Martyrologia Żydów lekarzy weterynarii w okupowanej Polsce - ebook

I. WSTĘP

Przed wybuchem II wojny światowej żyło i pracowało w Polsce 2173 lekarzy weterynarii. Żydów było 164. 163 z nich zadeklarowało, że są wyznania mojżeszowego, więc 7,5% zarejestrowanych lekarzy weterynarii w 1939 r.

W 1931 r. w podobnym Spisie lekarzy weterynaryjnych wyznanie mojżeszowe podało 8,3% lekarzy. Wówczas z grupy 1364 lekarzy weterynarii wyznanie mojżeszowe zadeklarowało więc 114 lekarzy. Przy czym zaznaczali, że są narodowości polskiej. Natomiast osiem lat później podkreślali już narodowość żydowską.

Losy lekarzy weterynarii Żydów pokazałem w szerszym ujęciu w rozdziale Nie uniknęli holocaustu w książce NN – Nieznani Niepowtarzalni. Zadziwiające losy lekarzy zwierząt1. I z treści tego rozdziału można odnieść wrażenie, że wówczas większość Polaków była antysemitami. Ponieważ ta ocena ludzi z tamtego trudnego okresu może być myląca i niesprawiedliwa pozwalam sobie na kilka zdań cytatów dotyczących tego tematu. W niezwykle interesującej książce Mariusza Urbanka Genialni. Lwowska Szkoła Matematyczna, s. 692: „Steinhaus (…) obserwował, jak brunatniejąca w Europie atmosfera opanowuje także polskie uczelnie. Co kilka tygodni korporacje studenckie organizowały na uniwersytecie „dni bez Żydów”, nie wpuszczając studentów pochodzenia żydowskiego na uczelnię. W odpowiedzi część profesorów przerywała swoje wykłady, a potem rektorat zawieszał je do odwołania. W ciągu roku nie było ani jednego miesiąca, kiedy uczelnia pracowała bez zakłóceń. (…) S. 82: W roku akademickim 1936/1937 rektorem UJK został profesor Stanisław Kulczyński, próbujący walczyć z wymuszonymi przez endeckich korporantów gettami ławkowymi dla Żydów. Zorganizował na uczelni plebiscyt, który wykazał, że zwolennicy gett są w mniejszości, większość studentów Polaków nie ma nic przeciwko Żydom. „Wściekłość wszelkiego gatunku tałatajstwa nie miała granic” – zapamiętał Steinhaus. Kulczyński najpierw odmówił podpisania zarządzenia ministra (zdaniem Steinhausa tchórza i głupca) o utworzeniu gett, potem rozwiązał najbardziej agresywne antysemickie stowarzyszenia, a gdy na uczelni rozpoczęły się awantury, uniwersytet zamknął. W końcu „w proteście złożył rezygnację ze swojego stanowiska” – napisał Kac.

Prowadząc korespondencję na marginesie przekazanego artykułu o rodzinie Bickelsów do Życia Weterynaryjnego z jej redaktorem naczelnym pozwalam sobie przytoczyć treść uwagi prof. Antoniego Schollenbergera „nie zakłamujmy przeszłości” i uzasadnienie: tuż przed wojną Zrzeszenie Lekarzy Weterynaryjnych Rzeczypospolitej Polskiej było faszystowskoantysemickie. Podczas posiedzenia Rady Delegatów 11-12 listopada 1938 r. był omawiany paragraf aryjski. Stefan Jakubowski powiedział: „Mieszańców należy uważać za najniebezpieczniejszy i najgorszy element dla zdrowia naszego organizmu narodowego; dlatego należy poza nawias społeczeństwa stawiać tych, którzy płodzą mieszańców wchodząc w związki małżeńskie z Żydami”. Prof. Zakrzewski zauważył: „Uchwalenie w wyniku obrad stosowania paragrafu aryjskiego, nawet wykluczającego wchodzących w związki małżeńskie z Żydami, w oczach młodego pokolenia będzie stanowiło minimum bardzo łagodne. Dopływ krwi żydowskiej przynieść może nam więcej szkody niż pożytku”. W podsumowaniu dyskusji prof. Zakrzewski powiedział, że „większość wypowiedziała się za przeprowadzeniem paragrafu aryjskiego bez prawa działania wstecz”. Uzgodniony wniosek został przyjęty wszystkimi głosami przy jednym wstrzymującym się. Wśród głosujących byli: Konrad Millak, Abdon Stryszak, Heliodor Szwejkowski i Stefan Piotrowski (którego Niemcy zgilotynowali).

