- promocja
Małopolska Wschodnia 1939 - ebook
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników
e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i
tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji
znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji
multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka
i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej
Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego
tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na
karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją
multiformatu.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
Małopolska Wschodnia 1939 - ebook
Prof. dr hab. Wojciech Włodarkiewicz, znawca dziejów Wojska Polskiego w II RP, w ramach popularnej serii „Historyczne Bitwy” przedstawia przebieg walk o Małopolskę Wschodnią podczas wojny obronej 1939 r. Region ten obejmował trzy przedwojenne województwa: lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie. Miały tam swoje garnizony liczne jednostki WP, w tym pierwsza w pełni zmotoryzowana 10. Brygada Kawalerii.
Po wybuchu wojny z Niemcami Małopolska Wschodnia miała pełnić rolę dalekiego zaplecza frontu, ale tak się nie stało. Obszar był bombardowany przez Luftwaffe, a od 9/10 września, po przekroczeniu przez Niemców Sanu, stał się areną starć. Najważniejsze z nich to obrona Lwowa (12‒22 września) oraz boje przebijajacych się na południe oddziałów Frontu Południowego gen. Sosnkowskiego (ich spektakularnym sukcesem było rozbicie kolumny z pułku SS „Germania” pod Jaworowem). Strona polska zmagała się też z aktami dywersji nacjonalistów ukraińskich. Na tereny położone w pobliżu granicy z Rumunią napływały jednostki realizujące rozkaz Naczelnego Wodza stworzenia tzw. przedmościa rumuńskiego, czyli ostatniego bastionu obrony Polski. Ten plan upadł wraz z agresją Armii Czerwonej 17 września i oddziały polskie zostały zmuszone do przejścia do Rumunii lub na Węgry. Sowieci opanowali Małopolskę Wschodnią, z której wycofał się niemiecki Wehrmacht, do 28 września. Autor podaje wiele szczegółów tych wydarzeń, a tekstowi towarzyszą ilustracje i mapy.
| Kategoria: | Historia |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-11-16058-3 |
| Rozmiar pliku: | 3,3 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
WSTĘP
Po kilkudziesięciu latach systematycznych badań historiografia kampanii polskiej 1939 r. udzieliła już odpowiedzi na większość głównych pytań badawczych: stanu przygotowań wojennych Rzeczypospolitej Polskiej i jej przeciwników, możliwości bojowych Wojska Polskiego, Wehrmachtu i Armii Czerwonej oraz przebiegu i skutków działań bojowych.
W okresie PRL historycy polscy koncentrowali swoje badania na genezie, przebiegu oraz skutkach agresji Niemiec na Rzeczpospolitą, pomijając agresję Związku Radzieckiego. Przełom polityczny 1989 r. zniósł w Polsce oficjalną wykładnię polityczną i metodologię badań historycznych oraz umożliwił historykom pełniejszy dostęp do archiwów polskich i zagranicznych. Uzyskanie dostępu do nowych źródeł z archiwów rosyjskich¹ oraz polskich, a także zniesienie utrudnień pozanaukowych – cenzury – znacznie poszerzyły historykom polskim możliwości badań przebiegu kampanii 1939 r., w tym na Kresach Południowo-Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej.
Termin _kresy_ najczęściej jest synonimem wschodnich obszarów Rzeczypospolitej Polskiej do wybuchu II wojny światowej. Czasami, m.in. w publikacjach, występują również określenia uzupełniające, wskazujące na odmienne znaczenie tego terminu: _Kresy Południowo-Wschodnie, Kresy Północno-Wschodnie_ oraz, z tym, że jednak znacznie rzadziej, _Kresy Zachodnie_². Znaczenie tego określenia zmieniało się. Kresy Południowo-Wschodnie najczęściej obejmują trzy województwa w całości: wołyńskie, tarnopolskie i stanisławowskie oraz część lwowskiego, położoną na wschód od Sanu³.
Kresy można również analizować jako pewnego rodzaju pogranicze, zjawisko dynamiczne w sensie geograficznym oraz socjoetnologicznym, zmienne kulturowo i etnicznie z powodu procesu dyfuzji kulturowej oraz cywilizacyjnej. W konsekwencji na Kresach występują dwujęzyczność i dwukulturowość oraz konwergencja kulturowa⁴.
Małopolska to historyczna dzielnica Polski; jej nazwa wywodzi się z języka łacińskiego i pochodzi od określenia _Polonia Minor_ – Polska młodsza, które powstało w XV w. dla odróżnienia od Wielkopolski – _Polonia Maior_⁵. Stosowane w publikacji określenie Małopolska Wschodnia obejmuje trzy południowo-wschodnie województwa Polski z lat 1921–1939: lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie.
Działania wojenne na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej we wrześniu i w październiku 1939 r. były różnie określane w literaturze przedmiotu: najwcześniej pojawiło się określenie _kampania wrześniowa_, używane przez polskich historyków w kraju i na emigracji, a pod koniec lat sześćdziesiątych z inicjatywy badaczy z Wojskowego Instytutu Historycznego MON pojawiła się nazwa _wojna obronna 1939_. W ostatnich latach środowisko badaczy tej problematyki wprowadziło do naukowego obiegu pojęcie _kampania polska 1939 r_.⁶, które najpełniej i najtrafniej oddaje charakter i czas trwania działań wojennych na terytorium RP, będących pierwszą kampanią II wojny światowej.
Historiografię kampanii polskiej 1939 r. z okresu PRL, jak już wspomniano, charakteryzują poważne mankamenty, czego przykładem jest obszerna praca pt. _Polski Czyn Zbrojny w II wojnie światowej_, t. I, _Wojna obronna Polski 1939_, przygotowana przez pracowników naukowych Wojskowego Instytutu Historycznego⁷. Jej atutem są obszerne analizy działań polskich i niemieckich, a także liczne, starannie wykonane szkice i schematy organizacyjne, tabele oraz fotografie, natomiast podstawową słabością jest całkowite pominięcie genezy, przebiegu i skutków agresji Związku Radzieckiego na Polskę. Było to charakterystyczne dla publikacji historycznych okresu PRL z uwagi na ingerencje cenzury oraz utrudniony dostęp do źródeł z archiwów zagranicznych, w tym całkowity brak dokumentów aktowych z archiwów Związku Radzieckiego. Ważnym wydarzeniem tego okresu było wydanie profesjonalnie opracowanego wyboru źródeł, w którym jednak również nie zamieszczono dokumentów dotyczących agresji ZSRR na Rzeczpospolitą Polską⁸.
Mimo upływu wielu lat od pierwszego wydania tej publikacji nadal przydatna jest praca płk. dypl. Mariana Porwita, stanowiąca bardzo kompetentną analizę polskiej sztuki wojennej w kampanii polskiej 1939 r⁹.
Nadal wysoko oceniana jest też monumentalna, trzytomowa praca Komisji Historycznej Polskiego Sztabu Głównego w Londynie _Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej_, której tom I nosi tytuł _Kampania wrześniowa 1939_ i dzieli się na pięć części¹⁰. Niestety, nie ukazała się planowana szósta część tej nadal bardzo przydatnej syntezy, obejmująca okres od 19 września do 6 października 1939 r.
Jako jeden z pierwszych autorów krajowych badania nad przebiegiem agresji ZSRR na Polskę i próbę ich opublikowania podjął Leszek Moczulski, co spowodowało ostre działania ze strony cenzury¹¹. Okres po 1989 r. przyniósł dalsze naukowe publikacje. Na wymienienie wśród nich zasługuje zwłaszcza obszerna synteza Tadeusza Jurgi pt. _1939. Obrona Polski i Europy_¹², która jest nieznacznie poprawioną wersją wcześniejszej _Obrony Polski 1939_¹³. Na uwagę czytelników zasługuje też wielowątkowa monografia autorstwa Czesława Grzelaka i Henryka Stańczyka¹⁴, obejmująca agresję Niemiec oraz Związku Radzieckiego.
Opracowano dzieje wszystkich związków operacyjnych Wojska Polskiego – armii i samodzielnych grup operacyjnych, uczestniczących w kampanii 1939 r., w tym również w Małopolsce Wschodniej. Bardziej zróżnicowany jest stan przygotowania monografii wrześniowych związków taktycznych Wojska Polskiego – w ostatnich latach można zauważyć wyraźnie większe zainteresowanie tymi badaniami, obecne zaawansowanie wynosi 100% w przypadku brygad zmotoryzowanych, ok. 80% w wypadku brygad kawalerii oraz ponad 20% w wypadku dywizji i brygad piechoty. Zainteresowaniem historyków cieszą się dzieje brygad kawalerii Wojska Polskiego, przygotowano monografię 10. (zmotoryzowanej) Brygady Kawalerii¹⁵ oraz monografie Kresowej Brygady Kawalerii¹⁶ i Podolskiej Brygady Kawalerii¹⁷, które miały swoje pokojowe garnizony w Małopolsce Wschodniej.
Wśród monografii związków taktycznych Wojska Polskiego brak jest pełnego opracowania dziejów dywizji piechoty, stacjonujących w Małopolsce Wschodniej zgodnie z pokojową organizacją. W ostatnim okresie wydano prace popularyzatorskie o wszystkich czynnych dywizjach piechoty Wojska Polskiego¹⁸. Nadal brakuje monografii brygad piechoty Wojska Polskiego, ukazała się jedynie niewielka praca pt. _3. Brygada Strzelców Górskich w kampanii wrześniowej 1939 roku_¹⁹. Niekorzystnie prezentuje się stan badań dziejów okręgów korpusów Wojska Polskiego, ponieważ powstały jedynie dwie monografie: okręgu korpusu nr IV Łódź²⁰ oraz nr VI Lwów²¹; nie opracowano np. dziejów Okręgu Korpusu nr X Przemyśl, który m.in. obejmował zachodnie powiaty województwa lwowskiego. Tę lukę w części wypełnia nowa monografia autorstwa Adama Ostanka²².
Do przygotowania monografii pt. _Małopolska Wschodnia 1939_ wykorzystano materiały źródłowe z archiwów polskich i zagranicznych, ówczesną prasę centralną i regionalną, opublikowane źródła, relacje i wspomnienia oraz opracowania naukowe zwarte i artykuły. Źródła, niezbędne dla naukowej analizy podjętego tematu, znajdują się w kilku polskich instytucjach: Archiwum Akt Nowych, Centralnym Archiwum Wojskowym²³, Archiwum Wschodnim²⁴, a także Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego²⁵.
Z placówek zagranicznych przydatne źródła: dokumenty aktowe i relacje posiada Archiwum Instytutu Polskiego im. gen. Sikorskiego w Londynie²⁶, Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe (RGWA - Российский Государственный Bоенный Aрхив) w Moskwie oraz archiwa ukraińskie. Dokumenty aktowe, dotyczące przebiegu działań wojennych Armii Czerwonej w Polsce w 1939 r. z zasobu RGWA w latach dziewięćdziesiątych XX w. udostępniono polskiej Wojskowej Komisji Archiwalnej, skopiowano i włączono do zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego jako kolekcję Wojskowej Komisji Archiwalnej, składającą się z 88 zespołów²⁷, wśród nich Sztabu 6. Armii Frontu Ukraińskiego, działającej na lwowskim kierunku operacyjnym²⁸, oraz 12. Armii, nacierającej na lewym skrzydle Frontu Ukraińskiego.
Do ukazania ostatnich miesięcy pokojowych dziejów trzech województw, tworzących Małopolskę Wschodnią, przydatne były zasoby archiwów ukraińskich: Państwowego Archiwum Obwodu Tarnopolskiego (Дepжaвний Apixiв Tepнoпiльcькoї Oблacтi – DATO), Państwowego Archiwum Obwodu Iwano-Frankiwskiego (Державний Архів Івано-Франківскої Області – DAIFO), Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie (Центральний Державний Історичний Архів України м. Львів – CDIAU) oraz Państwowego Archiwum Obwodu Lwowskiego (Державний Архів Львівської Області – DALO).
Jak już wspomniano, w procesie przygotowania monografii wykorzystano również źródła drukowane, opublikowane relacje i wspomnienia, prasę centralną i regionalną oraz opracowania naukowe zwarte i artykuły.
