Marie de Gournay (1565-1645): pierwsza francuska emancypantka - ebook

Wprowadzenie

Maria Gornacensis, quam Montanus ille filiam: Justus Lipsius, adoeque omnes docti sororem agnoverunt. Vixit annos 80, devixit 13 julii anno 1645. Umbra aeternum victura1.

Łacińskie epitafium, umieszczone przez akademika François Ogiera, bliskiego przyjaciela pisarki, na jej nagrobku w kościele Saint-Eustache w Paryżu2, włącza osobę Marie de Gournay w krąg humanistycznej sodalitatis i przywołuje dwóch myślicieli, jej „powinowatych z wyboru”: Montaigne’a, który powierzył jej troskę o edycję swoich Essais3, oraz Justusa Lipsjusza, wieloletniego korespondenta pisarki. Sentencja zamykająca epitafium nawiązuje do tytułu, którym autorka opatrzyła pierwsze wydanie zbiorowe swoich dzieł L’Ombre de la Damoiselle de Gournay (Cień Panny de Gournay, 1626). Przywołanie przez François Ogiera w cytowanym epitafium metafory „zwycięskiego cienia” wyraża humanistyczne przekonanie o tryumfie sztuki nad kruchością życia: choć niszczeje substancja fizyczna twórcy, jego dzieło pozostaje nienaruszone przez czas.

Ale już niecałe sto lat po śmierci Demoiselle de Gournay Jean-Pierre Nicéron w swoich Mémoires pour servir à l’histoire des hommes illustres dans la République des Lettres pisał: „jej dzieł nikt już nie czyta i popadły w zapomnienie, z którego nigdy nie zostaną wydobyte”4.

W drugiej połowie XIX stulecia wybitny historyk literatury, Charles-Augustin Sainte-Beuve, chwalił wprawdzie „solidną inteligencję godnej spadkobierczyni Montaigne’a”, ale bezlitośnie krytykował osobę: „ona sama zaś, zbyt silnej budowy i porywczego temperamentu, dorobiła się na starość zarostu na podbródku, stając się nudnym i przestarzałym żandarmem dawnej szkoły i całej dawnej literatury – groteską, zabytkiem”5.

Istotnie, po odejściu uczonej Demoiselle z tego świata prawie przez trzy stulecia żadne z jej dzieł nie zostało wznowione ani nie wzbudziło zainteresowania badaczy. Dopiero u progu dwudziestego wieku pierwszą monografię na jej temat opublikował Mario Schiff, wydobywając przy tej okazji z zapomnienia traktat Égalité des hommes et des femmes głoszący równość obu płci6. Ten manifest, a także pozostałe teksty de Gournay dotyczące kwestii kobiecej stały się inspirującym obszarem dla późniejszych badań, głównie spod znaku krytyki feministycznej. Ostatnie dziesięciolecia przyniosły nie tylko monumentalną edycję Œuvres complètes7, ale także znakomite wydania krytyczne poszczególnych utworów, liczne monografie8, artykuły, konferencje naukowe, głównie we Francji i Stanach Zjednoczonych9.

W ciągu swego długiego życia, obejmującego panowanie Henryka IV, czasy regencji Marii Medycejskiej oraz rządy kardynała Richelieu, Marie de Gournay była jedną ze znaczących postaci panoramy intelektualnej Paryża. Sławę (niekiedy kontrowersyjną) zapewniały jej kolejno przez nią opracowywane wydania Essais Montaigne’a (dziewięć wydań w latach 1595–1635). Natomiast publikacje jej własnych dzieł, w których ośmielała się wkraczać w obszar refleksji zarezerwowany dla mężczyzn, jak polityka, reforma języka literackiego, filozofia moralna, teologia czy alchemia, nieodmiennie ściągały na nią falę niewybrednych ataków ze strony kolegów po piórze, ówczesnych monopolistów życia literackiego stolicy. Dopiero krytycy dwudziestowieczni, zdystansowani wobec uprzedzeń i ataków, których Marie była celem przez ponad trzy stulecia, mogli zwrócić uwagę na oryginalne i nowatorskie aspekty jej pisarskiej działalności.

