Marna 1914 - ebook

WSTĘP

Wstęp

------------------------------------------------------------------------

Od wielu już lat inte­re­sują mnie dzia­ła­nia wojenne w pierw­szej woj­nie świa­to­wej. Posta­no­wi­łem się zmie­rzyć z jedną z naj­waż­niej­szych bitew tego kon­fliktu. Brak tomu jej poświę­co­nego w serii „Histo­ryczne Bitwy” sta­wał się coraz bar­dziej odczu­walny, gdyż w ostat­nich latach przy­było już kilka prac o mniej istot­nych star­ciach Wiel­kiej Wojny. Przed­sta­wie­nie bitwy nad Marną było trudne, ale odda­jąc do rąk Czy­tel­ni­ków niniej­szą książkę, mam nadzieję, że wywią­za­łem się z tego choćby w stop­niu dosta­tecz­nym. Z tego względu liczę, że spo­tka się ona z życz­li­wym przy­ję­ciem.

Bitwa nad Marną zatrzy­mała nie­miecki pochód w głąb Fran­cji i tym samym pogrze­bała plany wojenne Dru­giej Rze­szy. Star­cie to rów­nież ura­to­wało Paryż przed zdo­by­ciem lub choćby oblę­że­niem – jak w woj­nie fran­cu­sko-pru­skiej z lat 1870–1871. Pamię­tać jed­nak należy, że skoro wów­czas to nie zła­mało woli walki z najeźdź­cami, można jedy­nie spe­ku­lo­wać, jak byłoby w 1914 roku.

Niemcy bez wąt­pie­nia potrze­bo­wali zwy­cię­stwa pod Pary­żem, jeżeli zamie­rzali póź­niej znisz­czyć oddziały nie­przy­ja­ciela. Z ich per­spek­tywy była to zatem bitwa roz­strzy­ga­jąca. Z tego względu klę­ska nad Marną była nie­jako począt­kiem końca dla wojsk cesar­skich, choć przy­szło na to cze­kać jesz­cze ponad cztery lata. Niemcy już ni­gdy nie byli tak bli­sko zwy­cię­stwa na Zacho­dzie jak wów­czas. Można oczy­wi­ście przy­wo­łać potężne nie­miec­kie ofen­sywy z wio­sny i lata 1918 roku, nie wolno jed­nakże zapo­mi­nać, że wów­czas po stro­nie Fran­cji i Wiel­kiej Bry­ta­nii sta­nęły już Stany Zjed­no­czone.

Co zaska­ku­jące, w pol­skiej histo­rio­gra­fii bitwa nad Marną zaj­muje miej­sce wręcz odwrot­nie pro­por­cjo­nalne do jej zna­cze­nia. Do tej pory nie powstała żadna jej mono­gra­fia, choć odno­szono się do tego star­cia w wielu kon­tek­stach. Nie można zapo­mi­nać, że to tylko pozor­nie była „obca” bitwa. W sze­re­gach armii nie­miec­kiej wal­czyło prze­cież wielu Pola­ków. Po dru­gie, po prze­gra­nej wojsk cesar­skich wojna zmie­niła się w walki pozy­cyjne, które dopro­wa­dziły do wyczer­pa­nia i klę­ski armie wszyst­kich trzech zabor­ców. To zaś umoż­li­wiło powsta­nie nie­pod­le­głej Pol­ski.

Pod­stawą pracy są przede wszyst­kim histo­rie ofi­cjalne tj. nie­miecka _Der Welt­krieg 1914 bis 1918. Ope­ra­tio­nen zu Lande_¹ i fran­cu­ska _Les Armées françaises dans la Grande Guerre_² wraz z załącz­ni­kami zawie­ra­ją­cymi roz­kazy i mel­dunki z pola walki³. Nie mogło także zabrak­nąć bry­tyj­skiej _Mili­tary Ope­ra­tions. France and Bel­gium 1914_⁴. Pozy­cje te liczą w sumie kilka tysięcy stron opi­sów ruchów wojsk i ana­liz sytu­acji. Cen­nym uzu­peł­nie­niem były now­sze publi­ka­cje doty­czące wrze­śnio­wych zma­gań, napi­sane przez Iana Seniora⁵, Hol­gera Her­wiga⁶ oraz Iana Sum­nera⁷. Należy jed­nak pamię­tać przy tym, że nie­które współ­cze­sne syn­tezy, zwłasz­cza te o cha­rak­te­rze rocz­ni­co­wym, nie zawsze cechują się wyso­kim pozio­mem mery­to­rycz­nym⁸.

