Manipulacje i oszustwa na rynku finansowym - ebook

PRZEDMOWA

Rynki finansowe pełnią niezwykle istotną rolę we współczesnym systemie gospodarczym każdego państwa, zapewniając efektywną alokację kapitału przez stworzenie więzi pomiędzy inwestorami a podmiotami potrzebującymi finansowania. Pozwala to na stymulację oszczędności i wykorzystanie ich w sposób, który maksymalizuje społeczny dobrobyt. Sektor finansowy umożliwia transferowanie kapitału, który w innym wypadku mógłby pozostawać bezużyteczny, w miejsca, które najbardziej go potrzebują. Rozmaite instrumenty finansowe ułatwiają szybkie przemieszczanie środków pieniężnych i ulokowanie ich zgodnie z wolą inwestora.

Rynki finansowe pozwalają również na ustalenie realnej i aktualnej ceny rozmaitych papierów wartościowych. Analogicznie do klasycznych rynków dóbr i usług przez prawo popytu i podaży ustalana jest właściwa cena danych aktywów finansowych. Inwestorzy pełnią funkcję dostawców kapitału, a podmioty potrzebujące finansowania odpowiedzialne są za stronę popytową. Ponadto jedną z głównych funkcji sektora finansowego jest zapewnianie wysokiej płynności rozmaitym aktywom finansowym. Inwestorzy mogą nabywać papiery wartościowe w sytuacji, gdy jest to dla nich korzystne i dogodne, a jednocześnie, kiedy tylko tego potrzebują, są w stanie w łatwy sposób zamieniać te aktywa na gotówkę. To właśnie płynność jest głównym czynnikiem, który powoduje, że inwestorzy są skłonni do uczestnictwa w rozmaitych transakcjach na rynku finansowym.

Równie istotną funkcją sektora finansowego jest zmniejszanie kosztów transakcyjnych. Przy zakupie jakiegokolwiek rodzaju dóbr obie strony transakcji muszą pozyskać odpowiednie informacje na temat samego przedmiotu transakcji oraz na temat podmiotu, z którym zamierzają dokonać wymiany. Rynki finansowe są platformą, dzięki której kupujący i sprzedający mogą łatwo znaleźć kontrahentów oraz, przynajmniej w teorii, zdobyć niezbędną ilość informacji na temat nabywanych papierów wartoś­ciowych. Redukcja kosztu pozyskiwania informacji pozwala na zmniejszenie kosztów transakcyjnych i w rezultacie prowadzi do zawierania większej liczby prywatnych transakcji, co zgodnie z normatywnym teorematem Coase’a zwiększa efektywność alokacji i maksymalizuje społeczny dobrobyt.

Wszystkie powyższe czynniki sprawiają, że sprawne i efektywne funkcjonowanie sektora finansowego ma istotny wpływ na wzrost gospodarczy każdego państwa. O ile jednak w ujęciu teoretycznym każdy rynek finansowy powinien należycie pełnić opisane wcześniej funkcje, o tyle w rzeczywistości mogą występować znaczące różnice w tym, jak dobrze rozmaite systemy finansowe spełniają swoje zadania.

Rynki finansowe mogą być analizowane i opisywane z różnych perspektyw: makroekonomicznej, mikroekonomicznej, instytucjonalnej, regulacyjnej, statycznej, dynamicznej, etycznej itp., a także z perspektywy różnych interesariuszy. Niniejsza publikacja jest ważnym głosem ukształtowanym przez perspektywę konsumencką. W sposób kompleksowy, kompetentny i interdyscyplinarny, a jednocześnie bardzo wyważony zabiera ona głos w sprawach, które z rzadka pojawiają się w debacie publicznej oraz w prowadzonych pracach badawczych. Mówi ona najogólniej o zagadnieniach zawodności rynku finansowego, przejawiających się w nadużyciach i manipulacjach wobec klientów, a zwłaszcza konsumentów. Ponadto niektóre cechy sektora finansowego sprawiają, że problem ten może być bardziej nasilony niż w przypadku klasycznych rynków dóbr i usług. Jako że sam mechanizm rynkowy nie zapewnia efektywnej alokacji, konieczna jest interwencja państwa w formie utworzenia instytucji i wprowadzenia regulacji, których zadaniem jest tym zawodnościom przeciwdziałać. Ostatni globalny kryzys finansowy z roku 2008 stanowi dobry przykład tego, jak poważne konsekwencje może nieść za sobą niewystarczające przeciwdziałanie rozmaitym nadużyciom i nieefektywnościom.