Ale zanim przystąpię do prezentacji poszczególnych osób, z których większość została zamordowana w czasie Zagłady, chciałbym jeszcze przytoczyć kilka dłuższych zdań ze wzruszającej książki białostockiego Żyda Mishki Zilbersteina (zmarł w Izraelu w listopadzie 2016 r.) Woła mnie ulica Brukowa3: „Polscy Żydzi. Naród w narodzie. Od wieków zamieszkiwali ziemie Rzeczypospolitej. Zachowali pełną autonomię. Mieli swój sejm, własne sądownictwo, osobny system szkolny. Żydzi polscy to bogactwo fenomenalnych talentów, które – jak pięknie pisze Tadeusz Konwicki w szkicu „Którędy”, poświęconemu Januszowi Korczakowi

– ożywiły muzykę i literaturę światową, unowocześniły dziennikarstwo i powołały do życia nową sztukę ruchomych obrazów na białym prześcieradle. Wnieśli także istotny wkład do polityki, nauki i kultury Izraela, by przywołać tu między innymi takie osoby, jak: Menachem Begin, Dawid Ben Gurion, Szewach Weiss oraz Natan Alterman, najwybitniejszy poeta narodowy, Mosze Wileński, wielki kompozytor, którego pieśni śpiewa cały Izrael, i Bronisław Hüberman, twórca izraelskiej filharmonii, znany meloman w wielu krajach świata. Polacy i Żydzi. Dwa narody, które żyły obok siebie, dotykały tej samej ziemi, oddychały tym samym powietrzem, umierały taka samą śmiercią. Polscy Żydzi. Byli tuż obok, wpisani w najróżniejsze płaszczyzny ośmiowiekowego wspólnego życia, które odbija się również w świadectwach literackich wielu epok, zaludnionych ich postaciami: Mickiewiczowski Jankiel, Chawa Rubin Aleksandra Świętochowskiego, Meir Ezofowicz Elizy Orzeszkowej. Małka Szwarcenkopf Gabrieli Zapolskiej, Mela Grünspan z „Ziemi obiecanej” Władysława Reymonta, Hela Bertz z „Pożegnania jesieni” Stanisława Ignacego Witkacego, bohaterowie licznych powieści Juliana Stryjkowskiego, w których świat przedstawiony tętni życiem. A dziś:

„Nie ma już w Polsce żydowskich miasteczek,
Próżno by szukać w oknach zapalonych świeczek
I śpiewu nasłuchiwał z drewnianej bóźnicy.
Nie ma już tych miasteczek, gdzie biblijne pieśni,
Wiatr łączył z piosenką i słowiańskim żalem,
Gdzie starzy Żydzi w sadach pod cieniem czereśni
Opłakiwali święte mury Jeruzalem”.

(Antoni Słonimski)

Dziś pozostał już tylko cień czereśni. Cień i ból. Ból wielokrotnie pomnażany, gdyż jak napisał Piotr Matywiecki w wierszu „Kalkomania”

– Żydzi umarli trzykrotnie: śmiercią męczeńską, rozbitym nagrobkiem i zapomnieniem. Została pamięć naznaczona cierpieniem” – to słowa prof. Teresy Zaniewskiej z Przedmowy do wspomnianej książki.

I musiał (?) pojawić się Adolf Hitler i jego doktryna, by to wszystko zniweczyć. Zniweczyć przede wszystkim miliony prostego, prawego i szczęśliwego życia.

A Mishka Zilberstein na s. 50 opowiadał: „Żyłem całkiem samotnie i tylko pojawiające się w pobliżu zwierzęta były jedynymi żywymi istotami, jakie mi towarzyszyły. Nie miałem do kogo otworzyć ust (przez 3,5 roku ukrywał się w Puszczy Knyszyńskiej – dopisek W.A.G.). Byłem sam jak palec. Prawie zapomniałem mówić. Ufałem bardziej wilkom niż ludziom. Wilków i innych leśnych stworzeń nie lękałem się już wcale, za to bardzo bałem się ludzi. Uważałem, aby się nie natknąć na nich, gdy przychodzili do lasu rąbać drzewo lub zbierać grzyby. Nigdy nie mogłem przewidzieć, jak zareagują na mój widok, a ze swego doświadczenia wiedziałem, że ludzie stanowią dla mnie większe zagrożenie niż zwierzęta”.