Mimo dużego zainteresowania polskich historyków kultury i literatury zagadnieniami związanymi z początkami feminizmu we Francji10 twórczość Demoiselle de Gournay nie doczekała się całościowego omówienia w języku polskim. W kilku publikacjach pojawiły się natomiast istotne wzmianki na jej temat. Cenną charakterystykę sylwetki intelektualnej pisarki proponuje Karolina Targosz w pracach dotyczących Ludwiki Marii Gonzagi11. Według badaczki przyszła królowa Polski, jako kilkunastoletnia panienka, zetknęła się osobiście z Demoiselle de Gournay na dworze swej ciotki, księżnej de Longueville, i pozostała pod silnym wpływem jej emancypacyjnych poglądów. Monika Malinowska w swych publikacjach omawia opinie Marie de Gournay na temat kwestii kobiecej12, natomiast Roma Sendyka, w monografii dotyczącej nowoczesnego eseju, charakteryzuje Pannę de Gournay jako edytorkę Essais oraz kontynuatorkę formy literackiej zapoczątkowanej przez jej mistrza13.

Proponowane poniżej refleksje mają na celu przybliżenie polskim czytelnikom tej bardzo kontrowersyjnej w swych czasach autorki. Skoncentrowane będą one na tych aspektach twórczości i aktywności Marie de Gournay, które w tamtej epoce uznane zostały za wykraczające poza ramy, w jakich powinna się była utrzymać osoba jej stanu. Zagadnienia te zostaną ukazane na szerszym tle tak zwanego „sporu o kobiety” (Querelle des femmes)14 oraz postulatów dotyczących kwestii kobiecej, formułowanych na przełomie XVI i XVII wieku w kręgach francuskiej elity intelektualnej.

Badacze twórczości Panny de Gournay najczęściej określają ją jako feministkę, śladem Théodora Jorana, który w 1910 roku nazwał ją „matką nowoczesnego feminizmu” („mère du féminisme moderne”)15. Jej „macierzyńska”, a zatem antycypująca pozycja w stosunku do tego ruchu (jak pisze Théodore Joran, jest ona „feministką przed feminizmem”16) nie pozwala jednak na pełną identyfikację jej osoby i poglądów z o wiele późniejszymi tendencjami17. Zważywszy na wielość kolejnych fal feminizmu, różnorodność jego nurtów oraz głoszonych haseł i postulatów18, zastosowanie tego pojęcia wobec poglądów Marie de Gournay byłoby nieprecyzyjne i anachroniczne, ponadto zawężałoby obszar analiz tylko do tych tekstów, które poruszają kwestię kobiecą. Nie znaczy to jednak, że w konkluzji rozważań nie zostanie podjęta próba usytuowania opinii i działań przybranej córki Montaigne’a wobec głównych nurtów współczesnego feminizmu zachodniego.

Sama Marie de Gournay wyznaje, iż przypięto jej etykietkę femme savante. Dziś termin ten użyty dla określenia jej osoby byłby jednak niezbyt fortunny: po pierwsze słowo „sawantka” brzmi w języku polskim obco i dość archaicznie, po drugie wywołuje nieuchronne skojarzenia z komedią Moliera, w której aspiracje intelektualne kobiet zostały ukazane w sposób karykaturalny i prześmiewczy19.