Wyko­rzy­sta­łem także, z natury subiek­tywne, wspo­mnie­nia uczest­ni­ków opi­sy­wa­nych wyda­rzeń. Po stro­nie nie­miec­kiej doty­czy to głów­nie wspo­mnień dowód­ców armii pra­wej flanki⁹ wraz z obszer­nym wstę­pem do fran­cu­skiego wyda­nia wspo­mnień gene­rała von Hau­sena¹⁰. Jeżeli cho­dzi o Bry­tyj­czy­ków i Fran­cu­zów, to sko­rzy­sta­łem ze słyn­nych wspo­mnień _1914_ sir Johna Fren­cha¹¹, jak rów­nież publi­ka­cji Fer­di­nanda Focha¹² oraz Jose­pha Gal­lie­niego¹³. Pozwala to spoj­rzeć na wyda­rze­nia rów­nież ich oczami.

Wyko­rzy­sta­łem rów­nież liczne nie­miec­kie i fran­cu­skie histo­rie puł­kowe, jed­nakże nie stały się one głów­nym źród-łem, gdyż pisane były ku pokrze­pie­niu serc, a nie w celu obiek­tyw­nego przed­sta­wie­nia opi­sy­wa­nych wyda­rzeń. Dodat­kowo nie­miec­kie publi­ka­cje tego typu czę­sto opi­sują szcze­gó­łowo drobne epi­zody, pod­czas gdy fran­cu­skie są naj­czę­ściej skraj­nie lako­niczne. Te ostat­nie były wie­lo­krot­nie wery­fi­ko­wane ze źró­dłami archi­wal­nymi, w tym dzien­ni­kami dzia­łań bojo­wych. Z kolei histo­rie jed­no­stek Bry­tyj­skiego Kor­pusu Eks­pe­dy­cyj­nego (BEF) były mi dostępne w ogra­ni­czo­nym zakre­sie. Się­gnię­cie do nich wszyst­kich pozwo­liło na przy­bli­że­nie Czy­tel­ni­kowi realiów pola walki i uczy­nie­nie nar­ra­cji bar­dziej żywą.

Na potrzeby niniej­szego opra­co­wa­nia przy­ją­łem cezurę cza­sową tytu­ło­wego star­cia, zgodną z ofi­cjal­nym wyka­zem bitew i bojów opra­co­wa­nym przez nie­miecki Sztab Gene­ralny, według któ­rego toczyło się ono od 5 do 12 wrze­śnia 1914 roku¹⁴. Pozwala to opi­sać całość dzia­łań – od nawią­za­nia stycz­no­ści bojo­wej przez IV KRez z Fran­cu­zami nad Ourcq do zakoń­cze­nia nie­miec­kiego odwrotu na linię rzeki Aisne, jed­nakże z pomi­nię­ciem prób prze­ła­ma­nia tej pozy­cji przez woj­ska fran­cu­sko-bry­tyj­skie po zakoń­cze­niu bitwy nad Marną. Są to nieco szer­sze ramy chro­no­lo­giczne niż funk­cjo­nu­jące w pol­skiej histo­rio­gra­fii od 5 do 9 wrze­śnia 1914 roku¹⁵. Alianci rów­nież nieco ina­czej dato­wali prze­bieg bitwy. Dowo­dzący BEF mar­sza­łek sir John French uwa­żał, że bitwa została roz­strzy­gnięta w nocy z 10 na 11 wrze­śnia¹⁶. Podob­nie Annika Mom­bauer uznała, że bitwa trwała w dniach 6–10 wrze­śnia¹⁷. Dla Fran­cu­zów z kolei zaczyna ona się od gene­ral­nej kontr­ofen­sywy, roz­po­czę­tej 6 wrze­śnia¹⁸.

W przy­padku ram tery­to­rial­nych zde­cy­do­wa­łem się ogra­ni­czyć opis do dzia­łań nie­miec­kich 1., 2. i 3. Armii, pozo­stałe przed­sta­wia­jąc jedy­nie skró­towo. Należy przy tym pamię­tać, że według Niem­ców nad Marną toczył się sze­reg bitew, do któ­rych zali­czali także walki toczone przez 4. i 5. Armię¹⁹. Dzia­ła­nia tych dwóch związ­ków ope­ra­cyj­nych były jed­nak bar­dziej zwią­zane z twier­dzą Ver­dun niż dra­ma­tycz­nymi wyda­rze­niami na nad Marną i Ourcq. Z tego względu, dla zaosz­czę­dze­nia miej­sca, zostały one w niniej­szej książce przed­sta­wione jedy­nie skró­towo.