Miszce Zilbersteinowi (Mosze Kornblit) udało się okupację niemiecką przeżyć.

------------------------------------------------------------------------

1 Gibasiewicz W. A., NN – Nieznani Niepowtarzalni. Zadziwiające losy lekarzy zwierząt, wyd. Oficyna Wydawnicza Finna, Gdańsk 2010, s. 45-56.

2 Urbanek M., Genialni. Lwowska Szkoła Matematyczna, Wyd. Iskry, Warszawa 2014 s. 69.

3 Zilberstein M., Woła mnie ulica Brukowa, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2011. Tytuł w języku hebrajskim: Chaim le-lo zikaron (Życie bez pamięci).II. LISTA ŻYDÓW LEKARZ Y WETERYNARII WEDŁUG SPISU Z 1939 R.

Lekarze weterynarii wyznania mojżeszowego odnotowani w Spisie lekarzy weterynaryjnych II Rzeczpospolitej Polskiej w marcu 1939 r. oraz odszukani przez autora. Lista (164 + 11) 175 lekarzy weterynarii wyznania mojżeszowego i narodowości żydowskiej pracujących w Polsce w 1939 r.*:

Mendel Almer, Artur Aron Andelman, Adolf Auster, Otton Barber, Zachariasz Bardach, Artur Alter-Paltyd Ber, Riwka (Rebeka) Bialer, Jakub Bickels, Józef Bickels, Leon Bickels, Barbara Leonora (Lora), Bindel, Leopold Bindel, Jakub Blauzejd, Lipman Bornstein, Józef Brief, Michał Brik (Bryk), Juliusz Brill, Zygmunt Burg, Boruch Buxbaum, Berl Chamajdis, Albert Childebrand, Chotiner, Henryk Czopp, Ulrich Davies, Artur Demerer, Chaskel (Heskel) Deutsch, Szlama Diament, Henryk Dürstenfeld, Feliks Dzik-Dzikowski (Fajwel), Izaak Ehrlich, Aleksander Eichel, Alfred Eisen, Tobiasz Eisenberg, Eugeniusz Leon Engel, Szymon Engel, Matiasz Falber, Hersz (Herman) Falk, Benedykt Feller, Fajwel Izaak Finkielsztein, Józef Flaks, Zygmunt Fleker, Dawid Fogel, Chaim-Seweryn Fried, Dawid Friedmann (Dariusz Zygmunt), Kalman Fries, Izaak Lipe Józef Fruchtman, Jakub Frucht, Hersz Fuchs, Izrael Fuchs, Ulrych Garfunkel, Maksymilian Gąsior, Szymon Gelb, Beniamin Gelbfisz, Wolf Geller, Wiktor Gewandter, Aron Józef Gewelber, Dina Lejaz Ginzbug (Nimcowicz), Adolf Edmund Gizelt, Albert Goldberg, Mojżesz Goldfeld, Majer Goldinberg, Ignacy Goldman, Alfred Goldstein, Aba Goldstein, Stefan Goldwasser, Samuel Gołodiec, Chaim Grinbaum, Marian Grütz, Abraham Gutharc, Noe Guttenberg, Moses Kalmen Heilpern, Wilhelm Hellman, Zygmunt (Samuel) Hoffman, Noech Ingster, Maksymilian Isserles, Aszer (Uszer Izrael) Izraelewicz, Morduch (Mortek) Jastrząb, Marek Kaczkowski, Maksymilian Kalter, Wilhelm Kelhoffer, Matiasz Kisef, Mojżesz Kobryk, Symcha Koch, Hirsch Kollender, Izaak Königsberg, Leon Korman, Norbert Kotlar, Zygmunt Krell, Leon Krieger, Rachmin Emil Laks, Fiszel Landau, Jakub Landfisch, Józef Leider, Róża Lenz (Rekwert), Artur Liebeskind, Wolf Liebling, Maurycy Lien, Paweł Likiert, Emanuel Wiktor Lindenbaum, Adam Lorber, Emil Lorber, Leon Lubliner (Abraham-Löbl), Maksymilian Łabędź, Izrael Manner, Izydor Mann, Ignacy Zbigniew Mass, Michał Miller, Maurycy Mautner, Wolf Mendelcwejg, Boruch Mendrzycki, Leon Milch, Henryk Montag, Józef Hersz Nagoszewer, Paulina Neufeld, Juda Neumann, Dawid Offerman, Józef Parnas, Jehoszye Bencyon Pinkus, Dawid Press, Henryk (Chaim) Presser, Rafael Pumpiański, Saul Rabinowicz, Beniamin Bernard Rajchenberg, Artur Rajcher, Abraham Mordochej Rakower, Pesach Meir Rakower, Jakub Rapoport, Maksymilian Rath, Adolf Maksymilian Reich, Salomon Rosenberg, Edmund Rosenstock, Maksymilian Rotter, Zygmunt (Saman) Saphir, Norbert Henryk Schimel, Leon Schimmer, Leon Schlesinger, Jonasz Schmutz, Józef Schnee, Marek Kazimierz Schreier, Gotthold Schwager, Adolf Semel, Henryk Singer, Aleksander Skotnicki, Leon Sobel, Karol Sommerstein, Nison Spaiser, Marek Spigelglas, Bernard Spitzer, Maksymilian Steiger, Bronisław Stein, Artur Sterchell, Hersch Sternschuss, Jakub (Chaim) Stokfisz, Michał Strykowski, Emanuel Stupnicki, Anzelm Süsslak, Salomon Szafer, Jakub Szulman, Dawid Thur, Aron Waldman, Zimet Walter, Max (Meilech) Warscher, Adolf vel Abraham Efroim Wattenberg, Wiktor Weinreb, Joel Weisstein, Emanuel Wittlin, Bernard Wolman, Szymon Zakrzewski, Marceli Zimring, Izrael Złotnik, Natan Zucker, Alfred Zuckierman, Stefan (Saul) Zylbertal, Chuna Baruch Zyntak, Jerzy (Izrael) Żytaner.