Wobec wątpliwości terminologicznych dotyczących sylwetki Panny de Gournay najmniej ryzykowne wydaje się określenie „emancypantka”, które w języku polskim niesie z sobą dość jasno określone treści i odnosi się do zjawiska usytuowanego w konkretnym czasie historycznym20. Idea emancypacji kobiet, sformułowana w projektach oświeceniowych21 i stopniowo wprowadzana w życie, począwszy od ostatnich dekad wieku XIX, jest synonimem walki o równouprawnienie w wymiarze społecznym, ekonomicznym, politycznym i kulturowym. Zakres postulatów emancypacyjnych jest zatem szerszy niż sama kwestia dostępu do wiedzy, formułowana przez „sawantki” w wieku XVII. Marie de Gournay, zarówno przez niezależny styl życia, jak i przez śmiałość głoszonych idei, zasługuje na miano pierwszej francuskiej femme émancipée. Przybrana córka Montaigne’a była w siedemnastowiecznym Paryżu postacią rozpoznawalną, przez jednych cenioną i szanowaną, ośmieszaną przez innych, w równym stopniu anachroniczną z powodu swojej humanistycznej erudycji, co nowatorską i śmiałą w formułowanych poglądach, pod żadnym względem niemieszczącą się w kanonach swojej epoki. Określenie jej mianem „pierwsza emancypantka” podkreśla jej wyjątkowość (jako „sawantka” byłaby tylko jedną z licznych w tym czasie w Paryżu) oraz prekursorską rolę w stosunku do idei, które przybiorą konkretny kształt dwa stulecia później22. Z drugiej strony termin ten, skutecznie wyparty ze współczesnego dyskursu przez określenie „feministka”, pozwala, z racji swojej patyny, spojrzeć na Pannę de Gournay jako na postać historyczną i rozpatrywać jej poglądy w konkretnym kontekście kulturowym, bez popadania w niebezpieczny anachronizm.

Obejmujące ponad dwa tysiące stron Dzieła zebrane Marie de Gournay trudno byłoby poddać całościowemu i syntetycznemu omówieniu. Dlatego w poniższych rozważaniach zostaną wybrane z jej wielowątkowej i wielogatunkowej twórczości tylko te aspekty, które najpełniej charakteryzują postać, poglądy i literacką działalność siedemnastowiecznej emancypantki.

Struktura książki opiera się na pewnego rodzaju „układzie rozkwitania”: kwestie zasygnalizowane w rozdziale pierwszym zostaną rozwinięte w kolejnych, według zasady problemowej, bez respektowania chronologii. Każdy z rozdziałów pozostaje zatem autonomiczny i umożliwia czytelnikowi dowolną kolejność lektury.

W aneksie monografii zamieszczony został polski przekład traktatów Panny de Gournay dotyczących kwestii kobiecej, a także dwa inne manifesty, pióra Louise Labé (1555) oraz królowej Małgorzaty de Valois (1614), poruszające tę samą problematykę, lecz całkowicie odmienne pod względem prezentowanych tez oraz zastosowanej argumentacji23. Konfrontacja tych tekstów, nigdy wcześniej nietłumaczonych na język polski, pozwoli na uchwycenie specyfiki poglądów Panny de Gournay i usytuowanie ich na tle innych kobiecych głosów uczestniczących w Querelle des femmes24.

1 „Marie de Gournay, którą Montaigne nazywał swoją córką, Justus Lipsjusz i wszyscy uczeni ich siostrą. Żyła lat osiemdziesiąt, odeszła z tego świata 13 lipca 1645 roku. Cień będzie zwycięski na wieczność” (cyt. za M. Fogel, Marie de Gournay. Itinéraires d’une femme savante, Paris, Fayard 2004, s. 10).

2 Dziś tej tablicy nagrobnej już nie można zidentyfikować (por. ibidem).

3 W całej monografii używam francuskiego tytułu dzieła Montaigne’a, ponieważ termin Próby, zaproponowany przez Tadeusza Boya-Żeleńskiego, nie przyjął się w języku polskim jako nazwa gatunku literackiego, a to odbiera tytułowi jego pełną konotację.

