pochodzą z XIX i XVIII wieku p.n.e. z miasta Kanesz w środkowej Anatolii (dziś Kültepe), wówczas stolicy sporego i silnego państwa. Są to imiona osób i bóstw, nazwy geograficzne i bardzo rzadkie terminy techniczne w rozmaitych dokumentach tamtejszej kolonii handlowej zapisanych w dialekcie staroasyryjskim.

Znacznie więcej i bardziej zróżnicowanych informacji dostarczają świadectwa z obszaru państwa hetyckiego (XVII – początek XII wieku p.n.e.), zwłaszcza tabliczki z archiwów i bibliotek Hattusa, stolicy państwa (dziś Boğazkale). Przeważają wśród nich teksty religijne, magiczne i wróżebne, ale zachowały się także dokumenty historyczne i prawne, listy, słowniki i inne. Również te świadectwa nie dają pełnego obrazu ludów i języków Anatolii w okresie, do którego się odnoszą.

Epoka pisma klinowego skończyła się w Anatolii na początku XII wieku p.n.e., w czasach najazdu „Ludów Morza”, kiedy to upadło – z dotąd nieznanych przyczyn – imperium hetyckie. Dla archeologa data ta oznacza kres epoki brązu i początek epoki żelaza. Historia Azji Mniejszej od XII do IX wieku p.n.e. jest znana bardzo powierzchownie. W tym okresie nadal pisano hieroglifami, głównie na południowym wschodzie i południu, i do tych regionów odnoszą się informacje zawarte w inskrypcjach hieroglificznych. Są to na ogół napisy fundacyjne i wotywne, częstokroć tylko podpisy towarzyszące wyobrażeniom bóstw. Pewnych danych dostarczają kroniki asyryjskie; ilustrują one penetrację Asyrii na mniej więcej tym samym obszarze, ale identyfikacja wymienionych w nich ludów małoazjatyckich jest tylko częściowo możliwa.

Dla rekonstrukcji późniejszych dziejów etnicznych Azji Mniejszej wciąż największe znaczenie mają pisma autorów greckich, przede wszystkim Herodota, ale coraz większą rolę w tych badaniach odgrywają inskrypcje w rodzimych alfabetach i językach małoazjatyckich. Przeważają wśród nich napisy nagrobne, zachowało się też sporo inskrypcji fundacyjnych. O ludach Wyżyny Armeńskiej w czasach istnienia państwa Urartu (IX−VI wiek p.n.e.) opowiadają inskrypcje w dialekcie asyryjskim i w języku urartyjskim.

Nasuwa się pytanie, na jakich podstawach może się opierać identyfikacja jednostki etnicznej i w jaki sposób można stwierdzić przynależność jakiejś osoby do tej jednostki. W naszych czasach w celu określenia narodowości jest konieczna stosowna deklaracja osoby lub grupy identyfikowanej. W odniesieniu do czasów starożytnych bardzo rzadko dysponujemy takim oświadczeniem, musimy zatem szukać innych kryteriów. Przede wszystkim trzeba podkreślić, że – wbrew sugestiom pewnych badaczy – żadnemu z ludów małoazjatyckich i sąsiednich nie można przypisać określonej kultury archeologicznej. Pozostają zatem świadectwa pisane. Przekazały nam one nazwy rozmaitych ludów, zarówno używane przez owe ludy, jak i nadane im przez sąsiadów. Z różnych powodów sama nazwa jednak nie wystarczy do identyfikacji, a jeżeli występuje w oderwaniu od innych danych, może nawet wprowadzać w błąd. Badania językoznawcze, przede wszystkim starsze, ale nie tylko, są obciążone omyłkami tego rodzaju; wynika to ze zbyt wielkich oczekiwań w stosunku do możliwości, jakie stwarza analiza nazw etnicznych.