* W ramce potwierdzony zgon podczas holocaustu (104 osoby).

Na terenie Polski w 1939 r. mieszkało i pracowało – jak już powyżej wspomniano – 2173 lekarzy weterynarii. Według ostatniego spisu lekarzy weterynarii z marca 1939 r. przeprowadzonego przez Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych wynika, że ponad 83% stanowili lekarze wet. narodowości polskiej. Polaków było 1822. Na drugim miejscu pod względem narodowościowym znajdowali się Żydzi – 164, co stanowiło ponad 7,5% ogółu lekarzy wet. W dalszej kolejności byli: Rusini – 122 (5,6%), Niemcy – 39 (1,8%), Rosjanie – 18 (0,8%), Białorusini – 3, Bułgarzy – 3, Estończyk – 1 i 1 Litwin.

Po II wojnie światowej zgodnie z art. 3 dekretu z dnia 24 września 1947 r. o rejestracji pracowników służ by weterynaryjnej (Dz. U. R. P. Nr 60 poz. 338) wszyscy lekarze weterynarii mieli obowiązek do rejestrowania się w ciągu 1 miesiąca od chwili uzyskania dyplomu, przybycia z zagranicy, względnie zwolnienia z wojska, oraz do zgłaszania wszelkich zachodzących zmian ewidencyjnych a w szczególności każdej zmiany miejsca pobytu we właściwym dla miejsca zamieszkania starostwa powiatowego. Z grupy 175 (do 164 oficjalnie zarejestrowanych w Spisie II RP dodano 11 osób odszukanych przez autora) lekarzy weterynarii wyznania mojżeszowego i narodowości żydowskiej nie poddało się rejestracji 163 osoby, co stanowi ponad 93% tej społeczności!

Czy ci wszyscy lekarze weterynarii narodowości żydowskiej (163) zostali, wobec tego w latach II wojny zamordowani? Odpowiedź na tak postawione pytanie jest trudna. Większość z nich niewątpliwie tak. Znaleźli się zapewne i tacy lekarze wet., którzy wyemigrowali, uciekli do innych krajów i stąd nie poddali się obowiązkowej rejestracji w Polsce po wojnie.