4 Paris, Briasson, 1731, cyt. za Marie de Gournay, Œuvres complètes, éd. J.C. Arnould et al., Paris, Champion, 2011, vol. I, s. 9. Wszystkie cytaty z pism Marie de Gournay na podstawie tego wydania, po cytacie podaję skrót OC oraz numer strony.

5 Ch.A. Sainte-Beuve, Nouveaux lundis, vol. IX (1879), cyt. za E. Dezon-Jones, Fragments d’un discours féminin, Paris, Corti, 1988, s. 42.

6 M. Schiff, La fille d’alliance de Montaigne, Marie de Gournay, Paris, Champion, 1910. Wcześniej wspominana była w monografiach na temat Montaigne’a: P. Stapfer, La famille et les amis de Montaigne, Paris, Hachette, 1896; P. Bonnefon, Montaigne et ses amis, La Boétie, Charron, Mlle de Gournay, Paris, Armand Colin, 1898.

7 Paris, Champion, 2011, éd. J.C. Arnould et al. (2 tomy).

8 M.H. Ilsley, A Daughter of the Renaissance. Marie le Jars de Gournay. Her Life and Works, Hague, Mouton, 1963; E. Dezon-Jones, op. cit.; G. Devicenzo, Marie de Gournay. Un cas littéraire, Fasano, Schena, 2002; M. Fogel, op. cit.

9 Konferencje w Duke 1995; w Bordeaux 1995 (por. Bibliografia, akta tych konferencji) oraz najnowsza, zatytułowana „Gournay Philosophe”, która ma się odbyć na Uniwersytecie Lyon 3 jesienią 2020 roku (należy mieć nadzieję, że akta tej konferencji zostaną opublikowane w niedługim czasie).

10 Por. m.in. K. Kupisz, Studia z literatury kobiecej w XVI wieku we Francji, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 1980; idem, Wokół feminizmu w XVI wieku we Francji, Wrocław, Ossolineum, 1990; A. Loba, Le Réconfort des dames mariées. Mariage dans les écrits didactiques adressés aux femmes à la fin du Moyen Âge, Poznań, Wydawnictwo UAM, 2013.

11 K. Targosz, Sawantki w Polsce w XVII w. Aspiracje kobiet ze środowisk dworskich, Warszawa, Retro-Art, 1997, s. 23–24 oraz eadem, Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi, Warszawa, Wydawnictwo PAN, 1975, s. 17–20.

12 M. Malinowska, Sytuacja kobiety w siedemnastowiecznej Francji i Polsce, Warszawa, Wydawnictwa UW, 2008 oraz eadem, François Poulain de la Barre (1647–1723) wobec zagadnień swojej epoki, Warszawa, Elipsa, 2013.

13 R. Sendyka, Nowoczesny esej. Studium historycznej świadomości gatunku, Kraków, Universitas, 2006.

14 Stosuję zapis tego określenia dużą literą, zgodnie z zasadą przyjętą w wielu francuskich opracowaniach.

15 T. Joran, La trouée féministe, Paris, Arthur Savayète Éditeur, 1910, s. 61.

16 T. Joran, Les féministes avant le féminisme, Paris, Arthur Savayète Éditeur, 1910.

17 Termin féminisme pojawia się w języku francuskim w połowie XIX wieku, a pierwszą kobietą, która nazywa siebie féministe, jest w roku 1872 francuska sufragette Hubertine Auclert, wzorująca się na aktywistkach angielskich. Por. J. Hannam, Feminizm, Poznań, Zysk i S-ka, 2010, s. 8. Dla uniknięcia anachronizmu badacze zajmujący się wcześniejszymi zjawiskami określają je jako „prefeminizm” (por. M. Malinowska, François Poulain de la Barre (1647–1723) wobec zagadnień swojej epoki, op. cit., s. 22).

18 Współcześnie nie można mówić o feminizmie, ale raczej o feminizmach, które na różnych kontynentach i w różnych kontekstach kulturowych i religijnych postulują całkowicie odmienne, a czasem wręcz sprzeczne ze sobą hasła.