Część dokumentów wojskowych Armii Czerwonej z zasobu RGWA opublikowano w formie zwartej²⁹ oraz na łamach „Wojskowego Przeglądu Historycznego”³⁰. Ukazały się również _Dokumenty obrony Lwowa 1939_ (200 mało znanych dokumentów)³¹, a także bardzo obszerna edycja źródeł o obronie Lwowa w 1939 r., zawierająca 580 dokumentów, najczęściej wcześniej niepublikowanych³².
Dużą rolę w badaniach nad kampanią polską 1939 r. w Małopolsce Wschodniej odgrywają wspomnienia żołnierzy, w tym szefa Sztabu Głównego Wojska Polskiego gen. bryg. Wacława Stachiewicza³³ oraz m.in. dowódcy Frontu Południowego gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego³⁴ czy dowódców związków taktycznych: gen. dyw. (w 1939 r. płk. dypl.) Stanisława Maczka³⁵ i gen. bryg. (w 1939 r. płk. dypl.) Bronisława Prugara-Ketlinga³⁶. Ukazały się także wartościowe edycje relacji i wspomnień³⁷ najczęściej oficerów, uczestników kampanii 1939 r. w badanym regionie, część z nich opublikował londyński „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”³⁸ oraz wydawany w kraju „Wojskowy Przegląd Historyczny”³⁹.
Po przełomie politycznym 1989 r. historycy polscy rozpoczęli intensywne badania genezy, przebiegu oraz skutków agresji ZSRR na Polskę, czemu, jak już wspomniano, sprzyjały zniesienie cenzury wydawniczej oraz łatwiejszy dostęp do źródeł archiwalnych, w tym w instytucjach rosyjskich oraz ukraińskich i białoruskich. Działania Armii Czerwonej w Polsce w 1939 r. zostały najpełniej przeanalizowane przez Czesława Grzelaka⁴⁰. Omówiono je również w cennej pracy zbiorowej pt. _Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej_⁴¹, a także w monografiach autorstwa: Ryszarda Szawłowskiego⁴², Ryszarda Daleckiego⁴³, Władysława Steblika⁴⁴, Kazimierza Pindla⁴⁵ i Wojciecha Włodarkiewicza⁴⁶ oraz w publikacjach o przedmościu rumuńskim⁴⁷. Tematyka kampanii 1939 r. jest także obecna w pracach zbiorowych, najczęściej będących efektem prac konferencji naukowych, organizowanych przez różne ośrodki⁴⁸.
Przydatne informacje – w formie wydzielonych rozdziałów – zawierają również prace zbiorowe: _Działania militarne w Polsce południowo-wschodniej_⁴⁹, _Między środkową Wisłą a Lwowem_⁵⁰, a także opracowania z zakresu geografii i geografii wojennej⁵¹ oraz monografia o postawach mieszkańców Polski Południowo-Wschodniej wobec państwa polskiego w latach 1935–1939, w tym w okresie kampa-nii polskiej 1939 roku⁵².
Wartość publikacji zagranicznych bywa różna. Prace autorów z byłego ZSRR nie wniosły nowych treści z powodu ich nieobiektywności i propagandowego charakteru⁵³. Dla analizy działań bojowych strony niemieckiej przydatne okazały się prace syntetyczne⁵⁴ i monografie trzech dywizji Wehrmachtu⁵⁵. Na rynku wydawniczym pojawiły się również pierwsze publikacje o pomijanym do niedawna udziale Słowacji w agresji na Polskę w 1939 roku⁵⁶.
Niniejsza monografia analizuje działania wojenne w Małopolsce Wschodniej we wrześniu 1939 r. Wojska Polskiego, Wehrmachtu i Armii Czerwonej oraz w znacznie mniejszym stopniu armii Słowacji. Jej celem jest ukazanie polskich przygotowań obronnych w Małopolsce Wschodniej oraz przebiegu prowadzonych działań z podziałem na etapy aż do ich zakończenia. W publikacji szczegółowo przeanalizowano problemy wcześniej pomijane, zwłaszcza zadanie, przygotowania wojenne i przebieg działań wojsk Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej. Mimo ograniczonej objętości publikacji dążono także do ukazania całej złożoności położenia militarnego Lwowa oraz koncepcji przedmościa rumuńskiego i próby jej realizacji we wrześniu 1939 r.
W analizach sytuacji militarnej i politycznej oraz przebiegu działań wojennych w regionie wydzielono kilkanaście problemów badawczych, które scharakteryzowano w odrębnych rozdziałach. Część pierwsza monografii obejmuje cztery rozdziały i analizuje położenie regionu w okresie pokoju od marca do końca sierpnia 1939 r. W rozdziale pierwszym scharakteryzowano Małopolskę Wschodnią i jej rolę polityczną i gospodarczą, a w drugim jej znaczenie dla obronności Rzeczypospolitej. Postawy mieszkańców trzech województw Małopolski Wschodniej: lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego, wobec wzrostu zagrożenia wojennego ukazano w rozdziale trzecim, a w kolejnym przedstawiono przebieg mobilizacji alarmowej oraz powszechnej w trzech badanych województwach Rzeczypospolitej.
Druga część monografii ukazuje najważniejsze wydarzenia militarne kampanii polskiej 1939 r. w badanym regionie do 17 września 1939 roku. W rozdziale piątym przeanalizowano przebieg pierwszych dziesięciu dni wojny w Małopolsce Wschodniej. Rozdział szósty poświęcony jest wzrostowi zagrożenia Lwowa, przygotowaniom obrony oraz działaniom wojennym na jego przedpolach i pierwszemu okresowi obrony miasta 12–16 września 1939 r. Trzydniowe walki 10. Brygady Kawalerii (zmotoryzowanej) o Z boiska zostały przedstawione w rozdziale siódmym. W kolejnym rozdziale (ósmym) omówiono genezę, przebieg i skutki bitwy pod Jaworowem, stoczonej przez grupę Wojska Polskiego dowodzoną przez gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, przebijającą się spod Przemyśla do Lwowa.
Część trzecia monografii przybliża wydarzenia militarne w Małopolsce Wschodniej od 17 września 1939 r. aż do rozbicia, kapitulacji lub ewakuacji do państw neutralnych zgrupowań Wojska Polskiego. Rozdział dziewiąty przedstawia drugi okres obrony Lwowa, a dziesiąty koncepcję i organizację obrony na przedmościu rumuńskim. Rozdział jedenasty ukazuje polskie oceny zagrożenia ze strony ZSRR, a dwunasty decyzje polskich naczelnych władz państwowych i wojskowych w związku z agresją Związku Radzieckiego na Rzeczpospolitą. Kolejny rozdział został poświęcony analizie przebiegu i skutków ewakuacji polskich naczelnych władz państwowych i wojskowych oraz Wojska Polskiego i uchodźców cywilnych do Rumunii i na Węgry. Ostatnie rozdziały przybliżają działania 6. Armii Frontu Ukraińskiego na lwowskim kierunku operacyjnym oraz 12. Armii na Podkarpaciu.
Publikacja zawiera również zakończenie, załączniki, w których opublikowano wybrane dokumenty polskie i ówczesnych przeciwników, wykazy skrótów, map i fotografii, bibliografię oraz indeksy: osobowy i geograficzny.
Do powstania prezentowanej Czytelnikowi monografii przyczyniło się wiele osób i instytucji. Autor serdecznie dziękuje pracownikom wymienionych powyżej archiwów krajowych i zagranicznych oraz bibliotek naukowych za życzliwą pomoc w zgromadzeniu źródeł i opracowań naukowych, niezbędnych do jej napisania.
1.
Najpełniejszy był on w okresie działalności Wojskowej Komisji Archiwalnej MON Rzeczypospolitej Polskiej.
2.
S. Ciesielski, _Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej i problemy identyfikacji narodowej_, _Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931–1948_, red. S. Ciesielski, Toruń 2003, s. 10.
3.
_Ibidem_, s. 11–18.
4.
D. Grinberg, _Idea pogranicza w historiografii ostatniego stulecia_, _Granice i pogranicza. Historia codzienności i doświadczeń_, red. M. Liedke, J. Sadowska, J. Trynkowski, t. 1, Białystok 1999, s. 197; M. Koter, _Kresy państwowe – geneza i właściwości w świetle doświadczeń geografii politycznej_, _Kresy – pojęcie i rzeczywistość. Zbiór studiów_, red. K. Handke, Warszawa 1997, s. 9.
5.
_Encyklopedia szkolna. Historia_, Warszawa 1993, s. 294–295.
6.
Szerzej: W. Rezmer, _Problem terminologiczny: kampania wrześ-niowa – wojna obronna Polski – kampania polska 1939 roku_, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” (dalej: „PHW”) 2009, nr 3, s. 117–124; C. Grzelak, _Czy historiografia kampanii polskiej 1939 roku daje podstawy do powstawania wokół niej legend i mitów?_, „Studia z Dziejów Wojskowości”, 2016, t. V, s. 23–24.
7.
Oprac.: M. Cieplewicz, T. Jurga, E. Kozłowski, K. Radziwończyk, W. Ryżewski, A. Rzepniewski, P. Stawecki, red. nauk. E. Kozłowski, Warszawa 1979.
8.
_Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł_, oprac. M. Cieplewicz, T. Jurga, W. Ryżewski, A. Rzepniewski, P. Stawecki, red. nauk. E. Koz-łowski, Warszawa 1968.
9.
M. Porwit, _Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku_, t. 1: _Plan i bitwy graniczne_, t. 2: _Odwrót i kontrofensywa_, t. 3: _Bitwy przebojowe i obrona bastionów_, wyd. I, Warszawa 1969, 1973, 1978; wyd. II, Warszawa 1983.
10.
_Kampania wrześniowa 1939_, cz. 1, _Polityczne i wojskowe położenie Polski przed wojną_, Londyn 1951, cz. 2, _Przebieg działań od 1 do 8 września_, Londyn 1986; cz. 3, _Przebieg działań od 9 do 14 września_, Londyn 1959; cz. 4, _Przebieg działań od 15 do 18 września_, Londyn 1986; cz. 5, _Marynarka wojenna i obrona Polskiego Wybrzeża_, Londyn 1962.
11.
L. Moczulski, _Wojna polska 1939_, wyd. I, Poznań 1972.
12.
Warszawa 2014.
13.
Warszawa 1990.
14.
C. Grzelak, H. Stańczyk, _Kampania polska 1939 roku. Początek II wojny światowej_, Warszawa 2005.
15.
J. Majka, _Brygada motorowa płk. Maczka. 10. Brygada Kawalerii 1937_–_1939_, Rzeszów 2004; K.M. Gaj, _Organizacja wojenna wielkiej jednostki motorowej_, Oświęcim 2013.
16.
M. Majewski, _Kresowa Brygada Kawalerii w kampanii 1939 roku_, Warszawa 2011.
17.
P. Dymek, _Brygada ze Stanisławowa 1921–1939_, Oświęcim 2014.
18.
Publikacje wydano w ramach _Wielkiej Księgi Piechoty Polskiej 1914_–_1939_, są starannie wydrukowane oraz ilustrowane, ale nie zawie-rają pełnego aparatu naukowego.
19.
Pruszków 2004.
20.
W. Jarno, _Okręg Korpusu Wojska Polskiego nr IV Łódź 1918_–_1939_, Łódź 2001.
21.
A.A. Ostanek, _VI Lwowski Okręg Korpusu w dziejach wojskowości polskiej w latach 1921_–_1939_, Warszawa 2013.
22.
A.A. Ostanek, _W służbie ojczyźnie. Wojsko Polskie w systemie bezpieczeństwa województw południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej (1921–1939)_, Warszawa 2019.
23.
Centralne Archiwum Wojskowe od 2016 r. wchodzi w skład Wojskowego Biura Historycznego MON RP.
24.
Archiwum Wschodnie gromadzi relacje mieszkańców województw wschodnich RP, które w 1939 r. znalazły się pod okupacją Związku Radziec-kiego, w tym również: lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego.
25.
Posiada pamiętniki i wspomnienia obywateli polskich narodowości żydowskiej.
26.
Zespół Kampania wrześniowa 1939 r. (głównie relacje) oraz kolekcja płk. Bąkiewicza, zawierająca relacje obywateli polskich, repre-sjonowanych w ZSRR w latach 1939–1941 i zwolnionych po układzie Sikorski-Majski.
27.
Kolekcja akt z archiwów rosyjskich, głównie z RGWA, liczy 2367 jednostek archiwalnych. _Informator o zasobie archiwalnym Centralnego Archiwum Wojskowego_, red. N. Bujniewicz, Warszawa 2008, s. 383.