W dalszej części niniejszej publikacji postaram się przybliżyć liczbę zamordowanych, tych co przeżyli i pozostali w kraju oraz tych, którzy wyemigrowali z okupowanej Polski, jak również odnotować osoby o niewyjaśnionym statusie.

Zachęcam więc do lektury opracowania.III. WYBRANE BIOGRAMY W ROZSZERZONYCH PREZENTACJACH

By przybliżyć losy polskich lekarzy weterynarii narodowości żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej zaprezentuję w szerszym ujęciu biografie kilku wybranych lekarzy. Pokażę więc lekarzy weterynarii, którzy walczyli w podziemiu w partyzantce, w powstaniu w getcie warszawskim, opowiem losy rodziny i zamordowanego przez grupę WiN, przedstawię Żydów zamordowanych w Katyniu strzałem w tył głowy, losy studenta weterynarii świadomie ośmieszającego okupanta podróżującego po Europie na koszt niemieckiego podatnika czy takich co po wyzwoleniu z obozów koncentracyjnych bądź niemieckich obozów jenieckich zdecydowali się na emigrację.

JEDEN Z PRZYWÓDCÓW POWSTANIA W GETCIE WARSZAWSKIM. MICHAŁ STRYKOWSKI

Marek Edelman nie żyje. Zmarł w październiku 2009 r. Był jednym z dowódców powstania żydowskiego w Getcie Warszawskim – 19 kwietnia do 19 maja 1943 r. Powstanie w Getcie Warszawskim prowadziły dwie organizacje – Żydowska Organizacja Bojowa pod dowództwem Mordechaja Anielewicza i Marka Edelmana oraz Żydowski Związek Wojskowy. I właśnie liczne doniesienia, komentarze o życiu, o poglądach i przemyśleniach dr. Marka Edelmana (lekarz medycyny) skłoniły mnie do przedstawienia posiadanych informacji o martyrologii lekarzy weterynarii wyznania mojżeszowego i narodowości żydowskiej w Polsce w latach II wojny światowej.

Jeszcze kilka zdań o tym wybitnym a niebywale skromnym człowieku. Marek Edelman w roku 2003 mówił: „byłem wielkim optymistą i wierzyłem, że będzie unia światowa, a przede wszystkim myślałem, że będzie tolerancja. A potem się okazało, że to niemożliwe, bo człowiek jest zły. Po ludzkim gatunku trudno się czegoś dobrego spodziewać. Mentalność ludzka zmieniła się na gorsze. Teraz siła jest rzeczą dominującą, siła i władza zdominowały wszystko. I terroryzm. Terroryści! Przecież nawet dobrze nie wiadomo, czego chcą. Po prostu chcą kogoś zniszczyć. Gdzie jest ideologia terroryzmu? Że zabiją 3 tysiące osób, pokażą, że mają siłę i do widzenia. To czego chcą? Niczego! Chcą zabić ludzi! Tam zabijają, tu zabijają, Żydzi też zabijają”.

MICHAŁ STRYKOWSKI

W poszukiwaniach lekarzy weterynarii, którzy zginęli, zostali zamordowani podczas II wojny, natrafiłem na nazwisko dr. Michała Strykowskiego. Jak się okazało jednego z przywódców Żydowskiego Związku Wojskowego. Przez wiele lat uważano, że chodzi o lekarza medycyny. Józef Lewandowski4 pisze: „Theo Richmond, pisarz, autor monografii Konina, dotarł do mieszkającego w Izraelu Natana Strykowskiego, brata Michała. Natan spędził wojnę w Rosji, ale potwierdził, to jego brat był w Powstaniu w Getcie. Mimochodem Natan wyjaśnił, że brat był lekarzem weterynarii, a nie jak podają opracowania, lekarzem medycyny”.