19 Les Femmes savantes (1672), Uczone białogłowy w wersji Tadeusza Boya-Żeleńskiego.

20 W prawie rzymskim termin emancipatio oznaczał uwolnienie syna spod władzy ojcowskiej w momencie osiągnięcia pełnoletności. W języku francuskim czasownik émanciper funkcjonuje od wieku XIV i oznacza całkowite uwolnienie się spod czyjegoś panowania. Nie ma natomiast rzeczownika pochodnego, jak polska „emancypantka”. Jej odpowiednikiem we francuskim jest peryfraza femme émancipée.

21 Por. J. Bator, Feminizm, postmodernizm, psychoanaliza. Filozoficzne dylematy feministek drugiej fali, Gdańsk, słowo/obraz terytoria, 2001, s. 30–31. Pierwsze manifesty emancypacyjne to we Francji tekst Olimpii de Gouges Déclaration des droits de la femme et de la citoyenne (1791); rok później w Anglii – Mary Wollstonecraft A Vindication of the Rights of Women (1792).

22 Por. J.J. Brousson, Une suffragette au temps de Montaigne, Mademoiselle de Gournay, „Nouvelles littéraires”, 22 avril 1933.

23 Tłumaczenia te, wraz z poprzedzającymi je wstępami, ukażą się także w Antologii francuskich tekstów prokobiecych od średniowiecza po rewolucję francuską, red. M. Malinowska, Warszawa, Elipsa, seria wydawnicza „Kobieta Wczoraj i Dziś”. Książka ma się ukazać w roku 2021.

24 Cytaty z wszystkich tekstów źródłowych oraz z opracowań podaję w moim tłumaczeniu (jeśli jest inaczej, sygnalizuję to w przypisie). Wszystkie wyróżnienia za pomocą pogrubionej czcionki pochodzą ode mnie. W tłumaczeniu całych tekstów francuskich (a także cytowanych fragmentów oraz tytułów utworów) zachowuję tzw. majuscules ornementales (duże litery ornamentacyjne), które w edycji siedemnastowiecznej podkreślały wagę danego rzeczownika. W wypadku szczególnie istotnych formuł francuskich lub łacińskich podaję je w oryginale (dodając w nawiasie wersję polską, chyba że formuła jest na tyle zadomowiona w polskiej kulturze, że nie wymaga tłumaczenia). Wobec Marie używam zamiennie określeń Panna de Gournay lub Demoiselle de Gournay, pisanych także dużą literą, zgodnie z tradycją francuską.Spis treści

Wprowadzenie

Rozdział I: Autoportret rozproszony

Rozdział II: Córka Montaigne’a, siostra Lipsjusza

Rozdział III: Cień mistrza czy poszukiwanie własnej koncepcji pisarstwa?

Rozdział IV: Przechadzka Pana Montaigne’a: powieść refleksyjna

Rozdział V: Wobec „bandy Malherbe’a”

Rozdział VI: „Pobożne oszustwo”, czyli poprawianie Ronsarda

Rozdział VII: Adeptka alchemii

Rozdział VIII: Afera królobójstwa A.D. 1610

Rozdział IX: Marie de Gournay i „spór o kobiety”

Rozdział X: W kręgu sawantek

Rozdział XI: Komplementy, drwiny, anegdoty

Zakończenie

Aneks

Marie de Gournay, O równości mężczyzn i kobiet (1622)

Marie de Gournay, Dygresja feministyczna zawarta w Przechadzce Pana Montaigne’a (1694)

Marie de Gournay, Krzywda Kobiet (1626)

Louise Labé, Do M.C.D.B.L. (1555)

Małgorzata de Valois, Rozprawa uczona i subtelna (1614)

Bibliografia

Indeks autorów i postaci historycznych do roku 1800

Indeks autorów po roku 1800