28.
Zespół Sztab 6. Armii (sygn. VIII.800.9) liczy 18 jednostek archiwalnych. _ibidem_, s. 384.
29.
_Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów 17 września 1939_, t. 1, _Geneza i skutki agresji_, red. nauk. E. Kozłowski, Warszawa 1994; t. 2, _Działania wojsk Frontu Ukraińskiego_, red. nauk. S. Jaczyński, Warszawa 1996.
30.
_Wybór dokumentów do agresji 17.09.1939 r_., cz. I, oprac. S. Jaczyński, „WPH”, 1993, nr 1; cz. II, oprac. S. Jaczyński, „WPH”, 1993 nr 2; cz. III, oprac. Cz. Grzelak, „WPH”, 1993, nr 3; cz. IV, oprac. C. Grzelak, „WPH”, 1993, nr 4; cz. V. oprac. C. Grzelak, „WPH”, 1994, nr 1–2; cz. VI, oprac. S. Jaczyński, „WPH”, 1994, nr 4.
31.
_Dokumenty obrony Lwowa 1939_, oprac. A. Leinwand, Warszawa 1997.
32.
_Obrona Lwowa 1939_, t. 1, _Dokumenty 1–16 września_, t. 2, _Dokumenty 17–22 września_, red. nauk. A. Wesołowski, Warszawa 2018.
33.
W. Stachiewicz, _Wierności dochować żołnierskiej. Przygotowania wojenne w Polsce 1935_–_1939 oraz kampania 1939 w relacjach i rozważaniach szefa Sztabu Głównego i szefa Sztabu Naczelnego Wodza_, Warszawa 1998.
34.
K. Sosnkowski, _Cieniom września_, Warszawa 1988.
35.
S. Maczek, _Od podwody do czołga. Wspomnienia wojenne 1918_–_1939_, Wrocław–Warszawa–Kraków 1990, s. 45–82.
36.
B. Prugar-Ketling, _Aby dochować wierności. Wspomnienia z dzia-łań 11. Karpackiej Dywizji Piechoty. Wrzesień 1939_, Warszawa 1990.
37.
_Wrzesień 1939 na kresach w relacjach,_ oprac. C. Grzelak, Warszawa 1999; _Wrzesień 1939 w relacjach i wspomnieniach_, oprac. M. Cieplewicz, E. Kozłowski, Warszawa 1989.
38.
S. Radomyski, _Działania dywizjonu rtm. Józefa Murasika z Ośrodka Zapasowego Kresowej Brygady Kawalerii w 1939 r_., „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej” (dalej: „Prz. Kaw. i Br. Panc.”), 1991, nr 138; J. Wasilewski, _Patrol pod Lwowem 16 września 1939 r_., „Prz. Kaw. i Br. Panc.”, 1976, nr 84.
39.
_Niepublikowany fragment dziennika generała Langnera_, oprac. W. Włodarkiewicz, „Wojskowy Przegląd Historyczny” (dalej: „WPH”), 1996, nr 3, s. 178–190.
40.
C. Grzelak, _Kresy w czerwieni. Agresja Związku Sowieckiego na Polskę w 1939 roku_, wyd. I, Warszawa 1998.
41.
Jedynie jej pierwsze dwa dni (17–18 IX 1939). _PSZ_, t. 1, cz. 4.
42.
R. Szawłowski, _Wojna polsko-sowiecka 1939_, t. 1–2, Warszawa 1995.
43.
R. Dalecki, _Armia „Karpaty” w wojnie obronnej 1939 roku_, Rzeszów 1989, _idem_, _Armia „Karpaty” w wojnie 1939 roku_, Rzeszów 2009.
44.
W. Steblik, _Armia „Kraków” 1939_, Warszawa 1989.
45.
K. Pindel, _Polska południowa w systemie obronnym Drugiej Rzeczypospolitej_, Siedlce 2001.
46.
W. Włodarkiewicz, _Lwów 1939_, Warszawa 2003, wyd. II, 2007.
47.
T. Dubicki, K. Spruch, _Przedmoście rumuńskie. Wrzesień 1939_, Częstochowa 2000; W. Włodarkiewicz, _Przedmoście rumuńskie 1939_, Warszawa 2001, wyd. II, Warszawa 2012.
48.
M.in. _Wrzesień 1939 wojna na dwa fronty_, red. J. Gmitruk, W. Włodarkiewicz, Warszawa 2010; _Spojrzenie na polski wrzesień 1939 roku_, red. T. Kondracki, Warszawa 2011.
49.
E. Rutkowska, _Terytorium południowo-wschodnie państwa polskiego jako teatr działań wojennych_, _Działania militarne w Polsce południowo-wschodniej_, red. nauk. W. Wróblewski, Warszawa 2000.
50.
H. Trubas, M. Trubas, _Ekonomiczne i militarne znaczenie Podkarpacia_, _Między środkową Wisłą a Lwowem_. _Podróż wojskowo-historyczna na Podkarpacie i ziemię lwowską 19_–_22 czerwca 2003_, red. nauk. Z. Moszumański, A. Nawrocki, Pruszków 2003.
51.
E. Romer, _Ziemia i państwo_, Lwów–Warszawa 1939; R. Umias-towski, _Geografia wojenna Rzeczypospolitej i ziem ościennych_, Warszawa 1924; T. Prus-Faszczewski, _Małopolska Wschodnia a obronność pań-stwa_, Warszawa 1939; K. Maleczyński, T. Mańkowski, F. Podhorodecki, M. Tyrowicz, _Lwów i Ziemia Czerwińska_, Lwów 1937.
52.
W. Włodarkiewicz, _Przed zagładą. Społeczeństwo Wołynia i Małopolski Wschodniej wobec państwa polskiego (1935–1939)_, Warszawa 2013.
53.
Przykładem są m.in. _Киевский Краснознаменный_, Москва 1959; Ф. Голиков, Об одной фальшивке немецко-фашистских генералов, „Военно-исторический журнал”, 1959, № 1.
54.
Wykorzystano m.in.: N. v. Vormann, _Der Feldzug 1939 in Polen_, Weissenburg 1958.
55.
H. Lanz, _Gebirgsjäger. Die 1. Gebirgsdivision 1939_–_1945_, Bad Nauheim 1954; M. Krȁutler, K. Springenschmid, _Es war ein Edelweiß. Schicksal und Weg der Zweiten Gebirgsdivision_, Graz und Stuttgart 1962; A.D. v. Plato, _Die Geschichte der 5. Panzerdivision 1938_–_1945_, Regensburg 1978.
56.
A. Olejko, _Niedoszły sojusznik czy trzeci agresor. Wojskowo-poli-tyczne aspekty trudnego sąsiedztwa Polski i Słowacji 1918–1939_, Kraków–Rzeszów 2012.MAŁOPOLSKA WSCHODNIA A OBRONNOŚĆ RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
W okresie międzywojennym w wojskowym podziale administracyjnym Rzeczypospolitej Polskiej większość Małopolski Wschodniej – sześć powiatów województwa lwowskiego: Lwów, Lwów – miasto, Gródek Jagielloński, Żółkiew, Sokal i Rawa Ruska oraz w całości województwa tarnopolskie i stanisławowskie wchodziły w skład Okręgu Korpusu nr VI Lwów, natomiast pozostałe powiaty (21) województwa lwowskiego należały do Okręgu Korpusu nr X Przemyśl. W przededniu wybuchu wojny w regionie stacjonowały znaczne siły Wojska Polskiego. Największym garnizonem południowo-wschodniej Polski był Lwów, miał w nim siedzibę Inspektorat Armii z gen. dyw. Kazimierzem Fabrycym na czele i Dowództwo Okręgu Korpusu nr VI z gen. bryg. Władysławem Langnerem¹. We Lwowie stacjonowały sztaby: 5. Dywizji Piechoty (DP) i Lwowskiej Brygady Obrony Narodowej (ON) z dwoma batalionami Lwów I, Lwów II, Dowództwo Grupy Artylerii nr 6, okręgowe organy służb oraz dwa pułki piechoty: 19. i 40., III batalion 26. pułku piechoty (pp), 14. pułk ułanów (puł) Podolskiej Brygady Kawalerii (BK), dwa pułki artylerii: 5. pułk artylerii lekkiej (pal) i 6. pułk artylerii ciężkiej (pac), 6. pułk lotniczy na lotnisku w Skniłowie, 6. batalion pancerny, 6. dywizjon artylerii przeciwlotniczej oraz 6. dywizjon taborów. We Lwowie był także Korpus Kadetów nr 1 marsz. Józefa Piłsudskiego.
Ważnymi garnizonami w województwie lwowskim były również: Przemyśl z Dowództwem Okręgu Korpusu nr X, okręgowymi organami służb, sztabem 22. DP, 38. pp, 5. pułkiem strzelców podhalańskich, Dowództwem Grupy Artylerii nr 10, 22. pal, 10. pac (w Pikulicach), 4. pułkiem saperów, 2. batalionem pancernym (w Żurawicy), a także Rzeszów, będący m.in. garnizonem sztabu 10. Brygady Kawalerii (zmotoryzowanej) – najnowocześniejszego związku taktycznego Wojska Polskiego w 1939 r.² i Jarosław, m.in. ze sztabem 24. Dywizji Piechoty³.
Znaczne siły Wojska Polskiego stacjonowały także w województwie stanisławowskim, a największym garnizonem była jego stolica. 11. Karpacka Dywizja Piechoty zajmowała trzy garnizony: jej sztab, 48. pułk strzelców i 11. pułk artylerii lekkiej Stanisławów, 49. huculski pułk strzelców Kołomyję, a 53. pułk strzelców Stryj. Dowódcą 11. KDP był płk dypl. Bronisław Prugar-Ketling, wyznaczony na to stanowisko dekretem prezydenta RP prof. Ignacego Mościckiego z 5 sierpnia oraz zarządzeniem Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych z 9 sierpnia 1939 r. Płk Prugar-Ketling był doskonale przygotowanym, doświadczonym i odpornym na stres na polu walki oficerem⁴, za zasługi bojowe był wielokrotnie wyróżniany, m.in. Orderem Virtuti Militari⁵. Również w okresie pokojowej służby w Wojsku Polskim płk Prugar-Ketling uzyskiwał bardzo wysokie oceny przełożonych, m.in. w opinii za 1936 r. zastępca I wiceministra spraw wojskowych gen. bryg. Bronisław Regulski podkreślił: „Znałem i opiniowałem płk. Prugara jako wybitnego dowódcę pułku, z przyjemnością stwierdzam, że jako szef Departamentu Piechoty nie zawiódł pokładanych nadziei i wykazał się pełnią wartościowych cech na tym stanowisku. Posiadając doskonałe przygotowanie w pracy sztabowej, dużą praktykę bojową, wybitne zdolności organizacyjne, umiał postawić wydajność Departamentu Piechoty na bardzo wysokim poziomie ”⁶.
W garnizonie Stanisławów stacjonował również sztab Podolskiej Brygady Kawalerii i jej 6. pułk ułanów, a w Stryju 1. pułk artylerii motorowej oraz sztab 1. pułku Korpusu Ochrony Pogranicza. Jego organizację rozpoczęto w grudniu 1938 r. na pograniczu z autonomiczną w ramach Czecho-Słowacji Ukrainą Zakarpacką⁷; po reorganizacji 1. pułk KOP składał się z dwóch batalionów: „Skole” oraz „Delatyn”.
W województwie tarnopolskim, zgodnie z organizacją pokojową, również stacjonowały znaczne siły Wojska Polskiego: 12. Dywizja Piechoty (51., 52., 54. pp i 12. pal), Kresowa Brygada Kawalerii i jej dwa pułki ułanów (9. i 22.) oraz Brygada KOP „Podole” (trzy bataliony graniczne: „Skałat”, „Kopyczyńce” i „Borszczów”, batalion odwodowy i dywizjon artylerii lekkiej)⁸. Dużymi garnizonami w województwie były: Tarnopol, w którym stacjonowało dowództwo 12. DP i 54. pp, Złoczów – 52. pp i 12. pal 12. DP, Brody – dowództwo Kresowej BK i 22 puł. oraz Czortków – dowództwo Brygady KOP „Podole”, mniejszymi zaś Brzeżany – garnizon 51. pp oraz Trembowla – 9. pułku ułanów.