Autor publi­ka­cji w tak poczyt­nej serii jak „Histo­ryczne Bitwy” musi się liczyć z tym, że jego książka trafi zarówno do rąk począt­ku­ją­cych czy­tel­ni­ków, jak i takich, któ­rzy mogą już ucho­dzić za znaw­ców tematu. Stąd efekt koń­cowy jest swego rodzaju kom­pro­mi­sem, mają­cym zain­te­re­so­wać tych pierw­szych i nie roz­cza­ro­wać tych dru­gich. Nie jest to łatwe i ni­gdy nikogo cał­ko­wi­cie nie zado­wala, toteż pozwa­lam sobie pro­sić, by Czy­tel­nik miał to na wzglę­dzie i wyka­zał się wyro­zu­mia­ło­ścią w sto­sunku do piszą­cego te słowa.

Ze względu na wyma­ga­nia obję­to­ściowe, jakim pod­le­gają książki z serii, opis wyda­rzeń sta­no­wią­cych tło dla tytu­ło­wej bitwy, ogra­ni­czy­łem do nie­zbęd­nego mini­mum, w miarę moż­li­wo­ści wska­zu­jąc zain­te­re­so­wa­nym pogłę­bie­niem wie­dzy warte prze­czy­ta­nia pol­sko­ję­zyczne publi­ka­cje na ten temat.

Na początku przed­sta­wiam armie stron: nie­miecką, fran­cu­ską i bry­tyj­ską, a następ­nie ich plany wojenne. Pomi­jam przy tym Bel­gów, gdyż nie brali oni udziału w bitwie nad Marną. Kolejne dwa roz­działy niniej­szej publi­ka­cji cha­rak­te­ry­zują prze­bieg dzia­łań na fron­cie zachod­nim w pierw­szym mie­siącu wojny oraz sytu­ację stra­te­giczną w początku wrze­śnia 1914 roku. Następne zaś przed­sta­wiają prze­bieg bitwy dzień po dniu, aż do kry­tycz­nego 9 wrze­śnia, kiedy zapa­dła decy­zja o gene­ral­nym odwro­cie wojsk nie­miec­kich. Manewr ten opi­sa­łem w osob­nym roz­dziale, który obej­muje dzia­ła­nia wojenne w dniach 10–12 wrze­śnia 1914 roku. Oczy­wi­ście w każ­dym z przy­pad­ków naj­wię­cej miej­sca poświę­ci­łem wal­kom na nie­miec­kiej pra­wej flance.

W miarę dostęp­no­ści źró­deł sta­ra­łem się prze­no­sić Czy­tel­nika mię­dzy biur­kami gene­ra­łów i szta­bow­ców a pierw­szą linią frontu. Należy oczy­wi­ście mieć na uwa­dze, że dotar­cie do źró­deł wytwo­rzo­nych przez pro­stych żoł­nie­rzy było dużo trud­niej­sze i nie zawsze moż­liwe w stop­niu, który byłby satys­fak­cjo­nu­jący.

Ponie­waż sta­ra­łem się nie ogra­ni­czać do suchego przed­sta­wie­nia fak­to­gra­fii, a rów­nież doko­nać pew­nego pod­su­mo­wa­nia bitwy i jej ana­lizy, zde­cy­do­wa­łem się umie­ścić te kwe­stie w ostat­nim roz­dziale, co dało moż­li­wość obszer­niej­szego ich potrak­to­wa­nia. Uwy­pu­kli­łem w nim rolę bitwy nad Marną oraz dostar­czy­łem argu­men­tów na rzecz oceny tych zma­gań, jaką wysta­wi­łem na kar­tach niniej­szej pracy. W pierw­szym podroz­dziale przed­sta­wi­łem straty, jakie ponio­sły armie: fran­cu­ska, bry­tyj­ska i nie­miecka w cza­sie opi­sy­wa­nych walk. Następ­nie sta­ra­łem się uka­zać błędy popeł­nione przez obie strony, a tam, gdzie to było moż­liwe, dąży­łem do wska­za­nia osób per­so­nal­nie za to odpo­wie­dzial­nych. Opi­sa­łem rów­nież wnio­ski, jakie można wycią­gnąć z krwa­wych walk nad Marną. Ostatni pod­roz­dział zaś poświę­ci­łem na roz­wa­że­nie kilku sce­na­riu­szy alter­na­tyw­nego prze­biegu star­cia.