Spośród wszystkich rodzajów zawodności rynku sektor finansowy najbardziej narażony jest na problem asymetrii informacji i związane z nią zjawiska pokusy nadużycia oraz negatywnej selekcji. Relacja pomiędzy klientem a różnymi instytucjami finansowymi doskonale odpowiada znanej z teorii agencji relacji agenta–pryncypała. Klient, a w szczególności konsument, jest słabszą stroną w tej relacji i można określić go mianem pryncypała. Instytucje finansowe są działającym na jego rzecz i rachunek agentem. Asymetria informacji wynika z braku specjalistycznej wiedzy po stronie konsumenta oraz z braku możliwości monitorowania przez niego wszystkich działań instytucji finansowych. W przypadku gdy obie strony opisywanej relacji dążyć będą do maksymalizacji korzyści, niewątpliwie wystąpi problem rozbieżności, a czasem wręcz konflikt interesów pomiędzy pryncypałem a agentem. W rezultacie pryncypał, a więc klient, zostanie stroną poszkodowaną. Dopiero interwencja państwa w postaci regulacji oraz instytucji chroniących konsumenta pozwala utrzymać tę relację w stosunkowej równowadze.

Analizowany problem staje się bardziej skomplikowany, biorąc pod uwagę zmieniające się realia gospodarcze, rozwój nowych technologii w sektorze finansowym czy też ciągłe powstawanie innowacyjnych produktów finansowych. Jak zauważają Autorzy, mechanizmy regulacyjne oraz instytucje chroniące konsumenta mogą nie tylko przeciwdziałać już istniejącym i dobrze znanym nadużyciom, ale również w szybki i zdecydowany sposób zapobiegać nowym problemom.

Istotnym wyzwaniem dla twórców mechanizmów regulacyjnych jest to, że zjawisko przestępczości na rynku finansowym jest odmienne w swej naturze od pozostałych rodzajów przestępczości. Wizerunek przestępców finansowych często odbiega od wizerunku pospolitych przestępców. Ponadto anonimowość poszkodowanych oraz ich nieświadomość powodują, że nawet w sytuacji, gdy padną ofiarą przestępstwa, bardzo często wstydzą się własnej naiwności i odstępują od zgłoszenia faktu nadużycia do organów ścigania. Jako przykład można tu wymienić piramidy finansowe, które prowadzą do wielu negatywnych konsekwencji nie tylko dla osób, które powierzają im środki pieniężne, ale również dla instytucji państwowych i całego sektora finansowego. Potrzebne są zatem dobrze funkcjonujące rozwiązania, które pozwolą na zapobieganie ich powstawaniu oraz identyfikację i eliminację już istniejących. Konieczne są zatem rozwiązania prawne, organizacyjne oraz edukacyjno-informacyjne, które mają za zadanie wpływać z jednej strony na podmioty, które podejmują albo planują podjąć działania zmierzające do rozpoczęcia prowadzenia działalności o tym charakterze, a z drugiej strony na potencjalnych inwestorów, którzy są celem oszustów.