Jak już wspomniano, w Małopolsce Wschodniej stacjonowało kilka formacji Korpusu Ochrony Pogranicza i Straży Granicznej. Brygada KOP „Podole” ochraniała 251,6 km granicy ze Związkiem Radzieckim wzdłuż Zbrucza i 64,9 km granicy z Rumunią nad Dniestrem. Obszar jej działania stanowiło pięć powiatów województwa tarnopolskiego: Zaleszczyki, Borszczów, Kopyczyńce, Skałat oraz Zbaraż. W Czortkowie stacjonowały: dowództwo brygady, batalion odwodowy, dywizjon artylerii lekkiej, kompania saperów i inne pododdziały. Sztab batalionu „Skałat”, kompanie odwodowa i ciężkich karabinów maszynowych oraz pluton łączności stacjonowały w Skałacie, a kompanie graniczne w Podwołoczyskach, Osowiku i Tokach. Batalion „Kopyczyńce” ochraniał granicę trzema kompaniami: „Kociubińczyki”, „Husiatyn” i „Postołówka”. Jego sztab, kompanie odwodowa i ciężkich karabinów maszynowych oraz pluton łączności kwaterowały w Kopyczyńcach. Najdłuższy odcinek granicy państwowej, liczący 166,4 km ochraniał prawoskrzydłowy batalion „Borszczów”, dysponujący czterema kompaniami granicznymi: „Mielnica Podolska”, „Turylcze”, „Kudryńce” i „Skała Podolska” W Borszczowie kwaterowały: sztab batalionu, kompanie odwodowa i ckm oraz pluton łączności. W skład brygady wchodziły też trzy szwadrony kawalerii KOP: „Hnilice Wielkie”, „Czortków” oraz „Zaleszczyki”. Do ich zadań należało utrzymanie łączności, prowadzenie akcji pościgowych, patrolowanie pogranicza oraz wymagające szybkiego przemieszczania akcje specjalne⁹.
Wzrost zagrożenia południowej granicy spowodował, że w grudniu 1938 r. na pograniczu z należącą do Czecho-Słowacji Ukrainą Zakarpacką¹⁰ rozpoczęto organizowanie 1. pułku KOP „Karpaty”, który rozpoczął przejmowanie ochrony granicy polsko-czechosłowackiej od Straży Granicznej. Dowódcą pułku został ppłk Władysław Ziętkiewicz, wcześniej dowódca 49. pułku piechoty 11. Karpackiej Dywizji Piechoty. Początkowo w składzie pułku funkcjonowały trzy bataliony: „Skole”, „Dolina” oraz „Worochta”¹¹. W lipcu 1939 r. zmieniono jego organizację: batalion „Worochta” zlikwidowano, a jego stan osobowy przekazano organizowanemu od podstaw 2. pułkowi KOP „Karpaty”, a batalion „Dolina” dyslokowano do Delatyna i zmieniono jego nazwę na „Delatyn”¹². Ostatecznie pułk składał się z dwóch batalionów: „Skole” oraz „Delatyn”. Oficerów i podoficerów do nowego oddziału skierowano z wojsk operacyjnych, natomiast szeregowych z innych jednostek KOP. Do wybuchu wojny pułk znajdował się w trakcie organizacji, nie posiadał artylerii piechoty, dział przeciwpancernych i kuchni polowych. W ramach przygotowań wojennych opracowano plan jego koncentracji na pośrednich punktach zbornych i załadowania do transportu kolejowego. Dowództwo pułku, plutony łączności i żandarmerii stacjonowały w Stryju. W miejscowości Skole znajdował się sztab batalionu „Skole”, kompania ckm oraz plutony: łączności, administracyjny, dowodzenia, saperów (10 patroli 1 + 6) i izba chorych, a trzy kompanie: „Sianki”, „Sławsko” i „Ludwikówka” pełniły służbę graniczną. Batalion liczył 15 oficerów i 1047 podoficerów i szeregowców. Dowództwo batalionu „Delatyn” wraz z kompanią ckm i plutonami specjalnymi kwaterowało w Delatynie i dysponowało czterema kompaniami granicznymi: „Osmołoda”, „Rafajłowa”, „Worochta” i „Żabie”. Służbę pełniło w nim 15 oficerów oraz 1204 podoficerów i szeregowców.
Wobec dalszego wzrostu zagrożenia Rzeczypospolitej z południa ze strony formalnie niepodległej Słowacji, ale silnie kontrolowanej przez III Rzeszą, w lipcu 1939 r. rozkazem ministra spraw wojskowych sformowano 2. pułk KOP „Karpaty” w składzie: dowództwo, pluton zwiadowców, pluton saperów (stacjonowały w Dukli) oraz dwa bataliony graniczne: „Komańcza” i „Dukla”. Dowódcą pułku mianowano ppłk. Jana Zachodnego¹³. Oddziały KOP składały się ze starannie dobranych i z dobrze wyszkolonych żołnierzy.
W sumie w trzech południowo-wschodnich województwach stacjonowały znaczne siły Wojska Polskiego: pięć dywizji piechoty, dwie brygady kawalerii, dwa pułki artylerii ciężkiej, 1. pułk artylerii motorowej, 10. Brygada Kawalerii i dwa bataliony pancerne, 6. pułk lotniczy oraz wiele innych jednostek i służb, stanowiących blisko 20% potencjału Wojska Polskiego.
W okresie międzywojennym w strukturze Wojska Polskiego dominowała piechota, która obok artylerii i kawalerii była zasadniczym i najliczniejszym rodzajem broni, zdolnym do realizacji wszelkich zadań bojowych. Sześcioletni plan modernizacji i rozbudowy Wojska Polskiego, realizowany od 1937 r., przewidywał m.in. unowocześnienie uzbrojenia piechoty. Do wybuchu wojny przyniosło to zwiększenie jej wartości bojowej, jednak nasycenie piechoty nowoczesnym uzbrojeniem nadal było niższe niż w innych armiach.
Polskie dywizje piechoty charakteryzowała bardzo niska zdolność manewrowa, wynikająca ze stosowania głównie trakcji konnej, zbyt mało miały one też broni przeciwpancernej (27 dział przeciwpancernych kalibru 37 mm Bofors i 92 karabiny specjalne wz. 35 kal. 7,92 mm)¹⁴ oraz przeciwlotniczej (4 działa kalibru 40 mm Bofors) i artylerii ciężkiej (6 dział)¹⁵. Polska dywizja piechoty według organizacji wojennej składała się z trzech pułków piechoty, pułku artylerii lekkiej, dywizjonu artylerii ciężkiej, baterii artylerii przeciwlotniczej, kompanii ckm na taczankach, szwadronu kawalerii dywizyjnej, kompanii cyklistów oraz kompanii czołgów rozpoznawczych¹⁶. Pułk piechoty składał się z trzech batalionów, kompanii zwiadu (plutonu konnego i plutonu kolarzy), kompanii przeciwpancernej (9 dział) i plutonu artylerii (2 działa polowe kalibru 75 mm). Batalion piechoty tworzyły trzy kompanie piechoty (po 4 oficerów i 226 podoficerów i szeregowców) i kompania ckm (12 ckm i 2 moździerze kalibru 81 mm). Kompania strzelecka składała się z trzech plutonów (każdy: oficer i 62 podoficerów i szeregowców) oraz sekcji granatników (3 granatniki kalibru 46 mm), a pluton z trzech drużyn po 19 żołnierzy każda¹⁷.
Jak już wspomniano, w okresie międzywojennym piechota, artyleria i kawaleria były zaliczane do broni głównych Wojska Polskiego, a w kampanii polskiej 1939 r. największym związkiem taktycznym polskiej kawalerii była brygada, licząca trzy lub cztery pułki kawalerii, dywizjon artylerii konnej (trzy lub cztery baterie czterodziałowe armat polowych wz. 02/26 kalibru 75 mm, w zależności od liczby pułków kawalerii w brygadzie), szwadron łączności i szwadron pionierów. Po mobilizacji każda brygada kawalerii otrzymywała jako wzmocnienie: batalion strzelców (pieszy), dywizjon pancerny w składzie dwóch szwadronów: czołgów rozpoznawczych TK lub TKS i szwadronu samochodów pancernych oraz baterię przeciwlotniczą.
1.
Władysław Langner (1896–1972) urodził się 18 VI 1896 r. w Jaworowie. W czasie I wojny światowej służył w 1. pp I Brygady Legionów Polskich, po kryzysie przysięgowym walczył na froncie włoskim. Od listopada 1918 r. w Wojsku Polskim, 1 I 1933 r. awansowany do stopnia generała brygady, od VIII 1934 r. dowódca Okręgu Korpusu nr IV Łódź, a od 14 II 1938 r. dowódca Okręgu Korpusu nr VI Lwów; Centralne Archiwum Wojskowe, dalej: CAW, Akta Personalne Langner Władysław, sygn. 1542, 4218, 6359; VM 57–4747.
2.
W. Włodarkiewicz, _Działania opóźniające 10. Brygady Kawalerii w kampanii polskiej 1939 roku_, „Bellona” 2014, nr 3, s. 122–142.
3.
W. Włodarkiewicz, _Wojskowe znaczenie Małopolski Wschodniej w przededniu wojny 1939 r._, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 1996, t. XXXVIII, s. 317; A.A. Ostanek, _VI Lwowski Okręg…_, s. 262.
4.
Bronisław Prugar urodził się 2 VII 1891 r. w Trześniowie w pow. Brzozów, ukończył studia prawnicze, był członkiem Drużyn Strzeleckich. W czasie I wojny światowej jako oficer rezerwy został zmobilizowany do armii Austro-Węgier. Dostał się do rosyjskiej niewoli. Po rewolucji w POW, a następnie w armii gen. Hallera we Francji. Uczestnik wojen o granice. W okresie pokojowym pełnił służbę w Wojsku Polskim, m.in.: VII 1927–VIII 1929 zastępca dowódcy 34. pp, VII 1929–X 1935 dowódca 45. pp, od X 1935 do X 1938 szef Departamentu Piechoty MSWojsk. Następnie dowódca Piechoty Dywizyjnej 11. KDP oraz dowódca 11. Karpackiej Dywizji Piechoty. W kampanii francuskiej 1940 r. dowódca 2. Dywizji Strzelców Pieszych, wraz z dywizją internowany w Szwajcarii. Po zakończeniu wojny wrócił do kraju i wstąpił do Wojska Polskiego. Zmarł 18 II 1948 r. w Warszawie; T. Kryska-Karski, S. Żurakowski, _Generałowie Polski Niepodległej_, Warszawa 1991, s. 151.
5.
CAW, I.482.17.1040, VM, Wniosek o odznaczenie Orderem Virtuti Militari w myśl Uchwały Kapituły Tymczasowej z 23 I 1920 r. mjr. Szt. Gen. Prugar-Ketlinga Bronisława.
6.
CAW, Akta Personalne 5612, Akta Personalne płk dypl. Prugar-Ketling Bronisław, Roczna Lista Kwalifikacyjna za rok 1936.
7.
J. Prochwicz, _Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny_, cz. I, _Powstanie i przemiany organizacyjne KOP do 1939 r._, „WPH” 1994, nr 3, s. 159; W. Dominiczak, _Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919_–_1939_, Warszawa 1991, s. 204; M. Jabłonowski, _Formacja specjalna. Korpus Ochrony Pogranicza_, Warszawa 2002–2003, s. 57.
8.
_Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864_–_1939_, red. nauk. P. Stawecki, Warszawa 1990, s. 751–758.
9.
Szwadrony składały się z: dowództwa, dwóch lub trzech plutonów liniowych, drużyny ckm, drużyny gospodarczej oraz patrolu telefonicznego. Etat osobowy, koni i uzbrojenia szwadronu kawalerii KOP, CAW, GISZ, I.302.4.256, k. 216–221; K. Draczyński, _Kawaleria Korpusu Ochrony Pogranicza_, „Prz. Kaw. i Br. Panc.”, 1968, nr 50, s. 98.
10.
W marcu 1939 r. została przyłączona do Węgier.
11.
J. Prochwicz, _Korpus Ochrony Pogranicza w…_, cz. I, s. 159.
12.
W. Dominiczak, _op. cit_., s. 204; M. Jabłonowski, _op. cit._, s. 57; J. Prochwicz, _Korpus Ochrony Pogranicza w…_, cz. II, s. 6.
13.
Bataliony składały się dowództwa, kwatermistrzostwa, kompanii ckm, plutonu łączności i trzech kompanii strzeleckich.
14.