Zgod­nie z zasadą przy­jętą w ofi­cjal­nych histo­rio­gra­fiach pierw­szej wojny świa­to­wej, powsta­łych w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym, opis wyda­rzeń pro­wa­dzony jest od pra­wej flanki do lewej z nie­licz­nymi wyjąt­kami. To, że kie­ru­nek ten miał zna­cze­nie dla woj­sko­wych, widać choćby po nume­ra­cji armii nie­miec­kich czy fran­cu­skich. W obu przy­pad­kach armia pra­wo­skrzy­dłowa miała nr 1. Zde­cy­do­wa­łem jed­no­cze­śnie za punkt odnie­sie­nia przy­jąć pozy­cje wojsk nie­miec­kich, toteż jed­nostki ententy opi­sy­wane będą naj­czę­ściej w odwrot­nym kie­runku. Jest to zabieg czy­sto tech­niczny, uła­twia­jący upo­rząd­ko­wa­nie tre­ści piszą­cemu i jej odbiór Czy­tel­ni­kowi.

Pisow­nia cyta­tów z ksią­żek wyda­nych w języku pol­skim w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym została uwspół­cze­śniona. Z kolei w przy­padku prac w języ­kach: angiel­skim, fran­cu­skim i nie­miec­kim wszyst­kie tłu­ma­cze­nia zostały doko­nane przeze mnie. W przy­padku pew­nych wąt­pli­wo­ści, zwłasz­cza przy odręcz­nie pisa­nych dzien­ni­kach bojo­wych jed­no­stek fran­cu­skich, pomocy udzie­lili użyt­kow­nicy forum www.lan­gu­age-lear­ners.org zare­je­stro­wani tam po nic­kami (w kolej­no­ści alfa­be­tycz­nej): AnneL, Arnaud, guy­ome i Spe­ake­asy²⁰. Chciał­bym im w tym miej­scu ser­decz­nie podzię­ko­wać.

Podzię­ko­wa­nia należą się redak­to­rowi Bogu­sła­wowi Bro­dec­kiemu, który cier­pli­wie nama­wiał mnie do napi­sa­nia tej książki, bez czego z pew­no­ścią nie ujrza­łaby ona świa­tła dzien­nego. Wdzięczny jestem rów­nież (w kolej­no­ści alfa­be­tycz­nej): dr. Sła­wo­mi­rowi Kuła­czowi, dr. Łuka­szowi Przy­byle oraz Alber­towi Roko­szowi za pomoc w dotar­ciu do mate­ria­łów poświę­co­nych bitwie nad Marną.

Szcze­gól­nie chciał­bym jesz­cze podzię­ko­wać dr. Łuka­szowi Przy­byle za poświę­ce­nie swo­jego czasu na przej­rze­nie maszy­no­pisu i zgło­sze­nie do niego swo­ich uwag mery­to­rycz­nych, a także za owocne dys­ku­sje, jakie toczy­li­śmy w toku powsta­wa­nia tej książki. Kolej­nym czy­ta­ją­cym maszy­no­pis był dr Rado­sław Wiśniew­ski, który sku­pił się na ana­li­zie logicz­no­ści wywodu oraz sty­li­styce. Rów­nież bez Jego wkładu książka ta byłaby znacz­nie uboż­sza!

Na koniec chciał­bym podzię­ko­wać mojej Żonie Bar­ba­rze, która wyka­zała się ogromną cier­pli­wo­ścią i wyro­zu­mia­ło­ścią wobec męża, który dłu­gie tygo­dnie spę­dzał głów­nie przy kom­pu­te­rze, a nawet jeżeli nie, to i tak myślami był w innym cza­sie i miej­scu; no i za tole­ro­wa­nie w tym cza­sie ksią­żek i papie­rów poroz­kła­da­nych na biurku i dookoła niego. Podob­nie chciał­bym podzię­ko­wać moim dzie­ciom: Nata­lii, Hele­nie, Wero­nice, Jerzemu oraz Sta­ni­sła­wowi, i jed­no­cze­śnie je prze­pro­sić, że wie­lo­krot­nie nie znaj­do­wa­łem dla nich czasu, gdy byłem pogrą­żony w pisa­niu.