Autorzy podkreślają, że istotnym wyzwaniem regulacyjnym jest ochrona konsumentów w związku z postępem technologicznym na rynku finansowym i coraz to nowymi, innowacyjnymi rozwiązaniami, które się na nim pojawiają. Instytucje tworzące tego typu innowacje często nie należą do tradycyjnego grona instytucji finansowych. Prowadzi to z jednej strony do powstawania nowych, często bardzo wygodnych dla konsumentów rozwiązań, ale z drugiej wiąże się również z wieloma potencjalnymi niebezpieczeństwami nadużyć.

Tego rodzaju wieloaspektowa ochrona konsumentów należy m.in. do zadań Rzecznika Finansowego. W celu jej skutecznej realizacji kluczowe wydaje się być interdyscyplinarne podejście, łączące ze sobą aspekty analizy prawnej, ekonomicznej i socjologicznej. Pozwala ono na ocenę już istniejących rozwiązań regulacyjnych oraz tworzenie nowych, efektywnych mechanizmów chroniących konsumentów i nowych systemów nadzoru, takich jak supervisory technology czy whistleblowers. Konieczne jest również ciągłe zwiększanie świadomości finansowej obywateli poprzez programy edukacyjne. Skutkuje to większą wiedzą specjalistyczną wśród inwestorów i w rezultacie zmniejsza asymetrię informacji, która, jak wskazano wcześniej, jest główną przyczyną występowania nieefektywności w sektorze finansowym.

W ocenie Rzecznika Finansowego istnieje wiele obszarów związanych z rynkiem finansowym, w których należy podejmować działania, aby zapewnić optymalną ochronę klienta tego rynku. Wskażmy przykładowo na trzy z nich.

Po pierwsze, jest to obszar edukacji finansowej. Niewątpliwie przygotowanie podstaw zintegrowanej, nowoczesnej, efektywnej edukacji finansowej społeczeństwa, w szczególności biorącej pod uwagę identyfikację poszczególnych grup społecznych (np. osób starszych, wykluczonych cyfrowo czy też młodzieży), stanowi istotne wyzwanie, którego realizacja jest współcześnie kwestią niecierpiącą zwłoki. Edukacja ta ma polegać na kształceniu i wspieraniu świadomego konsumenta, podejmującego samodzielnie decyzje, a nie na formatowaniu jego profilu.

Problem polega jednak na tym, że ze względu na wysoki stopień skomplikowania rynku finansowego i jego instrumentów (zarówno z punktu widzenia prawa, ekonomii, jak i samej praktyki) mamy do czynienia z psychologicznymi barierami i efektem obcości oraz bezradności klientów podmiotów rynku finansowego. W dużej mierze jest to skutek niewielkiego zakresu i niskiego poziomu wiedzy oraz braku umiejętności posługiwania się tymi instrumentami przez klientów tego rynku.

Rozszerzenie zakresu tej wiedzy i wyżej wskazanej umiejętności oraz podniesienie ich poziomu może skutkować nie tylko lepszą pozycją i ochroną takich osób, ale również przyczyni się do przełamywania barier społecznych oraz do wzrostu skutecznego i szerszego wykorzystywania produktów, które rynek ten oferuje.

Po drugie, jest to obszar badań prawnoporównawczych. Jest rzeczą oczywistą, że kolejne fale missellingu czy akcji produktowych nie powstają w umysłach polskich menedżerów działających na rodzimym rynku finansowym. Najczęściej są to przesunięte w czasie i dostosowane do warunków środkowoeuropejskich produkty finansowe, wyparte wcześniej z bardziej rozwiniętych rynków. Nie dotyczy to jedynie Polski, ale całej Europy, a Europy Środkowej w szczególności.