Szerzej: W. Włodarkiewicz, _Polskie osiągnięcia w zakresie broni przeciwpancernej, ich weryfikacja w kampanii polskiej 1939 roku i wnioski dla aliantów_, _Polska myśl techniczna w II wojnie światowej. W 70. rocznicę zakończenia działań wojennych w Europie_, materiały pokonferencyjne pod redakcją Jana Tarczyńskiego, Warszawa 2015, s. 185–207.
15.
Szerzej: R. Łoś, _Artyleria polska 1914_–_1939_, Warszawa 1991, s. 259–292.
16.
Otrzymało je 18 dywizji piechoty na 30 istniejących w okresie pokoju.
17.
Z. Jagiełło, _Piechota polska w przededniu wybuchu II wojny światowej_, A. Jońca, Z. Jagiełło, A. Konstankiewicz, L. Kukawski, P.M. Rożdżestwieński, R. Sawicki, J.S. Tym, A. Wesołowski, J. Wróbel, _Mokra Działoszyn 1939_, Warszawa 2005, s. 46–48.
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
Po kilkudziesięciu latach systematycznych badań historiografia kampanii polskiej 1939 r. udzieliła już odpowiedzi na większość głównych pytań badawczych: stanu przygotowań wojennych Rzeczypospolitej Polskiej i jej przeciwników, możliwości bojowych Wojska Polskiego, Wehrmachtu i Armii Czerwonej oraz przebiegu i skutków działań bojowych.
W okresie PRL historycy polscy koncentrowali swoje badania na genezie, przebiegu oraz skutkach agresji Niemiec na Rzeczpospolitą, pomijając agresję Związku Radzieckiego. Przełom polityczny 1989 r. zniósł w Polsce oficjalną wykładnię polityczną i metodologię badań historycznych oraz umożliwił historykom pełniejszy dostęp do archiwów polskich i zagranicznych. Uzyskanie dostępu do nowych źródeł z archiwów rosyjskich¹ oraz polskich, a także zniesienie utrudnień pozanaukowych – cenzury – znacznie poszerzyły historykom polskim możliwości badań przebiegu kampanii 1939 r., w tym na Kresach Południowo-Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej.
Termin _kresy_ najczęściej jest synonimem wschodnich obszarów Rzeczypospolitej Polskiej do wybuchu II wojny światowej. Czasami, m.in. w publikacjach, występują również określenia uzupełniające, wskazujące na odmienne znaczenie tego terminu: _Kresy Południowo-Wschodnie, Kresy Północno-Wschodnie_ oraz, z tym, że jednak znacznie rzadziej, _Kresy Zachodnie_². Znaczenie tego określenia zmieniało się. Kresy Południowo-Wschodnie najczęściej obejmują trzy województwa w całości: wołyńskie, tarnopolskie i stanisławowskie oraz część lwowskiego, położoną na wschód od Sanu³.
Kresy można również analizować jako pewnego rodzaju pogranicze, zjawisko dynamiczne w sensie geograficznym oraz socjoetnologicznym, zmienne kulturowo i etnicznie z powodu procesu dyfuzji kulturowej oraz cywilizacyjnej. W konsekwencji na Kresach występują dwujęzyczność i dwukulturowość oraz konwergencja kulturowa⁴.
Małopolska to historyczna dzielnica Polski; jej nazwa wywodzi się z języka łacińskiego i pochodzi od określenia _Polonia Minor_ – Polska młodsza, które powstało w XV w. dla odróżnienia od Wielkopolski – _Polonia Maior_⁵. Stosowane w publikacji określenie Małopolska Wschodnia obejmuje trzy południowo-wschodnie województwa Polski z lat 1921–1939: lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie.
Działania wojenne na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej we wrześniu i w październiku 1939 r. były różnie określane w literaturze przedmiotu: najwcześniej pojawiło się określenie _kampania wrześniowa_, używane przez polskich historyków w kraju i na emigracji, a pod koniec lat sześćdziesiątych z inicjatywy badaczy z Wojskowego Instytutu Historycznego MON pojawiła się nazwa _wojna obronna 1939_. W ostatnich latach środowisko badaczy tej problematyki wprowadziło do naukowego obiegu pojęcie _kampania polska 1939 r_.⁶, które najpełniej i najtrafniej oddaje charakter i czas trwania działań wojennych na terytorium RP, będących pierwszą kampanią II wojny światowej.
Historiografię kampanii polskiej 1939 r. z okresu PRL, jak już wspomniano, charakteryzują poważne mankamenty, czego przykładem jest obszerna praca pt. _Polski Czyn Zbrojny w II wojnie światowej_, t. I, _Wojna obronna Polski 1939_, przygotowana przez pracowników naukowych Wojskowego Instytutu Historycznego⁷. Jej atutem są obszerne analizy działań polskich i niemieckich, a także liczne, starannie wykonane szkice i schematy organizacyjne, tabele oraz fotografie, natomiast podstawową słabością jest całkowite pominięcie genezy, przebiegu i skutków agresji Związku Radzieckiego na Polskę. Było to charakterystyczne dla publikacji historycznych okresu PRL z uwagi na ingerencje cenzury oraz utrudniony dostęp do źródeł z archiwów zagranicznych, w tym całkowity brak dokumentów aktowych z archiwów Związku Radzieckiego. Ważnym wydarzeniem tego okresu było wydanie profesjonalnie opracowanego wyboru źródeł, w którym jednak również nie zamieszczono dokumentów dotyczących agresji ZSRR na Rzeczpospolitą Polską⁸.
Mimo upływu wielu lat od pierwszego wydania tej publikacji nadal przydatna jest praca płk. dypl. Mariana Porwita, stanowiąca bardzo kompetentną analizę polskiej sztuki wojennej w kampanii polskiej 1939 r⁹.
Nadal wysoko oceniana jest też monumentalna, trzytomowa praca Komisji Historycznej Polskiego Sztabu Głównego w Londynie _Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej_, której tom I nosi tytuł _Kampania wrześniowa 1939_ i dzieli się na pięć części¹⁰. Niestety, nie ukazała się planowana szósta część tej nadal bardzo przydatnej syntezy, obejmująca okres od 19 września do 6 października 1939 r.
Jako jeden z pierwszych autorów krajowych badania nad przebiegiem agresji ZSRR na Polskę i próbę ich opublikowania podjął Leszek Moczulski, co spowodowało ostre działania ze strony cenzury¹¹. Okres po 1989 r. przyniósł dalsze naukowe publikacje. Na wymienienie wśród nich zasługuje zwłaszcza obszerna synteza Tadeusza Jurgi pt. _1939. Obrona Polski i Europy_¹², która jest nieznacznie poprawioną wersją wcześniejszej _Obrony Polski 1939_¹³. Na uwagę czytelników zasługuje też wielowątkowa monografia autorstwa Czesława Grzelaka i Henryka Stańczyka¹⁴, obejmująca agresję Niemiec oraz Związku Radzieckiego.
Opracowano dzieje wszystkich związków operacyjnych Wojska Polskiego – armii i samodzielnych grup operacyjnych, uczestniczących w kampanii 1939 r., w tym również w Małopolsce Wschodniej. Bardziej zróżnicowany jest stan przygotowania monografii wrześniowych związków taktycznych Wojska Polskiego – w ostatnich latach można zauważyć wyraźnie większe zainteresowanie tymi badaniami, obecne zaawansowanie wynosi 100% w przypadku brygad zmotoryzowanych, ok. 80% w wypadku brygad kawalerii oraz ponad 20% w wypadku dywizji i brygad piechoty. Zainteresowaniem historyków cieszą się dzieje brygad kawalerii Wojska Polskiego, przygotowano monografię 10. (zmotoryzowanej) Brygady Kawalerii¹⁵ oraz monografie Kresowej Brygady Kawalerii¹⁶ i Podolskiej Brygady Kawalerii¹⁷, które miały swoje pokojowe garnizony w Małopolsce Wschodniej.
Wśród monografii związków taktycznych Wojska Polskiego brak jest pełnego opracowania dziejów dywizji piechoty, stacjonujących w Małopolsce Wschodniej zgodnie z pokojową organizacją. W ostatnim okresie wydano prace popularyzatorskie o wszystkich czynnych dywizjach piechoty Wojska Polskiego¹⁸. Nadal brakuje monografii brygad piechoty Wojska Polskiego, ukazała się jedynie niewielka praca pt. _3. Brygada Strzelców Górskich w kampanii wrześniowej 1939 roku_¹⁹. Niekorzystnie prezentuje się stan badań dziejów okręgów korpusów Wojska Polskiego, ponieważ powstały jedynie dwie monografie: okręgu korpusu nr IV Łódź²⁰ oraz nr VI Lwów²¹; nie opracowano np. dziejów Okręgu Korpusu nr X Przemyśl, który m.in. obejmował zachodnie powiaty województwa lwowskiego. Tę lukę w części wypełnia nowa monografia autorstwa Adama Ostanka²².
Do przygotowania monografii pt. _Małopolska Wschodnia 1939_ wykorzystano materiały źródłowe z archiwów polskich i zagranicznych, ówczesną prasę centralną i regionalną, opublikowane źródła, relacje i wspomnienia oraz opracowania naukowe zwarte i artykuły. Źródła, niezbędne dla naukowej analizy podjętego tematu, znajdują się w kilku polskich instytucjach: Archiwum Akt Nowych, Centralnym Archiwum Wojskowym²³, Archiwum Wschodnim²⁴, a także Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego²⁵.
Z placówek zagranicznych przydatne źródła: dokumenty aktowe i relacje posiada Archiwum Instytutu Polskiego im. gen. Sikorskiego w Londynie²⁶, Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe (RGWA - Российский Государственный Bоенный Aрхив) w Moskwie oraz archiwa ukraińskie. Dokumenty aktowe, dotyczące przebiegu działań wojennych Armii Czerwonej w Polsce w 1939 r. z zasobu RGWA w latach dziewięćdziesiątych XX w. udostępniono polskiej Wojskowej Komisji Archiwalnej, skopiowano i włączono do zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego jako kolekcję Wojskowej Komisji Archiwalnej, składającą się z 88 zespołów²⁷, wśród nich Sztabu 6. Armii Frontu Ukraińskiego, działającej na lwowskim kierunku operacyjnym²⁸, oraz 12. Armii, nacierającej na lewym skrzydle Frontu Ukraińskiego.
Do ukazania ostatnich miesięcy pokojowych dziejów trzech województw, tworzących Małopolskę Wschodnią, przydatne były zasoby archiwów ukraińskich: Państwowego Archiwum Obwodu Tarnopolskiego (Дepжaвний Apixiв Tepнoпiльcькoї Oблacтi – DATO), Państwowego Archiwum Obwodu Iwano-Frankiwskiego (Державний Архів Івано-Франківскої Області – DAIFO), Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie (Центральний Державний Історичний Архів України м. Львів – CDIAU) oraz Państwowego Archiwum Obwodu Lwowskiego (Державний Архів Львівської Області – DALO).
Jak już wspomniano, w procesie przygotowania monografii wykorzystano również źródła drukowane, opublikowane relacje i wspomnienia, prasę centralną i regionalną oraz opracowania naukowe zwarte i artykuły.
Część dokumentów wojskowych Armii Czerwonej z zasobu RGWA opublikowano w formie zwartej²⁹ oraz na łamach „Wojskowego Przeglądu Historycznego”³⁰. Ukazały się również _Dokumenty obrony Lwowa 1939_ (200 mało znanych dokumentów)³¹, a także bardzo obszerna edycja źródeł o obronie Lwowa w 1939 r., zawierająca 580 dokumentów, najczęściej wcześniej niepublikowanych³².
Dużą rolę w badaniach nad kampanią polską 1939 r. w Małopolsce Wschodniej odgrywają wspomnienia żołnierzy, w tym szefa Sztabu Głównego Wojska Polskiego gen. bryg. Wacława Stachiewicza³³ oraz m.in. dowódcy Frontu Południowego gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego³⁴ czy dowódców związków taktycznych: gen. dyw. (w 1939 r. płk. dypl.) Stanisława Maczka³⁵ i gen. bryg. (w 1939 r. płk. dypl.) Bronisława Prugara-Ketlinga³⁶. Ukazały się także wartościowe edycje relacji i wspomnień³⁷ najczęściej oficerów, uczestników kampanii 1939 r. w badanym regionie, część z nich opublikował londyński „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”³⁸ oraz wydawany w kraju „Wojskowy Przegląd Historyczny”³⁹.