W Centralnej Bazie Danych Nazwisk Ofiar Shoah Instytutu Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Yad Vashem5 w Jerozolimie znalazłem następujące dane o Michale Strykowskim: Urodził się w 1903 r. w Koninie, s. Szmuel i Ita Trauman. Przed wojną mieszkał w Warszawie. Był właścicielem pralni przy ul. Pańskiej 62. Według informacji podanej przez „Gazetę Żydowską” w 1941 r. (18/4) – pralnia została okradziona. Żonaty – żona Zelda. Mieli córkę – Ada, ur. w 1933 r. w Warszawie. Zginęła w Treblince w 1942 r. Był lekarzem weterynarii. Ukończył Wydział Weterynaryjny na UW w 1932 r. (inf. ustna od prof. dr hab. Jana Tropiło). Zginął w 1943 r. w Warszawie.

Żona Michała, Zelda urodziła się w 1905 r. w Warszawie i zginęła razem z córką w Treblince w 1942 r.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----- -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Fot. Lekarz wet. Michał Strykowski – Centralna Baza Danych Nazwisk Ofiar Shoah Instytutu Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Yad Vashem w Jerozolimie Fot. Córka Ada i żona Zelda. Fotografia z Centralnej Bazy Danych Nazwisk Ofiar Shoah Instytutu Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Yad Vashem w Jerozolimie
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----- -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Według Dawida Wdowińskiego6 w październiku i listopadzie 1939 r. odbyło się spotkanie Żydów, oficerów rezerwy Wojska Polskiego, reprezentujących prawicowe organizacje polityczne (...). Oficerowie ci powołali Żydowski Związek Wojskowy – ŻZW. „Ja stałem na czele – napisał Wdowiński. – Mieliśmy Komitet polityczny złożony z trzech osób: dr. Michała Strykowskiego, dawnego członka Centralnego Komitetu Polskiej Partii Syjonistycznej Organizacji Rewizjonistów, Leona Rodala, dobrze znanego polskiego dziennikarza rewizjonistycznego i mnie, prezesa”. Natomiast Adolf Berman7 w książce „Co mi przeznaczył los. Z Żydami w Warszawie 1939-1942” na str. 218 pisze: „Michał Strykowski – weterynarz, z przekonania syjonista-rewizjonista, działacz”.

Ciąg dalszy w pełnej wersji książki.

------------------------------------------------------------------------

4 Lewandowski J., www.jozeflewandowski.se/texter/Archeologia_niepamieci.htm .

5 Centralna Baza Danych Nazwisk Ofiar Shoah Instytutu Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Yad Vashem w Jerozolimie .

6 Wdowiński D., And we are not saved, Philosophical Libry, N. York 1967.

7 Berman A., Co mi przeznaczył los. Z Żydami w Warszawie 1939-1942, wyd. 1980, s. 218.IV. BIOGRAMY 175 ŻYDÓW LEKARZ Y WETERYNARII ODNOTOWAN YCH W 1939 R.

MENDEL ALMER

Urodził się w 1890 r. Lekarz weterynarii. W 1920 r. ukończył Akademię Weterynaryjną we Lwowie. W 1931 r. był miejskim lekarzem weterynarii w Bołszowcach, pow. rohatyński w woj. stanisławowskim. W 1939 r. żył i pracował w tej samej miejscowości jako lekarz samorządowy. Zamordowany wraz z rodziną przez gestapo w 1942 r. w Stanisławowie. W Centralnej Bazie Danych Nazwisk Ofiar Shoah podano, że zginął w marcu 1942 r. zastrzelony przez gestapo w miejscowości Bełz (pow. sokalski, woj. lwowskie). Na podstawie Listy Żydów zamordowanych w miejscowości Bełz od 14 marca 1942 do 25 marca 1942 r.109

ARTUR ARON ANDELMAN

Urodził się 12 kwietnia 1900 r. w Warszawie, s. Kalmona. Świadectwo dojrzałości otrzymał 1 czerwca 1922 r. w Ośmioklasowym Gimnazjum Zw. Tow. N. P. L. Lr. w Warszawie (skrót przepisany z dokumentów). W 1922 r. immatrykulowany na Wydziale Weterynaryjnym UW. Dyplom lekarza weterynaryjnego uzyskał w 1931 r. na Uniwersytecie Warszawskim110. Pracował jako wolno praktykujący lekarz weterynarii. Przed II wojną światową mieszkał w miejscowości Słonim pow. Nowogródek. Ostatnie miejsce pobytu to Pińsk111.

Po II wojnie nie poddał się obowiązkowej rejestracji poz. 10112.