Po trzecie, jest to obszar nowych technologii. Zastosowanie technologii w produktach i usługach finansowych określanych jako fintech (z ang. financial technology) skutkuje szeroką gamą nowych rozwiązań. Internet, urządzenia mobilne, big data, algorytmy komputerowe i inne technologie mają wpływ na sposób, w jaki pożyczamy, dokonujemy płatności i zarządzamy naszymi pieniędzmi. Technologie te zmieniają również sposób, w jaki podmioty − od instytucji informacji kredytowej po komorników − wpływają i wchodzą w interakcje z klientami. Produkty i usługi fintech mogą zapewnić konsumentom istotne korzyści. Oferują obniżenie kosztów, redukcję wykluczenia finansowego, zniesienie niektórych opłat, pomoc w zarządzaniu osobistymi wydatkami, możliwość wzbogacenia. Jednak istnieje także druga strona medalu. Innowacje i produkty spod znaku fintech mogą nieść za sobą ukryte lub niezamierzone negatywne konsekwencje lub ryzyka. Pomimo otoczki „nowości” i „innowacyjności” proponowane rozwiązania nierzadko nie oznaczają rozwiązania starych problemów lub nie przynoszą spodziewanych korzyści. Hasła odnoszące się do technologicznego zaawansowania, szybkości i wygody nie mogą zatem stanowić przepustki dla zawieszenia podstawowych zasad ochrony bezpieczeństwa konsumentów oraz nadzoru rynku usług finansowych. Podobnie obietnice dotyczące spodziewanych korzyści nie zwalniają odpowiednich organów z konieczności oceny ryzyka i wywierania koniecznej presji regulacyjnej. Niniejsza monografia spełnia w tym kontekście bardzo ważną i pożyteczną rolę.

Konkludując, wyrażam satysfakcję z faktu przygotowania niniejszego opracowania i udostępnienia go zainteresowanym Czytelnikom, którym w pełni je rekomenduję. Mam nadzieję, że będzie ich wielu, bo wszyscy jesteśmy uczestnikami rynków finansowych. Możemy być ich beneficjentami bądź ofiarami. Niniejsze opracowanie szeroko omawia poruszoną problematykę ze szczególnym uwzględnieniem nadużyć, które spowodowały znaczący spadek zaufania konsumentów do produktów oferowanych na runku finansowym, do całego rynku finansowego i do instytucji świadczących usługi finansowe. Do nadużyć tych należą m.in. misselling, czyli nieuczciwa i nietyczna sprzedaż produktów i usług finansowych niedopasowanych i nieodpowiednich do potrzeb konsumentów, tzw. polisolokaty, kredyty walutowe czy piramidy finansowe. Należy tu też wymienić nadużycia związane z kształtowaniem praw i obowiązków konsumentów we wzorcach umów kredytowych i w umowach kredytowych, a także te dokonywane przez emitentów obligacji korporacyjnych.

Można skonstatować, że walka z nieprawidłowościami dotyczącymi funkcjonowania rynku finansowego jest ciągłym wyzwaniem dla wielu instytucji, w tym szczególnie dla Rzecznika Finansowego. Zadanie to nigdy nie będzie łatwe, ze względu na zmieniające się uwarunkowania gospodarcze, niestałość systemu prawnego, a przede wszystkim z powodu wyobraźni, pomysłowości oraz kreatywności podmiotów dopuszczających się nadużyć.

Oddane do rąk Czytelników opracowanie oprócz pogłębionej i rzetelnej oceny zarówno genezy nieprawidłowości, jak i ich przyczyn (takich jak: niski poziom świadomości i wiedzy finansowej, luki regulacyjne, struktury motywacyjne w postaci okreś­lonych planów sprzedażowych produktów czy słabości w zakresie stosowania prawa) formułuje również wiele postulatów na przyszłość.

Mariusz J. Golecki

Rzecznik FinansowyPODZIĘKOWANIA

Niniejsza publikacja wiele zawdzięcza różnym osobom oraz podmiotom. Nie sposób wymienić wszystkich, ale chciałbym wspomnieć tych, których rola była kluczowa dla jej powstania oraz kształtu. Należy zatem przede wszystkim wymienić Aleksandrę Wiktorow, pierwszego Rzecznika Finansowego Polski w latach 2015−2019. Zgromadziła ona wokół swojego urzędu przedstawicieli środowiska naukowego i eksperckiego oraz uruchomiła pionierskie prace diagnostyczne i projektowe w zakresie ochrony konsumentów na rynku finansowym. Wiodącą rolę wśród nich odgrywał Doradczy Komitet Naukowy, kierowany przez prof. dr. hab. Stanisława Owsiaka z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Dowodem niech będzie fakt, że wielu przedstawicieli tego Komitetu znajduje się wśród autorów niniejszej monografii. To właśnie prof. Owsiak namówił nas do podjęcia tej inicjatywy publikacyjnej i wspierał intelektualnie nasze wysiłki w tym zakresie.