Po przełomie politycznym 1989 r. historycy polscy rozpoczęli intensywne badania genezy, przebiegu oraz skutków agresji ZSRR na Polskę, czemu, jak już wspomniano, sprzyjały zniesienie cenzury wydawniczej oraz łatwiejszy dostęp do źródeł archiwalnych, w tym w instytucjach rosyjskich oraz ukraińskich i białoruskich. Działania Armii Czerwonej w Polsce w 1939 r. zostały najpełniej przeanalizowane przez Czesława Grzelaka⁴⁰. Omówiono je również w cennej pracy zbiorowej pt. _Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej_⁴¹, a także w monografiach autorstwa: Ryszarda Szawłowskiego⁴², Ryszarda Daleckiego⁴³, Władysława Steblika⁴⁴, Kazimierza Pindla⁴⁵ i Wojciecha Włodarkiewicza⁴⁶ oraz w publikacjach o przedmościu rumuńskim⁴⁷. Tematyka kampanii 1939 r. jest także obecna w pracach zbiorowych, najczęściej będących efektem prac konferencji naukowych, organizowanych przez różne ośrodki⁴⁸.
Przydatne informacje – w formie wydzielonych rozdziałów – zawierają również prace zbiorowe: _Działania militarne w Polsce południowo-wschodniej_⁴⁹, _Między środkową Wisłą a Lwowem_⁵⁰, a także opracowania z zakresu geografii i geografii wojennej⁵¹ oraz monografia o postawach mieszkańców Polski Południowo-Wschodniej wobec państwa polskiego w latach 1935–1939, w tym w okresie kampa-nii polskiej 1939 roku⁵².
Wartość publikacji zagranicznych bywa różna. Prace autorów z byłego ZSRR nie wniosły nowych treści z powodu ich nieobiektywności i propagandowego charakteru⁵³. Dla analizy działań bojowych strony niemieckiej przydatne okazały się prace syntetyczne⁵⁴ i monografie trzech dywizji Wehrmachtu⁵⁵. Na rynku wydawniczym pojawiły się również pierwsze publikacje o pomijanym do niedawna udziale Słowacji w agresji na Polskę w 1939 roku⁵⁶.
Niniejsza monografia analizuje działania wojenne w Małopolsce Wschodniej we wrześniu 1939 r. Wojska Polskiego, Wehrmachtu i Armii Czerwonej oraz w znacznie mniejszym stopniu armii Słowacji. Jej celem jest ukazanie polskich przygotowań obronnych w Małopolsce Wschodniej oraz przebiegu prowadzonych działań z podziałem na etapy aż do ich zakończenia. W publikacji szczegółowo przeanalizowano problemy wcześniej pomijane, zwłaszcza zadanie, przygotowania wojenne i przebieg działań wojsk Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej. Mimo ograniczonej objętości publikacji dążono także do ukazania całej złożoności położenia militarnego Lwowa oraz koncepcji przedmościa rumuńskiego i próby jej realizacji we wrześniu 1939 r.
W analizach sytuacji militarnej i politycznej oraz przebiegu działań wojennych w regionie wydzielono kilkanaście problemów badawczych, które scharakteryzowano w odrębnych rozdziałach. Część pierwsza monografii obejmuje cztery rozdziały i analizuje położenie regionu w okresie pokoju od marca do końca sierpnia 1939 r. W rozdziale pierwszym scharakteryzowano Małopolskę Wschodnią i jej rolę polityczną i gospodarczą, a w drugim jej znaczenie dla obronności Rzeczypospolitej. Postawy mieszkańców trzech województw Małopolski Wschodniej: lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego, wobec wzrostu zagrożenia wojennego ukazano w rozdziale trzecim, a w kolejnym przedstawiono przebieg mobilizacji alarmowej oraz powszechnej w trzech badanych województwach Rzeczypospolitej.
Druga część monografii ukazuje najważniejsze wydarzenia militarne kampanii polskiej 1939 r. w badanym regionie do 17 września 1939 roku. W rozdziale piątym przeanalizowano przebieg pierwszych dziesięciu dni wojny w Małopolsce Wschodniej. Rozdział szósty poświęcony jest wzrostowi zagrożenia Lwowa, przygotowaniom obrony oraz działaniom wojennym na jego przedpolach i pierwszemu okresowi obrony miasta 12–16 września 1939 r. Trzydniowe walki 10. Brygady Kawalerii (zmotoryzowanej) o Z boiska zostały przedstawione w rozdziale siódmym. W kolejnym rozdziale (ósmym) omówiono genezę, przebieg i skutki bitwy pod Jaworowem, stoczonej przez grupę Wojska Polskiego dowodzoną przez gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, przebijającą się spod Przemyśla do Lwowa.
Część trzecia monografii przybliża wydarzenia militarne w Małopolsce Wschodniej od 17 września 1939 r. aż do rozbicia, kapitulacji lub ewakuacji do państw neutralnych zgrupowań Wojska Polskiego. Rozdział dziewiąty przedstawia drugi okres obrony Lwowa, a dziesiąty koncepcję i organizację obrony na przedmościu rumuńskim. Rozdział jedenasty ukazuje polskie oceny zagrożenia ze strony ZSRR, a dwunasty decyzje polskich naczelnych władz państwowych i wojskowych w związku z agresją Związku Radzieckiego na Rzeczpospolitą. Kolejny rozdział został poświęcony analizie przebiegu i skutków ewakuacji polskich naczelnych władz państwowych i wojskowych oraz Wojska Polskiego i uchodźców cywilnych do Rumunii i na Węgry. Ostatnie rozdziały przybliżają działania 6. Armii Frontu Ukraińskiego na lwowskim kierunku operacyjnym oraz 12. Armii na Podkarpaciu.
Publikacja zawiera również zakończenie, załączniki, w których opublikowano wybrane dokumenty polskie i ówczesnych przeciwników, wykazy skrótów, map i fotografii, bibliografię oraz indeksy: osobowy i geograficzny.
Do powstania prezentowanej Czytelnikowi monografii przyczyniło się wiele osób i instytucji. Autor serdecznie dziękuje pracownikom wymienionych powyżej archiwów krajowych i zagranicznych oraz bibliotek naukowych za życzliwą pomoc w zgromadzeniu źródeł i opracowań naukowych, niezbędnych do jej napisania.
1.
Najpełniejszy był on w okresie działalności Wojskowej Komisji Archiwalnej MON Rzeczypospolitej Polskiej.
2.
S. Ciesielski, _Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej i problemy identyfikacji narodowej_, _Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931–1948_, red. S. Ciesielski, Toruń 2003, s. 10.
3.
_Ibidem_, s. 11–18.
4.
D. Grinberg, _Idea pogranicza w historiografii ostatniego stulecia_, _Granice i pogranicza. Historia codzienności i doświadczeń_, red. M. Liedke, J. Sadowska, J. Trynkowski, t. 1, Białystok 1999, s. 197; M. Koter, _Kresy państwowe – geneza i właściwości w świetle doświadczeń geografii politycznej_, _Kresy – pojęcie i rzeczywistość. Zbiór studiów_, red. K. Handke, Warszawa 1997, s. 9.
5.
_Encyklopedia szkolna. Historia_, Warszawa 1993, s. 294–295.
6.
Szerzej: W. Rezmer, _Problem terminologiczny: kampania wrześ-niowa – wojna obronna Polski – kampania polska 1939 roku_, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” (dalej: „PHW”) 2009, nr 3, s. 117–124; C. Grzelak, _Czy historiografia kampanii polskiej 1939 roku daje podstawy do powstawania wokół niej legend i mitów?_, „Studia z Dziejów Wojskowości”, 2016, t. V, s. 23–24.
7.
Oprac.: M. Cieplewicz, T. Jurga, E. Kozłowski, K. Radziwończyk, W. Ryżewski, A. Rzepniewski, P. Stawecki, red. nauk. E. Kozłowski, Warszawa 1979.
8.
_Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł_, oprac. M. Cieplewicz, T. Jurga, W. Ryżewski, A. Rzepniewski, P. Stawecki, red. nauk. E. Koz-łowski, Warszawa 1968.
9.
M. Porwit, _Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku_, t. 1: _Plan i bitwy graniczne_, t. 2: _Odwrót i kontrofensywa_, t. 3: _Bitwy przebojowe i obrona bastionów_, wyd. I, Warszawa 1969, 1973, 1978; wyd. II, Warszawa 1983.
10.
_Kampania wrześniowa 1939_, cz. 1, _Polityczne i wojskowe położenie Polski przed wojną_, Londyn 1951, cz. 2, _Przebieg działań od 1 do 8 września_, Londyn 1986; cz. 3, _Przebieg działań od 9 do 14 września_, Londyn 1959; cz. 4, _Przebieg działań od 15 do 18 września_, Londyn 1986; cz. 5, _Marynarka wojenna i obrona Polskiego Wybrzeża_, Londyn 1962.
11.
L. Moczulski, _Wojna polska 1939_, wyd. I, Poznań 1972.
12.
Warszawa 2014.
13.
Warszawa 1990.
14.
C. Grzelak, H. Stańczyk, _Kampania polska 1939 roku. Początek II wojny światowej_, Warszawa 2005.
15.
J. Majka, _Brygada motorowa płk. Maczka. 10. Brygada Kawalerii 1937_–_1939_, Rzeszów 2004; K.M. Gaj, _Organizacja wojenna wielkiej jednostki motorowej_, Oświęcim 2013.
16.
M. Majewski, _Kresowa Brygada Kawalerii w kampanii 1939 roku_, Warszawa 2011.
17.
P. Dymek, _Brygada ze Stanisławowa 1921–1939_, Oświęcim 2014.
18.
Publikacje wydano w ramach _Wielkiej Księgi Piechoty Polskiej 1914_–_1939_, są starannie wydrukowane oraz ilustrowane, ale nie zawie-rają pełnego aparatu naukowego.
19.
Pruszków 2004.
20.
W. Jarno, _Okręg Korpusu Wojska Polskiego nr IV Łódź 1918_–_1939_, Łódź 2001.
21.
A.A. Ostanek, _VI Lwowski Okręg Korpusu w dziejach wojskowości polskiej w latach 1921_–_1939_, Warszawa 2013.
22.
A.A. Ostanek, _W służbie ojczyźnie. Wojsko Polskie w systemie bezpieczeństwa województw południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej (1921–1939)_, Warszawa 2019.
23.
Centralne Archiwum Wojskowe od 2016 r. wchodzi w skład Wojskowego Biura Historycznego MON RP.
24.
Archiwum Wschodnie gromadzi relacje mieszkańców województw wschodnich RP, które w 1939 r. znalazły się pod okupacją Związku Radziec-kiego, w tym również: lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego.
25.
Posiada pamiętniki i wspomnienia obywateli polskich narodowości żydowskiej.
26.
Zespół Kampania wrześniowa 1939 r. (głównie relacje) oraz kolekcja płk. Bąkiewicza, zawierająca relacje obywateli polskich, repre-sjonowanych w ZSRR w latach 1939–1941 i zwolnionych po układzie Sikorski-Majski.
27.
Kolekcja akt z archiwów rosyjskich, głównie z RGWA, liczy 2367 jednostek archiwalnych. _Informator o zasobie archiwalnym Centralnego Archiwum Wojskowego_, red. N. Bujniewicz, Warszawa 2008, s. 383.
28.
Zespół Sztab 6. Armii (sygn. VIII.800.9) liczy 18 jednostek archiwalnych. _ibidem_, s. 384.
29.
_Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów 17 września 1939_, t. 1, _Geneza i skutki agresji_, red. nauk. E. Kozłowski, Warszawa 1994; t. 2, _Działania wojsk Frontu Ukraińskiego_, red. nauk. S. Jaczyński, Warszawa 1996.
30.
_Wybór dokumentów do agresji 17.09.1939 r_., cz. I, oprac. S. Jaczyński, „WPH”, 1993, nr 1; cz. II, oprac. S. Jaczyński, „WPH”, 1993 nr 2; cz. III, oprac. Cz. Grzelak, „WPH”, 1993, nr 3; cz. IV, oprac. C. Grzelak, „WPH”, 1993, nr 4; cz. V. oprac. C. Grzelak, „WPH”, 1994, nr 1–2; cz. VI, oprac. S. Jaczyński, „WPH”, 1994, nr 4.
31.