ADOLF AUSTER

Urodził się 18 stycznia 1893 r. w Stanisławowie. 10 października 1931 r. otrzymał dyplom lekarza weterynaryjnego na Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie. Pracował jako lekarz weterynarii w województwie stanisławowskim, w miejscowości Kosowo. Zamordowany wraz z rodziną przez gestapo w Stanisławowie w czerwcu 1942 r.113 W „Spisie lekarzy weterynaryjnych w Rzeczypospolitej Polskiej” Warszawa 1939 s. 4-5 podana jest inna data urodzenia – 1898 r.

Auster Adolf był wolno praktykującym lekarzem weterynaryjnym, zamieszkałym w Kosowie Huculskim.

OTTON BARBER

Urodził się w 1895 r. w Orłowej (Śląsk Cieszyński). W 1920 r. uzyskał dyplom lekarza weterynaryjnego w Wiedniu. Żonaty – Stella ur. 1899 r. w Drogomyślu. Dzieci – dwóch synów: Lucjan ur. 3 marca 1929 r. w Strumieniu i Stefan ur. 31 stycznia 1933 r. w Skoczowej.

W latach 1922-1939 pracował jako miejski lekarz weterynarii w Skoczowie – dyrektor rzeźni miejskiej114. Żona dr. Barbera zginęła w czasie wojny wraz z synami. Otton Barber działał w „Ruchu Oporu” we Francji115. Po wojnie nie poddał się rejestracji w Polsce116.

ZACHARIASZ BARDACH

Urodził się w 1863 r. w Leżajsku. Dyplom lekarza weterynaryjnego uzyskał w 1886 we Lwowie w Szkole Weterynarii. Podczas II wojny światowej przebywał w Leżajsku – dane na podstawie Listy osób prześladowanych w Lista Żydów w Leżajsku z kwietnia 1940 r.117. Po drugiej wojnie nie poddał się obowiązkowej rejestracji118.

ARTUR ALTER-PALTYD BER

Urodził się w 25 czerwca 1908 r. w Płocku. Dyplom lekarza weterynaryjnego uzyskał w 1931 r. na Uniwersytecie Warszawskim, a dyplom lekarza medycyny w 1937 r. także na UW. Specjalizował się w endokrynologii. Zmarł w 1977 r. w Izraelu.

Pełny biogram w Drugim słowniku biograficznym lekarzy weterynarii 1919-2000, s. 28-29, wyd. KIL-W Warszawa, 2009.

Ciąg dalszy w pełnej wersji książki.

------------------------------------------------------------------------

109 Centralna Baza Danych Nazwisk Ofiar Shoah .

110 Teczka studenta w Archiwum UW.

111 Centralna Baza Danych Nazwisk Ofiar Shoah, Yad Vashem, Jerozolima – Lista osób prześladowanych – Karta rejestracyjna Żydów, mieszkańców i uchodźców z Pińska, 1939-1941, .

112 Zestawienie lekarzy weterynarii, którzy po wojnie nie poddali się obowiązkowej rejestracji, Życie Weterynaryjne 1949, nr 10, s.158, poz. 10.

113 Jakubowski S., Polscy lekarze weterynarii w II wojnie światowej (zbiór biogramów), Puławy 1984, s. 23.

114 Proszyk J., Rodziny żydowskie ze Skoczowa i okolicy. Praca zbiorowa pod red. J. Spyry, Skoczów 1994.

115 Jakubowski S., Węglorz K., Społeczno-zawodowa działalność lekarzy weterynarii Śląska w okresie XVII-XX, „Życie Weterynaryjne” 1975, 50 (10), 308.

116 Zestawienie lekarzy weterynarii, którzy po wojnie nie poddali się obowiązkowej

rejestracji, Życie Weterynaryjne 1949, 1950. poz. 25.

117 Centralna Baza Danych Nazwisk Ofiar Shoah, Yad Vashem, Jerozolima – Listy osób prześladowanych w Lista Żydów w Leżajsku z kwietnia 1940 r. .