Potrzebne są zatem inne przesłanki, przy czym w grę wchodzą tu przede wszystkim język i religia. Wspomniano już, że zachowały się dokumenty w rozmaitych językach używanych w dawnej Anatolii i w przeważającej większości przypadków identyfikacja języka i etnosu, który się nim posługiwał, jest sprawą prostą. Nieraz ułatwia ją nazwa języka (jeśli jest znana), wywodząca się od nazwy ludu i jeżeli występują nieporozumienia w tej kwestii, jest to w znacznej mierze wina współczesnych uczonych. Klasycznym przykładem jest nazwa Hetytów i języka hetyckiego, wprowadzona przez jego pierwszych badaczy i oparta na formie przekazanej przez Stary Testament, a odmienna od nazwy używanej przez samych Hetytów (w rozdziale 3.1.1. poświęconym temu ludowi znajdzie czytelnik więcej informacji na ten temat).

W odniesieniu do konkretnej osoby identyfikacja opiera się przede wszystkim na analizie jej imienia. Budowa małoazjatyckich imion osób stanowi odrębny, bardzo interesujący przedmiot studiów; omawia się ją w pierwszym rozdziale tej książki. Drugie kryterium stanowi religia, jaką praktykuje dany osobnik. Trzeba wyjaśnić, że na Wschodzie Starożytnym panowała, ogólnie biorąc, tolerancja religijna; zasada cuius regio, eius religio, zresztą stosunkowo późnej daty, tam nie obowiązywała. Można zatem przyjąć, że dany lud czcił głównie tych bogów, którzy wywodzili się z jego własnej tradycji religijnej. Często imię boskie stanowi składnik imienia danej osoby, czyli jest to tak zwane imię teoforyczne (zob. rozdział 1), i w takim przypadku przynależność etniczną jego posiadacza potwierdza nie tylko język, do którego to imię należy, lecz i bóg czczony niegdyś przez jego lud. Dalsze potwierdzenie może przynieść analiza odnośnego dokumentu, przeważnie bowiem okazuje się, że jest zgodność między jego językiem a treścią, która wskazuje na określone środowisko etniczne i kulturowo-religijne⁴.

W praktyce taka identyfikacja nastręcza nieraz trudności, przede wszystkim w przypadku imion wtórnych, nadawanych w różnych okolicznościach, a także osób ze środowiska dwujęzycznego, głównie Hurytów, którzy nieraz posługiwali się jednocześnie imieniem huryckim i zarazem drugim, zapożyczonym z języka miejscowgo. W Azji Mniejszej zjawisko to dotyczy między innymi królów państwa hetyckiego, poczynając od schyłku XV wieku p.n.e. Wiele faktów przemawia za tym, że władzę przechwyciła wówczas dynastia pochodzenia huryckiego, która się z czasem miała zasymilować w otoczeniu anatolijskim, ale zachowała pewne zwyczaje i wierzenia huryckie. Wstępując na tron, król przyjmował imię anatolijskie, wszakże w pewnych okolicznościach, na przykład w tekstach obrzędów huryckich, w których osobiście uczestniczył, występował pod imieniem huryckim. Interesujący przykład stanowią dzieje Mursilisa III, syna i następcy sławnego Muwattallisa II (XIII wiek p.n.e.). Obalony przez swego wuja Hattusilisa III, występuje w inspirowanych przez tego ostatniego dokumentach jako Urhiteszub, czyli pod imieniem huryckim sprzed koronacji. Zjawisko dwujęzyczności wśród Hurytów jest charakterystyczne również dla historii kultury Syrii. Zagadkę stanowią imiona babilońskie kilku skrybów z Boğazköy i Maşathöyük; możliwe, że ich rody rzeczywiście wywodziły się z Babilonii, zarazem jednak trzeba brać pod uwagę ewentualność, iż wspomniane imiona są przykładami zapisu rebusowego i w istocie kryją się za nimi imiona anatolijskie.

Trudne do zidentyfikowania są teksty zachowane fragmentarycznie; występują one nie tylko na odłamkach tabliczek z drugiego tysiąclecia p.n.e. zapisanych pismem klinowym (wśród których stanowią wcale pokaźną grupę), lecz i w postaci inskrypcji z pierwszego tysiąclecia p.n.e. Nierzadko odnajduje się wśród nich zapisy w dotąd nie rozpoznanych językach małoazjatyckich. Przedmiotem badań są również bogato poświadczone nazwy geograficzne; stanowią one niezwykle trwały składnik tradycji i wiele z nich nie zmieniło się od czasów starożytnych aż do dzisiaj. Dla porządku trzeba jeszcze wspomnieć o rozmaitych pojedynczych wyrazach, zaświadczonych albo w oderwaniu, albo nawet w szerszym kontekście, których rozpoznawanie postępuje bardzo powoli.