_Dokumenty obrony Lwowa 1939_, oprac. A. Leinwand, Warszawa 1997.
32.
_Obrona Lwowa 1939_, t. 1, _Dokumenty 1–16 września_, t. 2, _Dokumenty 17–22 września_, red. nauk. A. Wesołowski, Warszawa 2018.
33.
W. Stachiewicz, _Wierności dochować żołnierskiej. Przygotowania wojenne w Polsce 1935_–_1939 oraz kampania 1939 w relacjach i rozważaniach szefa Sztabu Głównego i szefa Sztabu Naczelnego Wodza_, Warszawa 1998.
34.
K. Sosnkowski, _Cieniom września_, Warszawa 1988.
35.
S. Maczek, _Od podwody do czołga. Wspomnienia wojenne 1918_–_1939_, Wrocław–Warszawa–Kraków 1990, s. 45–82.
36.
B. Prugar-Ketling, _Aby dochować wierności. Wspomnienia z dzia-łań 11. Karpackiej Dywizji Piechoty. Wrzesień 1939_, Warszawa 1990.
37.
_Wrzesień 1939 na kresach w relacjach,_ oprac. C. Grzelak, Warszawa 1999; _Wrzesień 1939 w relacjach i wspomnieniach_, oprac. M. Cieplewicz, E. Kozłowski, Warszawa 1989.
38.
S. Radomyski, _Działania dywizjonu rtm. Józefa Murasika z Ośrodka Zapasowego Kresowej Brygady Kawalerii w 1939 r_., „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej” (dalej: „Prz. Kaw. i Br. Panc.”), 1991, nr 138; J. Wasilewski, _Patrol pod Lwowem 16 września 1939 r_., „Prz. Kaw. i Br. Panc.”, 1976, nr 84.
39.
_Niepublikowany fragment dziennika generała Langnera_, oprac. W. Włodarkiewicz, „Wojskowy Przegląd Historyczny” (dalej: „WPH”), 1996, nr 3, s. 178–190.
40.
C. Grzelak, _Kresy w czerwieni. Agresja Związku Sowieckiego na Polskę w 1939 roku_, wyd. I, Warszawa 1998.
41.
Jedynie jej pierwsze dwa dni (17–18 IX 1939). _PSZ_, t. 1, cz. 4.
42.
R. Szawłowski, _Wojna polsko-sowiecka 1939_, t. 1–2, Warszawa 1995.
43.
R. Dalecki, _Armia „Karpaty” w wojnie obronnej 1939 roku_, Rzeszów 1989, _idem_, _Armia „Karpaty” w wojnie 1939 roku_, Rzeszów 2009.
44.
W. Steblik, _Armia „Kraków” 1939_, Warszawa 1989.
45.
K. Pindel, _Polska południowa w systemie obronnym Drugiej Rzeczypospolitej_, Siedlce 2001.
46.
W. Włodarkiewicz, _Lwów 1939_, Warszawa 2003, wyd. II, 2007.
47.
T. Dubicki, K. Spruch, _Przedmoście rumuńskie. Wrzesień 1939_, Częstochowa 2000; W. Włodarkiewicz, _Przedmoście rumuńskie 1939_, Warszawa 2001, wyd. II, Warszawa 2012.
48.
M.in. _Wrzesień 1939 wojna na dwa fronty_, red. J. Gmitruk, W. Włodarkiewicz, Warszawa 2010; _Spojrzenie na polski wrzesień 1939 roku_, red. T. Kondracki, Warszawa 2011.
49.
E. Rutkowska, _Terytorium południowo-wschodnie państwa polskiego jako teatr działań wojennych_, _Działania militarne w Polsce południowo-wschodniej_, red. nauk. W. Wróblewski, Warszawa 2000.
50.
H. Trubas, M. Trubas, _Ekonomiczne i militarne znaczenie Podkarpacia_, _Między środkową Wisłą a Lwowem_. _Podróż wojskowo-historyczna na Podkarpacie i ziemię lwowską 19_–_22 czerwca 2003_, red. nauk. Z. Moszumański, A. Nawrocki, Pruszków 2003.
51.
E. Romer, _Ziemia i państwo_, Lwów–Warszawa 1939; R. Umias-towski, _Geografia wojenna Rzeczypospolitej i ziem ościennych_, Warszawa 1924; T. Prus-Faszczewski, _Małopolska Wschodnia a obronność pań-stwa_, Warszawa 1939; K. Maleczyński, T. Mańkowski, F. Podhorodecki, M. Tyrowicz, _Lwów i Ziemia Czerwińska_, Lwów 1937.
52.
W. Włodarkiewicz, _Przed zagładą. Społeczeństwo Wołynia i Małopolski Wschodniej wobec państwa polskiego (1935–1939)_, Warszawa 2013.
53.
Przykładem są m.in. _Киевский Краснознаменный_, Москва 1959; Ф. Голиков, Об одной фальшивке немецко-фашистских генералов, „Военно-исторический журнал”, 1959, № 1.
54.
Wykorzystano m.in.: N. v. Vormann, _Der Feldzug 1939 in Polen_, Weissenburg 1958.
55.
H. Lanz, _Gebirgsjäger. Die 1. Gebirgsdivision 1939_–_1945_, Bad Nauheim 1954; M. Krȁutler, K. Springenschmid, _Es war ein Edelweiß. Schicksal und Weg der Zweiten Gebirgsdivision_, Graz und Stuttgart 1962; A.D. v. Plato, _Die Geschichte der 5. Panzerdivision 1938_–_1945_, Regensburg 1978.
56.
A. Olejko, _Niedoszły sojusznik czy trzeci agresor. Wojskowo-poli-tyczne aspekty trudnego sąsiedztwa Polski i Słowacji 1918–1939_, Kraków–Rzeszów 2012.MAŁOPOLSKA WSCHODNIA A OBRONNOŚĆ RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
W okresie międzywojennym w wojskowym podziale administracyjnym Rzeczypospolitej Polskiej większość Małopolski Wschodniej – sześć powiatów województwa lwowskiego: Lwów, Lwów – miasto, Gródek Jagielloński, Żółkiew, Sokal i Rawa Ruska oraz w całości województwa tarnopolskie i stanisławowskie wchodziły w skład Okręgu Korpusu nr VI Lwów, natomiast pozostałe powiaty (21) województwa lwowskiego należały do Okręgu Korpusu nr X Przemyśl. W przededniu wybuchu wojny w regionie stacjonowały znaczne siły Wojska Polskiego. Największym garnizonem południowo-wschodniej Polski był Lwów, miał w nim siedzibę Inspektorat Armii z gen. dyw. Kazimierzem Fabrycym na czele i Dowództwo Okręgu Korpusu nr VI z gen. bryg. Władysławem Langnerem¹. We Lwowie stacjonowały sztaby: 5. Dywizji Piechoty (DP) i Lwowskiej Brygady Obrony Narodowej (ON) z dwoma batalionami Lwów I, Lwów II, Dowództwo Grupy Artylerii nr 6, okręgowe organy służb oraz dwa pułki piechoty: 19. i 40., III batalion 26. pułku piechoty (pp), 14. pułk ułanów (puł) Podolskiej Brygady Kawalerii (BK), dwa pułki artylerii: 5. pułk artylerii lekkiej (pal) i 6. pułk artylerii ciężkiej (pac), 6. pułk lotniczy na lotnisku w Skniłowie, 6. batalion pancerny, 6. dywizjon artylerii przeciwlotniczej oraz 6. dywizjon taborów. We Lwowie był także Korpus Kadetów nr 1 marsz. Józefa Piłsudskiego.
Ważnymi garnizonami w województwie lwowskim były również: Przemyśl z Dowództwem Okręgu Korpusu nr X, okręgowymi organami służb, sztabem 22. DP, 38. pp, 5. pułkiem strzelców podhalańskich, Dowództwem Grupy Artylerii nr 10, 22. pal, 10. pac (w Pikulicach), 4. pułkiem saperów, 2. batalionem pancernym (w Żurawicy), a także Rzeszów, będący m.in. garnizonem sztabu 10. Brygady Kawalerii (zmotoryzowanej) – najnowocześniejszego związku taktycznego Wojska Polskiego w 1939 r.² i Jarosław, m.in. ze sztabem 24. Dywizji Piechoty³.
Znaczne siły Wojska Polskiego stacjonowały także w województwie stanisławowskim, a największym garnizonem była jego stolica. 11. Karpacka Dywizja Piechoty zajmowała trzy garnizony: jej sztab, 48. pułk strzelców i 11. pułk artylerii lekkiej Stanisławów, 49. huculski pułk strzelców Kołomyję, a 53. pułk strzelców Stryj. Dowódcą 11. KDP był płk dypl. Bronisław Prugar-Ketling, wyznaczony na to stanowisko dekretem prezydenta RP prof. Ignacego Mościckiego z 5 sierpnia oraz zarządzeniem Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych z 9 sierpnia 1939 r. Płk Prugar-Ketling był doskonale przygotowanym, doświadczonym i odpornym na stres na polu walki oficerem⁴, za zasługi bojowe był wielokrotnie wyróżniany, m.in. Orderem Virtuti Militari⁵. Również w okresie pokojowej służby w Wojsku Polskim płk Prugar-Ketling uzyskiwał bardzo wysokie oceny przełożonych, m.in. w opinii za 1936 r. zastępca I wiceministra spraw wojskowych gen. bryg. Bronisław Regulski podkreślił: „Znałem i opiniowałem płk. Prugara jako wybitnego dowódcę pułku, z przyjemnością stwierdzam, że jako szef Departamentu Piechoty nie zawiódł pokładanych nadziei i wykazał się pełnią wartościowych cech na tym stanowisku. Posiadając doskonałe przygotowanie w pracy sztabowej, dużą praktykę bojową, wybitne zdolności organizacyjne, umiał postawić wydajność Departamentu Piechoty na bardzo wysokim poziomie ”⁶.
W garnizonie Stanisławów stacjonował również sztab Podolskiej Brygady Kawalerii i jej 6. pułk ułanów, a w Stryju 1. pułk artylerii motorowej oraz sztab 1. pułku Korpusu Ochrony Pogranicza. Jego organizację rozpoczęto w grudniu 1938 r. na pograniczu z autonomiczną w ramach Czecho-Słowacji Ukrainą Zakarpacką⁷; po reorganizacji 1. pułk KOP składał się z dwóch batalionów: „Skole” oraz „Delatyn”.
W województwie tarnopolskim, zgodnie z organizacją pokojową, również stacjonowały znaczne siły Wojska Polskiego: 12. Dywizja Piechoty (51., 52., 54. pp i 12. pal), Kresowa Brygada Kawalerii i jej dwa pułki ułanów (9. i 22.) oraz Brygada KOP „Podole” (trzy bataliony graniczne: „Skałat”, „Kopyczyńce” i „Borszczów”, batalion odwodowy i dywizjon artylerii lekkiej)⁸. Dużymi garnizonami w województwie były: Tarnopol, w którym stacjonowało dowództwo 12. DP i 54. pp, Złoczów – 52. pp i 12. pal 12. DP, Brody – dowództwo Kresowej BK i 22 puł. oraz Czortków – dowództwo Brygady KOP „Podole”, mniejszymi zaś Brzeżany – garnizon 51. pp oraz Trembowla – 9. pułku ułanów.
Jak już wspomniano, w Małopolsce Wschodniej stacjonowało kilka formacji Korpusu Ochrony Pogranicza i Straży Granicznej. Brygada KOP „Podole” ochraniała 251,6 km granicy ze Związkiem Radzieckim wzdłuż Zbrucza i 64,9 km granicy z Rumunią nad Dniestrem. Obszar jej działania stanowiło pięć powiatów województwa tarnopolskiego: Zaleszczyki, Borszczów, Kopyczyńce, Skałat oraz Zbaraż. W Czortkowie stacjonowały: dowództwo brygady, batalion odwodowy, dywizjon artylerii lekkiej, kompania saperów i inne pododdziały. Sztab batalionu „Skałat”, kompanie odwodowa i ciężkich karabinów maszynowych oraz pluton łączności stacjonowały w Skałacie, a kompanie graniczne w Podwołoczyskach, Osowiku i Tokach. Batalion „Kopyczyńce” ochraniał granicę trzema kompaniami: „Kociubińczyki”, „Husiatyn” i „Postołówka”. Jego sztab, kompanie odwodowa i ciężkich karabinów maszynowych oraz pluton łączności kwaterowały w Kopyczyńcach. Najdłuższy odcinek granicy państwowej, liczący 166,4 km ochraniał prawoskrzydłowy batalion „Borszczów”, dysponujący czterema kompaniami granicznymi: „Mielnica Podolska”, „Turylcze”, „Kudryńce” i „Skała Podolska” W Borszczowie kwaterowały: sztab batalionu, kompanie odwodowa i ckm oraz pluton łączności. W skład brygady wchodziły też trzy szwadrony kawalerii KOP: „Hnilice Wielkie”, „Czortków” oraz „Zaleszczyki”. Do ich zadań należało utrzymanie łączności, prowadzenie akcji pościgowych, patrolowanie pogranicza oraz wymagające szybkiego przemieszczania akcje specjalne⁹.