Nie chcę zmie­niać poprzed­niego aka­pitu, gdyż miał on być zakoń­cze­niem wstępu. Życie jed­nakże pisze różne sce­na­riu­sze i muszę dopi­sać jesz­cze podzię­ko­wa­nia wszyst­kim tym, któ­rzy poma­gali mi czy wspie­rali mnie modli­twą czy dobrym sło­wem w trak­cie bitwy z nowo­two­rem, którą przy­szło mi nie­spo­dzie­wa­nie sto­czyć; bez względu na wynik, jaki dla mnie ona przy­nie­sie.Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1.

Wyko­rzy­stano w pracy przede wszyst­kim _Der Welt­krieg 1914 bis 1918_, Ber­lin 1925, t. 1, a także _Der Welt­krieg 1914 bis 1918_, Ber­lin 1926, t. 3; Samej zaś bitwy doty­czy _Der Welt­krieg 1914 bis 1918_, Ber­lin 1926, t. 4.

2.

Wyko­rzy­stano wolu­miny tomu pierw­szego wraz z anek­sami: _Les armées françaises dans la Grande guerre,_ dalej AFGG nr tomu/nr wolu­minu). Bitwy nad Marną doty­czą zaś bez­po­śred­nio: AFGG, I/3, cz. 1, Paris 1931, oraz AFGG I/3, cz. 2, Paris 1932.

3.

Warto przy tym dodać, że wolu­miny z załącz­ni­kami (ozna­czane w przy­pi­sach jako Ann) liczą w sumie kilka tysięcy stron!

4.

J.E. Edmonds, _Mili­tary ope­ra­tions. France and Bel­gium, 1914_, t. 1, wyd. 3, Lon­don 1937.

5.

I. Senior, _Inva­sion 1914. The Sche­lief­fen Plan to the Bat­tle of the Marne_, Oxford–New York 2014.

6.

H.H. Her­wig, _Marne 1914. Eine Schlacht, die die Welt veränderte?_, Pader­born 2016.

7.

I. Sum­ner, _The First Bat­tle on the Marne 1914. The French „miracle” halts the Ger­mans_, Oxford 2010.

8.

J. Cen­tek, B. Cen­tek, _„Samo­bój­stwo Europy” Andrzeja Chwalby. Udana syn­teza Wiel­kiej Wojny?_, „Prze­gląd Histo­ryczny”, 2014, nr 4, s. 697–708; J. Cen­tek, _Andrzej Chwalba – „Samo­bój­stwo Europy” – recen­zja_ , ,Dostępny https://www.youtube.com/watch?v=Q4w8BbMDqtk.

9.

K. von Bülow, _Mein Bericht zur Mar­ne­schlacht_, Ber­lin 1919; A. von Kluck, _Der Marsch auf Paris und die Mar­ne­schlacht 1914_, Ber­lin 1920; M. von Hau­sen, _Erin­ne­run­gen an den Mar­ne­fel­dzug 1914_, Leip­zig 1920.

10.

C. Man­gin, _Préface_, M. von Hau­sen, _Souve­nirs de la cam­pa­gne de la Marne en 1914_, Paris 1922, s. 7–21.

11.

J. French, _1914_, wyd. 2, Lon­don 1919.

12.

F. Foch, _Mémoires pour servir à l’histo­ire de la guerre 1914–1918_, t. 1, Paris 1931.

13.

J. Gal­lieni, _Obrona Paryża_, War­szawa 1924.

14.

_Die Schlach­ten und Gefechte des gros­sen Krie­ges 1914–1918. Quel­len­werk nach den amtli­chen Bez­e­ich­nun­gen zusam­men­ge­stellt vom Gros­sen Gene­ral­stab_, Ber­lin 1919, s. 28–30.

15.

_Mała ency­klo­pe­dia woj­skowa_, War­szawa 1970, t. 2, s. 267 nn.

16.

J. French, _op. cit._, s. 137.

17.

A. Mom­bauer, _The Bat­tle of the Marne. Myths and Reality of Ger­many’s “Fate­ful Bat­tle”_, „The Histo­rian”, 2006, nr 4, s. 747.