Monografia powstawała w znacznej mierze w czasach pandemii COVID-19. Wynikła stąd potrzeba szerszego stosowania działań na odległość oraz wykorzystania nowoczesnych narzędzi cyfrowych. Sprawny przebieg całości prac był możliwy dzięki dr. Marianowi Małeckiemu, bez którego talentu logistyka całego przedsięwzięcia ległaby w gruzach.

Jan MonkiewiczPRZYPISY

Zob. https://rf.gov.pl/wp-content/uploads/2020/05/Kierunki_Edukacji_Finansowej_Rzecznik_Finansowy_maj2020.pdf (dostęp: 5 lipca 2020 r.).

Zob. C. Kosikowski, Współczesny interwencjonizm, Warszawa 2018, s. 411 i n. także P. Golędzinowski, Wpływ regulacji systemu bankowego na jego efektywność, „NBP. Materiały i Studia” 2009, z. 235, s. 11.

M.P. z 2015 r. poz. 1069.

PwC, Fighting a fraud: a never ending battle. PwC’s Global Economic Crime and Fraud Survey 2020, https://www.pwc.com/gx/en/services/advisory/forensics/economic-crime-survey.html (dostęp: 28 marca 2020 r.).

A. Resti, Fines for misconduct in the banking sector − what is the situation in the UE?, EP, Economic and Monetary Affairs Committee, March 2017, http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/IDAN/2017/587400/IPOL_IDA(2017)587400_EN.pdf (dostęp: 27 marca 2020 r.).

CCP, Conduct Costs Results, http://conductcosts.ccpresearchfoundation.com/conduct-costs-results (dostęp: 27 marca 2020 r.).

A. Resti, Fines for misconduct…, s. 1.

FSO, Data in more depth 2018/2019, https://annualreview.financial-ombudsman.org.uk/files/2242/­annual-review-2018-2019-data.pdf (dostęp: 27 marca 2020 r.).

US SEC Division of Enforcement, 2019 Annual Report, https://www.sec.gov/files/enforcement-annual-­-report-2019.pdf (dostęp: 27 marca 2020 r.).

Tamże, s. 11.

NIK, Funkcjonowanie systemu ochrony praw klientów podmiotów rynku finansowego, Warszawa 2014.

NIK, Ochrona praw nieprofesjonalnych uczestników rynku walutowego (foreksu, kantorów internetowych i rynku walut wirtualnych), Warszawa 2017.

NIK, Ochrona praw konsumentów korzystających z kredytów objętych ryzykiem walutowym, Warszawa 2018.

NIK, Ochrona konsumentów na rynku ubezpieczeniowym, Warszawa 2019.

NIK, Działalność organów i instytucji państwowych oraz podmiotów organizujących rynek finansowy wobec spółki GetBack S.A., podmiotów oferujących jej papiery wartościowe oraz ją audytujących, Warszawa 2019.

Sprawozdanie z działalności Rzecznika Finansowego w 2019 r. oraz uwagi o stanie przestrzegania prawa i interesów klientów podmiotów rynku finansowego, Warszawa 2020, s. 12−13.

Zob. https://rf.gov.pl/doradczy-komitet-naukowy/nieprawidlowosci-na-rynku-finansowym-a-ochrona-konsumenta (dostęp: 28 marca 2020 r.).

Dz.U. poz. 2243 ze zm.

Tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 2279.