Wzrost zagrożenia południowej granicy spowodował, że w grudniu 1938 r. na pograniczu z należącą do Czecho-Słowacji Ukrainą Zakarpacką¹⁰ rozpoczęto organizowanie 1. pułku KOP „Karpaty”, który rozpoczął przejmowanie ochrony granicy polsko-czechosłowackiej od Straży Granicznej. Dowódcą pułku został ppłk Władysław Ziętkiewicz, wcześniej dowódca 49. pułku piechoty 11. Karpackiej Dywizji Piechoty. Początkowo w składzie pułku funkcjonowały trzy bataliony: „Skole”, „Dolina” oraz „Worochta”¹¹. W lipcu 1939 r. zmieniono jego organizację: batalion „Worochta” zlikwidowano, a jego stan osobowy przekazano organizowanemu od podstaw 2. pułkowi KOP „Karpaty”, a batalion „Dolina” dyslokowano do Delatyna i zmieniono jego nazwę na „Delatyn”¹². Ostatecznie pułk składał się z dwóch batalionów: „Skole” oraz „Delatyn”. Oficerów i podoficerów do nowego oddziału skierowano z wojsk operacyjnych, natomiast szeregowych z innych jednostek KOP. Do wybuchu wojny pułk znajdował się w trakcie organizacji, nie posiadał artylerii piechoty, dział przeciwpancernych i kuchni polowych. W ramach przygotowań wojennych opracowano plan jego koncentracji na pośrednich punktach zbornych i załadowania do transportu kolejowego. Dowództwo pułku, plutony łączności i żandarmerii stacjonowały w Stryju. W miejscowości Skole znajdował się sztab batalionu „Skole”, kompania ckm oraz plutony: łączności, administracyjny, dowodzenia, saperów (10 patroli 1 + 6) i izba chorych, a trzy kompanie: „Sianki”, „Sławsko” i „Ludwikówka” pełniły służbę graniczną. Batalion liczył 15 oficerów i 1047 podoficerów i szeregowców. Dowództwo batalionu „Delatyn” wraz z kompanią ckm i plutonami specjalnymi kwaterowało w Delatynie i dysponowało czterema kompaniami granicznymi: „Osmołoda”, „Rafajłowa”, „Worochta” i „Żabie”. Służbę pełniło w nim 15 oficerów oraz 1204 podoficerów i szeregowców.
Wobec dalszego wzrostu zagrożenia Rzeczypospolitej z południa ze strony formalnie niepodległej Słowacji, ale silnie kontrolowanej przez III Rzeszą, w lipcu 1939 r. rozkazem ministra spraw wojskowych sformowano 2. pułk KOP „Karpaty” w składzie: dowództwo, pluton zwiadowców, pluton saperów (stacjonowały w Dukli) oraz dwa bataliony graniczne: „Komańcza” i „Dukla”. Dowódcą pułku mianowano ppłk. Jana Zachodnego¹³. Oddziały KOP składały się ze starannie dobranych i z dobrze wyszkolonych żołnierzy.
W sumie w trzech południowo-wschodnich województwach stacjonowały znaczne siły Wojska Polskiego: pięć dywizji piechoty, dwie brygady kawalerii, dwa pułki artylerii ciężkiej, 1. pułk artylerii motorowej, 10. Brygada Kawalerii i dwa bataliony pancerne, 6. pułk lotniczy oraz wiele innych jednostek i służb, stanowiących blisko 20% potencjału Wojska Polskiego.
W okresie międzywojennym w strukturze Wojska Polskiego dominowała piechota, która obok artylerii i kawalerii była zasadniczym i najliczniejszym rodzajem broni, zdolnym do realizacji wszelkich zadań bojowych. Sześcioletni plan modernizacji i rozbudowy Wojska Polskiego, realizowany od 1937 r., przewidywał m.in. unowocześnienie uzbrojenia piechoty. Do wybuchu wojny przyniosło to zwiększenie jej wartości bojowej, jednak nasycenie piechoty nowoczesnym uzbrojeniem nadal było niższe niż w innych armiach.
Polskie dywizje piechoty charakteryzowała bardzo niska zdolność manewrowa, wynikająca ze stosowania głównie trakcji konnej, zbyt mało miały one też broni przeciwpancernej (27 dział przeciwpancernych kalibru 37 mm Bofors i 92 karabiny specjalne wz. 35 kal. 7,92 mm)¹⁴ oraz przeciwlotniczej (4 działa kalibru 40 mm Bofors) i artylerii ciężkiej (6 dział)¹⁵. Polska dywizja piechoty według organizacji wojennej składała się z trzech pułków piechoty, pułku artylerii lekkiej, dywizjonu artylerii ciężkiej, baterii artylerii przeciwlotniczej, kompanii ckm na taczankach, szwadronu kawalerii dywizyjnej, kompanii cyklistów oraz kompanii czołgów rozpoznawczych¹⁶. Pułk piechoty składał się z trzech batalionów, kompanii zwiadu (plutonu konnego i plutonu kolarzy), kompanii przeciwpancernej (9 dział) i plutonu artylerii (2 działa polowe kalibru 75 mm). Batalion piechoty tworzyły trzy kompanie piechoty (po 4 oficerów i 226 podoficerów i szeregowców) i kompania ckm (12 ckm i 2 moździerze kalibru 81 mm). Kompania strzelecka składała się z trzech plutonów (każdy: oficer i 62 podoficerów i szeregowców) oraz sekcji granatników (3 granatniki kalibru 46 mm), a pluton z trzech drużyn po 19 żołnierzy każda¹⁷.
Jak już wspomniano, w okresie międzywojennym piechota, artyleria i kawaleria były zaliczane do broni głównych Wojska Polskiego, a w kampanii polskiej 1939 r. największym związkiem taktycznym polskiej kawalerii była brygada, licząca trzy lub cztery pułki kawalerii, dywizjon artylerii konnej (trzy lub cztery baterie czterodziałowe armat polowych wz. 02/26 kalibru 75 mm, w zależności od liczby pułków kawalerii w brygadzie), szwadron łączności i szwadron pionierów. Po mobilizacji każda brygada kawalerii otrzymywała jako wzmocnienie: batalion strzelców (pieszy), dywizjon pancerny w składzie dwóch szwadronów: czołgów rozpoznawczych TK lub TKS i szwadronu samochodów pancernych oraz baterię przeciwlotniczą.
1.
Władysław Langner (1896–1972) urodził się 18 VI 1896 r. w Jaworowie. W czasie I wojny światowej służył w 1. pp I Brygady Legionów Polskich, po kryzysie przysięgowym walczył na froncie włoskim. Od listopada 1918 r. w Wojsku Polskim, 1 I 1933 r. awansowany do stopnia generała brygady, od VIII 1934 r. dowódca Okręgu Korpusu nr IV Łódź, a od 14 II 1938 r. dowódca Okręgu Korpusu nr VI Lwów; Centralne Archiwum Wojskowe, dalej: CAW, Akta Personalne Langner Władysław, sygn. 1542, 4218, 6359; VM 57–4747.
2.
W. Włodarkiewicz, _Działania opóźniające 10. Brygady Kawalerii w kampanii polskiej 1939 roku_, „Bellona” 2014, nr 3, s. 122–142.
3.
W. Włodarkiewicz, _Wojskowe znaczenie Małopolski Wschodniej w przededniu wojny 1939 r._, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 1996, t. XXXVIII, s. 317; A.A. Ostanek, _VI Lwowski Okręg…_, s. 262.
4.
Bronisław Prugar urodził się 2 VII 1891 r. w Trześniowie w pow. Brzozów, ukończył studia prawnicze, był członkiem Drużyn Strzeleckich. W czasie I wojny światowej jako oficer rezerwy został zmobilizowany do armii Austro-Węgier. Dostał się do rosyjskiej niewoli. Po rewolucji w POW, a następnie w armii gen. Hallera we Francji. Uczestnik wojen o granice. W okresie pokojowym pełnił służbę w Wojsku Polskim, m.in.: VII 1927–VIII 1929 zastępca dowódcy 34. pp, VII 1929–X 1935 dowódca 45. pp, od X 1935 do X 1938 szef Departamentu Piechoty MSWojsk. Następnie dowódca Piechoty Dywizyjnej 11. KDP oraz dowódca 11. Karpackiej Dywizji Piechoty. W kampanii francuskiej 1940 r. dowódca 2. Dywizji Strzelców Pieszych, wraz z dywizją internowany w Szwajcarii. Po zakończeniu wojny wrócił do kraju i wstąpił do Wojska Polskiego. Zmarł 18 II 1948 r. w Warszawie; T. Kryska-Karski, S. Żurakowski, _Generałowie Polski Niepodległej_, Warszawa 1991, s. 151.
5.
CAW, I.482.17.1040, VM, Wniosek o odznaczenie Orderem Virtuti Militari w myśl Uchwały Kapituły Tymczasowej z 23 I 1920 r. mjr. Szt. Gen. Prugar-Ketlinga Bronisława.
6.
CAW, Akta Personalne 5612, Akta Personalne płk dypl. Prugar-Ketling Bronisław, Roczna Lista Kwalifikacyjna za rok 1936.
7.
J. Prochwicz, _Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny_, cz. I, _Powstanie i przemiany organizacyjne KOP do 1939 r._, „WPH” 1994, nr 3, s. 159; W. Dominiczak, _Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919_–_1939_, Warszawa 1991, s. 204; M. Jabłonowski, _Formacja specjalna. Korpus Ochrony Pogranicza_, Warszawa 2002–2003, s. 57.
8.
_Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864_–_1939_, red. nauk. P. Stawecki, Warszawa 1990, s. 751–758.
9.
Szwadrony składały się z: dowództwa, dwóch lub trzech plutonów liniowych, drużyny ckm, drużyny gospodarczej oraz patrolu telefonicznego. Etat osobowy, koni i uzbrojenia szwadronu kawalerii KOP, CAW, GISZ, I.302.4.256, k. 216–221; K. Draczyński, _Kawaleria Korpusu Ochrony Pogranicza_, „Prz. Kaw. i Br. Panc.”, 1968, nr 50, s. 98.
10.
W marcu 1939 r. została przyłączona do Węgier.
11.
J. Prochwicz, _Korpus Ochrony Pogranicza w…_, cz. I, s. 159.
12.
W. Dominiczak, _op. cit_., s. 204; M. Jabłonowski, _op. cit._, s. 57; J. Prochwicz, _Korpus Ochrony Pogranicza w…_, cz. II, s. 6.
13.
Bataliony składały się dowództwa, kwatermistrzostwa, kompanii ckm, plutonu łączności i trzech kompanii strzeleckich.
14.
Szerzej: W. Włodarkiewicz, _Polskie osiągnięcia w zakresie broni przeciwpancernej, ich weryfikacja w kampanii polskiej 1939 roku i wnioski dla aliantów_, _Polska myśl techniczna w II wojnie światowej. W 70. rocznicę zakończenia działań wojennych w Europie_, materiały pokonferencyjne pod redakcją Jana Tarczyńskiego, Warszawa 2015, s. 185–207.
15.
Szerzej: R. Łoś, _Artyleria polska 1914_–_1939_, Warszawa 1991, s. 259–292.
16.
Otrzymało je 18 dywizji piechoty na 30 istniejących w okresie pokoju.
17.
Z. Jagiełło, _Piechota polska w przededniu wybuchu II wojny światowej_, A. Jońca, Z. Jagiełło, A. Konstankiewicz, L. Kukawski, P.M. Rożdżestwieński, R. Sawicki, J.S. Tym, A. Wesołowski, J. Wróbel, _Mokra Działoszyn 1939_, Warszawa 2005, s. 46–48.
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
więcej..