18.

Od tej daty zaczyna się tom fran­cu­skiej histo­rii ofi­cjal­nej poświę­cony tej bitwie. Zob. AFGG I/3, cz. 1, s. IX.

19.

_Die Schlach­ten und Gefechte_…, s. 28–32.

20.

cja­reck , _Ple­ase help me read short frag­ment of a French docu­ment_ , A _lan­gu­age lear­ners’ forum_ , Dostępny w World Wide Web: https://forum.lan­gu­age-lear­ners.org/view­to­pic.php?f=17&t=12662.

21.

Dla odróż­nie­nia w niniej­szej pracy okre­ślane są one dodat­kowo przy­miot­ni­kiem „bawar­ski” – np. I KA (baw.), choć nie był to ele­ment ofi­cjal­nej nazwy.

22.

_Der Welt­krieg 1914 bis 1918. Kriegsrüstung und Krieg­swirt­schaft_, t. 1, Ber­lin 1930 (dalej cyt. _Kriegsrüstung und_…), s. 217–219; J.L. Sny­der, _The ide­ology of the offen­sive. Mili­tary deci­sion making and the disa­sters of 1914_, Ithaca 1989, s. 42; M. Zgór­niak, _Tery­to­rium Pol­ski w pla­nach wojen­nych państw cen­tral­nych i Rosji w chwili wybu­chu pierw­szej wojny świa­to­wej – 1914 rok_, „Dzieje Naj­now­sze”, 2004, nr 3, s. 22.

23.

O. Stein, _Ilość czy jakość? Obraz wojny i pro­jekty nie­miec­kich zbro­jeń woj­sko­wych w okre­sie armii maso­wych 1871–1914_, „Europa Orien­ta­lis. Stu­dia z Dzie­jów Europy Wschod­niej i Państw Bał­tyc­kich”, 2014, nr 5, s. 10.

24.

_Hand­buch zur deut­schen Militärgeschichte 1648–1939_, cz. V: _Von der Entlas­sung Bismarcks bis zum Ende des Ersten Welt­krie­ges (1890––1918)_, wyd. H. Meier-Welc­ker, W. von Gro­ote, Frank­furt am Main 1968, s. 49–51.

25.

D.V.E. Nr. 267: _Feld­dienst-Ord­nung_, Ber­lin 1908, zał. 1, s. 5; _Der Welt­krieg_…, t. 1, s. 686.

26.

Były to pod­od­działy eli­tar­nej pie­choty, w któ­rych dbano szcze­gól­nie o umie­jęt­no­ści strze­lec­kie. Okre­ślano je ter­mi­nem _Jäger_ (_niem. strze­lec_, myśliwy), w Kor­pu­sie Gwar­dii był jesz­cze Garde Schützen Bata­il­lon (schütze – _niem. strze­lec_), jed­nak w 1914 roku niczym się nie róż­niły. Miały one (z wyjąt­kiem bawar­skich) 5. kom­pa­nię wypo­sa­żoną w sześć ckm. W 1913 roku dodano im także kom­pa­nię kola­rzy. Zob. _Hand­buch zur deut­schen Militärgeschichte…_, cz. V, s. 164.

27.

_Der Welt­krieg_…, t. 1, s. 687.

28.

Na sto­pie poko­jo­wej, jak wspo­mniano wcze­śniej, ist­niała jedy­nie Dywi­zja Kawa­le­rii Gwar­dii. Pozo­stałe zaś two­rzono jedy­nie na czas spe­cjal­nych ćwi­czeń (Zob. D.V.E. Nr. 270: _Bestim­mun­gen für die größeren Truppenübungen_, Ber­lin 1908, s. 15–17).

29.

_Der Welt­krieg_…, t. 1, s. 687.

30.

Feld­dienst-Ord­nung, zał. 1, s. 5.

31.

Zob. np. H. Cron, _Die Orga­ni­sa­tion des deut­schen Heeres im Welt­kriege_, Ber­lin 1923, s. 52; _Hand­buch zur deut­schen Militärgeschichte…_, cz. V, s. 229; J. Cen­tek, _Man­fred von Rich­tho­fen i kawa­le­ria nie­miecka w począt­ko­wym okre­sie I wojny świa­to­wej_, _Man­fred von Rich­tho­fen (1892–1918) oraz jego pol­scy krewni. W setną rocz­nicę zakoń­cze­nia I wojny świa­to­wej i śmierci Czer­wo­nego Barona_, pod red. J. Kuzic­kiego, Rze­szów 2018, s. 71.