Poruszonej tu kwestii dwujęzyczności warto poświęcić więcej uwagi. Dwu- lub nawet wielojęzyczność stanowiła charakterystyczny rys kultur Wschodu Starożytnego. Występowała w środowiskach mieszanych, przede wszystkim w miastach, gdzie handlem zajmowali się przedstawiciele rozmaitych nacji. Potrzeba wzajemnego porozumienia przedstawicieli różnych etnosów i rozwój biurokracji doprowadziły do powstania instytucji tłumacza. Godny zainteresowania jest fakt, że szeroko znany termin oznaczający czynność tłumaczenia i samego tłumacza wywodzi się z Azji Mniejszej. Akadyjski rzeczownik targumannu „tłumacz”, poświadczony w tekstach m.in. z Kültepe, musi mieć związek z het. tarkummai- i luw. tarkummi- „tłumaczyć”. Termin akadyjski oznaczający tłumacza został przejęty przez Arabów, od nich zapożyczyli go Turcy i Lewantyńczycy i w końcu trafił do języków europejskich, także do polszczyzny, jako „dragoman”.

Wielojęzyczność wiązała się też z tradycjami starowschodnich szkół skrybów, w których przecież nie ograniczano się do nauki pisania, lecz wykładano również rozmaite przedmioty, na przykład matematykę. W Babilonii było rzeczą oczywistą, że każdy skryba oprócz akadyjskiego musi znać sumeryjski. W innych krajach szkoły skrybów opierały się na wzorach babilońskich, kandydat na skrybę uczył się zatem sumeryjskiego i akadyjskiego, ponadto pisał w języku rodzimym. Dowodem szczególnej erudycji jest tekst czterojęzyczny z Ugarit, którego autor dowiódł, że zna sumeryjski, akadyjski, hurycki i ugarycki. Przypuszczalnie jednak istniała wśród skrybów specjalizacja, zresztą nie tylko w zakresie języka. W czasach panowania hetyckiego miejscowy skryba znał hetycki, czego świadectwem są odkryte tam teksty; pisał zatem ideograficzno-sylabicznym pismem klinowym, natomiast po ugarycku (i hurycku) – klinowym pismem alfabetycznym. Dodajmy, że odnaleziono w Ugarit również zapisy w hieroglifach anatolijskich i egipskich oraz w egejskich pismach linearnych!

Ugarit było miastem portowym, w którym spotykały się rozmaite kultury, pisma i języki, nie stanowiło jednak szczególnego wyjątku wśród ośrodków miejskich Wschodu Starożytnego. W luwijskiej inskrypcji hieroglificznej z VIII wieku p.n.e. z Karkamisz (północna Syria) niejaki Jariris, regent i wychowawca synów miejscowego księcia, szczyci się, że potrafi posługiwać się pismem „miejskim” – tak nazywa hieroglify anatolijskie, a także fenickim, „asyryjskim”, czyli klinowym, wreszcie „tajmańskim”, czyli aramejskim (nazwa „tajmańskie” pochodzi od nazwy plemienia aramejskiego, znanego też jako Teman). Z tej samej inskrypcji dowiadujemy się, że zna on dwanaście języków, a jego nauczycielami byli „synowie” krajów, którymi się interesował, sprowadzani na jego życzenie przez księcia.

Ale takich erudytów jak Jariris z Karkamisz było zapewne niewielu. Wykształcenie zdobywali przede wszystkim ci, którzy mieli zostać skrybami, przy czym zawód ten często przechodził z ojca na syna. Zdolniejsi skrybowie pełnili funkcje administracyjne na różnych szczeblach władzy, sięgając nawet po godność „wezyra”. Królowie i książęta z reguły nie potrafili pisać, ale zdarzały się takie wyjątki, jak Szulgi, władca z III dynastii miasta Ur (XXI wiek p.n.e.), który mieni się „mądrym skrybą (bogini) Nisaby”, czy wielki król asyryjski Asurbanipal (VII wiek p.n.e.), który nie tylko umiał pisać, lecz przejawiał też zainteresowanie dawnymi kulturami i piśmiennictwem Mezopotamii i w tym celu utworzył ogromną bibliotekę. Ogólnie jednak znajomość pisma długo pozostawała czymś rzadkim i dopiero w pierwszym tysiącleciu p.n.e. wskutek upowszechnienia się pism alfabetycznych sytuacja ta uległa zasadniczej zmianie.

*

Niniejsza praca nie pretenduje do miana pełnej monografii i stanowi jedynie wprowadzenie do nauki o ludach i językach starożytnej Anatolii. Porządkując zebrany materiał, starano się połączyć kryterium chronologiczne z zasadami klasyfikacji genetycznej języków, stąd też podział książki na rozdziały odpowiada w przybliżeniu podziałowi na rodziny i grupy języków. Jednostki etniczne omawia się według w miarę jednolitego schematu, mianowicie najpierw opisuje się dany lud i jego dzieje, a potem są podane podstawowe wiadomości o jego języku.W uzasadnionych przypadkach zrezygnowano z prezentacji języka. Wykaz opisywanych jednostek etnicznych wykracza poza ramy zwyczajowe; z powodów historycznych uwzględniono również ludy, które wywarły znaczny wpływ na dzieje starożytnej Anatolii, jak Grecy anatolijscy czy Persowie. Z drugiej strony w źródłach można znaleźć liczne nazwy mało lub wcale nieznanych plemion i ludów małoazjatyckich; pominięto je w tej książce, ponieważ informacje o nich są bardzo skąpe, często ograniczają się do nazw owych jednostek.

Tureckie nazwy geograficzne są podane w zapisie oryginalnym, natomiast starożytne nazwy geograficzne i imiona osób, np. imiona królów – w wersji uproszczonej, częściowo w zgodzie z tradycją już utrwaloną w literaturze polskojęzycznej. Czytelnika może zaniepokoić fakt, że częstokroć zestawia się ze sobą i utożsamia wyrazy lub morfemy, które na pierwszy rzut oka różnią się od siebie. W istocie jest to tylko różnica w zapisie, a ten wynika z właściwej filologowi wierności niedoskonałemu i zmiennemu zapisowi klinowemu. Jako przykład niech posłuży imię, które w tekstach kappadockich, najstarszych w Azji Mniejszej, było zapisane jako Atata lub Adada, a w późniejszych dokumentach z Boğazkale jako Attatta. Różnica w zapisie może też być pochodną zmian fonetycznych, jakie z upływem czasu zachodziły w danym języku, albo też niemożności wiernego oddania brzmienia danego fonemu w innym języku. Świadomość tych faktów upoważnia badaczy do zestawienia np. imienia teoforycznego Tarhuni(a), poświadczonego już w Kültepe/Kanesz, z formami Tarkunnis i Trokonis w późnych inskrypcjach greckich.

W opisach ludów i języków podano tytuły publikacji podstawowych, także starszych, w zasadzie jednak informacje bibliograficzne ograniczają się do prac (naj)nowszych; osoba bliżej zainteresowana przedmiotem znajdzie w nich stosowne wskazówki.

------------------------------------------------------------------------

¹ Z publikacji w języku polskim dotyczących geografii omawianych ziem, także geografii historycznej, wciąż niezastąpione jest dzieło S. Przeworskiego, Azja Zachodnia, Warszawa 1934 (w serii Wielka geografia powszechna).

² Dorobek hetytologii zebrali Vl. Souček i J. Siegelová w Systematische Bibliographie der Hethitologie 1915–1995, t. 1−3, Praha 1996. Zob. też internet, Hethitologie Portal Mainz, sub Hethitische Bibliographie.

³ Zob. J. D. Hawkins, „Studia Troica” 15 (2005), s. 193−204.

⁴ Por. też G. van Driel, Ethnicity, how to cope with the subject, W. van Soldt et al. (red.), Ethnicity in Ancient Mesopotamia, Papers Read at the 45th Rencontre Assyriologique Internationale, Leiden, 1−4 July 2002, Leiden 2005, s. 1−10; G. Emberling, Ethnicity in complex societies: Archaeological perspectives, „Journal of Archaeological Research” 5/4 (1997), s. 295−344, i T. Derks, N. Roymans (red.), Ethnic Constructs in Antiquity: The Role of Power and Tradition, Amsterdam 2009.