32.

Einem, _Erin­ne­run­gen eines Sol­da­ten 1853–1933_, Leip­zig 1933, s. 84.

33.

D.V.E. Nr. 240: _Schießvorschrift für die Infan­te­rie_, Ber­lin 1909, s. 12–17, pkt. 22–27.

34.

Bun­de­sar­chiv-Militärarchiv Fre­iburg, RH 12-2/95, von Tay­sen, Ver­wen­dung des Gewehrs 98 im Welt­krieg 1914–18.

35.

M. Pró­szyń­ski, _Bagnet nie­miecki wz. 1871/84_, War­szawa 1990, s. 12 nn.

36.

J. Kwa­ci­szew­ski, _Ciężki kara­bin maszy­nowy Maxim 08_, Toruń 1925, s. 5 nn.

37.

D.V.E. Nr. 130: _Exe­rzier-Regle­ment für die Infan­te­rie_, cz. IV, Ber­lin 1911, s. 35 nn, pkt. 618–621.

38.

_Kriegsrüstung und_…, s. 234–237; W. Balck, _Roz­wój tak­tyki w ciągu Wiel­kiej Wojny_, War­szawa 2012, wyd. 2, s. 17.

39.

Einem, _op. cit._, s. 87.

40.

_Kriegsrüstung und_…, s. 247 nn.

41.

Einem, _op. cit._, s. 87.

42.

_Kriegsrüstung und_…, s. 250; O. Grün, _Die Artil­le­rie,_ G. Wetzell, _Die Deut­sche Wehr­macht 1914–1939. Rückblick u. Aus­blick_, Ber­lin 1939, s. 211.

43.

Działo to raz jest nazy­wane hau­bicą, raz moź­dzie­rzem. Zwo­len­nicy obu roz­wią­zań mają na to swoje argu­menty. Zali­czam się do tych pierw­szych. Podob­nie sprawy mają się w przy­padku słyn­nej „Gru­bej Berty”.

44.

Einem, _op. cit._, s. 88.

45.

_Kriegsrüstung und_…, s. 248 nn; O. Grün, _op. cit._, s. 211.

46.

S. Pataj, _Arty­le­ria lądowa 1871–1970_, War­szawa 1975, s. 214, 218, _Kriegsrüstung und_…, s. 250 nn.

47.

F.G. Herr, _Arty­le­ria. Jaka była, jaka jest i jaka powinna być_, wyd. 2, War­szawa 2013, s. 28.

48.

_Kriegsrüstung und_…, s. 252.

49.

Einem, _op. cit._, s. 88.

50.

_Kriegsrüstung und_…, s. 253–256.

51.

Einem, _op. cit._, s. 86.

52.

_Der Welt­krieg_…, t. 9, Ber­lin 1933, s. zał. 3; por. F.G. Herr, _op. cit._, s. 29, przyp. 36.

53.

_Der Welt­krieg_…, t. 9, zał. 3.

54.

M. Bow­den, _The Great War’s Finest. An ope­ra­tio­nal History of the Ger­man Air Service_, t. 1, b.m.w., 2017, s. 8–41, 359.

55.

D.V.E. Nr. 130: _Exe­rzier-Regle­ment für die Infan­te­rie vom 29. Mai 1906_, Ber­lin b.d., s. 81 nn., pkt 266.

56.

_Ibi­dem_, s. 78–81.

57.

_Ibi­dem_, s. 95, pkt 324.

58.

D.V.E. Nr. 414: _Exe­rzier-Regle­ment für die Fel­dar­til­le­rie: (Ex. R.f.d.Fa.)_, Ber­lin 1907, s. 165, pkt 363 nn.

59.

D.V.E. Nr. 200: _Exe­rzier-Regle­ment für die Fußartillerie (Ex. R.f.d.Fßa.)_, Ber­lin 1908, s. 110 nn., pkt. 353–357.

60.

_Ibi­dem_, s. 111, pkt 358 (brzmie­nie wg „Änderung B”).

61.

D.V.E. Nr. 367: _Exe­rzier-Regle­ment für die Kaval­le­rie (Ex. R.f.d.K.)_., München 1909, s. 134, pkt 389 nn.

62.

_Ibi­dem_, s. 149, pkt 452.

63.

_Ibi­dem_, s. 149, pkt 451.

64.

_Feld­dienst-Ord­nung_…, s. 41 nn., pkt 133.

65.

Ł. Przy­było, _Dok­tryny wojenne. Histo­ria i ocena_, War­szawa 2018, s. 85.

66.

_Ibi­dem_.

67.

S. Leisten­sch­ne­ider, _Auftrag­stak­tik im preußisch-deut­schen Heer 1871 bis 1914_, Ham­burg 2002, s. 137.

68.

_Ibi­dem_, s. 136 nn.

69.

J.L. Sny­der, _op. cit._, s. 42 nn.; O. Stein, _op. cit._, s. 9.

70.

J.-B. Duro­selle, _Wielka wojna Fran­cu­zów 1914–1918_, War­szawa 2006, s. 65.

71.

J.L. Sny­der, _op. cit_., s. 42.

72.

_Hand­buch zur deut­schen Militärgeschichte_…, cz. V, s. 41.

73.

_Der Welt­krieg_…, t. 1, s. 690 nn.

74.

_Ibi­dem_, s. 691.

75.

AFGG, X/1, Paris 1923, s. 597–605.

76.

W począt­ko­wym okre­sie wojny wciąż nosili jesz­cze meta­lowe hełmy oraz zbroje, co było wów­czas już zupeł­nym prze­żyt­kiem.

77.

_Ibi­dem_.

78.

M. Pró­szyń­ski, _Bagnet fran­cu­ski wz. 1886 do kara­binu Lebel_, War­szawa 1991, s. 3 nn; A. Kon­stan­kie­wicz, _Broń strze­lecka woj­ska pol­skiego: 1918–1939_, War­szawa 1986, s. 64–66.

79.

J.H. Wil­l­banks, _Machine guns. An illu­stra­ted history of their impact_, Santa Bar­bara 2004, s. 166.

80.

P.H.S.I. Alvin, F. d’André, _Les Canons de la vic­to­ire. 7e édition du Manuel d’artil­le­rie lourde, revue et considérablement augmentée_, Paris-Limo­gnes-Nancy 1923, 7. wyd. 7, s. 39–76; K. Szcze­głow, 75 mm armata wz. 1897, War­szawa 1988.

81.

F.G. Herr, _op. cit._, s. 23.

82.

P.H.S.I. Alvin i F. d’André, _op. cit._, s. 1; D. Porch, _The march to the Marne. The French army 1871–1914_, Cam­bridge–Lon­don–New York 1981, s. 232–245.

83.

P.H.S.I. Alvin i F. d’André, _op. cit._, s. 111, 149.

84.

Posia­dały kra­tow­ni­cowy kadłub i umiesz­czone za kabiną śmi­gło pcha­jące.

85.

AFGG I/1, wyd. 2, Paryż 1936, s. 520; D. Méchin, _1914 de la bata­ille de la Marne á guerre des tranchées_, „Bat­tles Aériennes”, 2014, nr 3, _pas­sim_.

86.

_Règlement de mano­eu­vre d’infan­te­rie du 20 avril 1914_, Paris 1915, s. 123 nn., pkt 298 nn.

87.

_Ibi­dem_, s. 124, pkt 300.

88.

_Ibi­dem_.

89.

_Ibi­dem_, s. 125, pkt 300.

90.

_Ibi­dem_, s. 124, pkt 299.

91.

F.G. Herr, _op. cit._, s. 23.

92.

Sze­rzej zob. Ł. Przy­było, _op. cit._, s. 77.

93.

D. Porch, _op. cit._, s. 214–221.

94.

P.-M.-H. Lucas, _Roz­wój myśli tak­tycz­nej we Fran­cji i w Niem­czech pod­czas wojny 1914–1918 r._, wyd. 2, War­szawa 2013, s. 14 nn.

95.

Ł. Przy­było, _Dok­tryny wojenne: histo­ria i ocena_, War­szawa 2018, s. 76.

96.

P.-M.-H. Lucas, _op. cit._, s. 16.

97.

Ströhlin, _Die Kamp­fwe­ise unse­rer Feinde_, wyd. 3, Ber­lin 1916, s. 1–3.

98.

J.-B. Duro­selle, _op. cit._, s. 107.

99.

D. Porch, _op. cit._, s. 213.