118 Zestawienie lekarzy weterynarii, którzy po wojnie nie poddali się obowiązkowej rejestracji, Życie Weterynaryjne 1949, 1950. poz. 27.V. LEKARZE WETERYNARII Z NIEMIEC I AUSTRII

Kończąc prezentację biogramów polskich lekarzy weterynarii wyznania mojżeszowego obywateli II Rzeczypospolitej Polskiej chciałbym dla porównania przybliżyć losy lekarzy weterynarii Żydów zamieszkujących ziemie III Rzeszy Niemieckiej tuż przez i podczas II wojny światowej. Część niniejsza oparta została o dysertację doktorską Georga Möllersa z Rheine518. W III Rzeszy w 1934 roku było 6307 lekarzy weterynarii (5 500 lekarzy wet. opiekowało się 2 750 000 końmi w armii), w tym 98 Żydów, co stanowiło 1,55%. W porównaniu z innymi zawodami medycznymi w służbie weterynaryjnej było ich stosunkowo niewielu – pisze W. Georga Möllersa z Rheine Według spisu 10 listopada 1938 roku na terenie Rzeszy (bez Austrii) przebywało 76 Żydów lekarzy weterynarii. Natomiast wraz Austrią było ich 131.

W Wehrmachcie służyło 42 lekarzy wet. Żydów i wielu z nich otrzymało zaszczytne odznaczenie Krzyż Żelazny. We wspomnianej dysertacji doktorskiej dr Georg Möllers podaje, że z liczby 131 lekarzy weterynarii o korzeniach żydowskich 20 zostało zamordowanych w obozach koncentracyjnych lub w gettach śmierci (wymienia 19 nazwisk). I wymienia nazwiska: Adolf Buhofzer, Julius Coppel, Willi Friedheim, Sally Fromm, Julius Goldmann, Karl Goldschmidt, Moritz Herz, Abraham Hoexter, Maurice Kahn, Dagobert Kallmann. Leo Lang, Albert Lieblich, Leopold Loeb, Leo Pins, Alfred Steinberg, Rudolf Weiss, Abraham Windmüller, Julius Wolff, Max Wolff.

Ze wspomnianej grupy 19 lekarzy w getcie w Rydze zginęło 7 lekarzy weterynarii, w niemieckim Obozie Koncentracyjnym na terenie Czech w Terezinie zginęło 3, w niemieckim KL Auschwitz – 4 lekarzy wet., 1 na Majdanku, 1 w Bergen-Belsen i 3 na wschodzie (?).

Kilka zdań o getcie w Rydze. Powstało 23 sierpnia 1941 r. w okupowanej przez Niemców Łotwie. Z chwilą jego zapełnienia 25 października 1941 r. znajdowało się za drutami 29,6 tysięcy Żydów. A. Hitler już 2 października 1941 r. wydał polecenie, że wszyscy Żydzi zamieszkujący terytorium III Rzeszy mają być wysiedleniu na Wschód. Ponieważ już w grudniu spodziewano się w Rydze transportów Żydów niemieckich przystąpiono do opróżnienia Getta. Około 4 tys. mężczyzn zdolnych do pracy fizycznej oddzielono od pozostałej grupy. Niemal 25 tys. zamordowano w dwóch terminach: 29 na 30 listopada 1941 r. i 7 na 8 grudnia 1941 r. W lesie przy stacji kolejowej Rumbuli wykopano doły, doprowadzonym Żydom kazano się rozebrać i ułożyć na dnie dołów – strzałem w głowę z pistoletu maszynowego mordowali ich członkowie plutonu egzekucyjnego (osobista ochrona F. Jeckelna). W zbrodni uczestniczyło niemal 1700 osób: członkowie Einstagruppen A (400), łotewska policja pomocnicza (300), łotewscy kolaboranci (1000). Dodatkowo zamordowano 1000 niemieckich Żydów z przybyłego w tym czasie transportu.

ADOLF BUKOFZER

Urodził się 11 maja 1889 r. w Bydgoszczy, s. Wolfa i Heleny z d. Kiebe. Studiował weterynarię w Dreźnie, Berlinie i Monachium. Dyplom lekarza weterynarii uzyskał w 1920 r. Żonaty – Selma Schwiezer. Mieli córkę – Lotta (1926-1941). Prowadził prywatną praktykę w mieście Blomberg. Następnie pracował w Kolonii i od 1935 r. jako asystent dr Johannesa Wernickiego w Berlinie. W 1938 r. został oskarżony o „naruszenie obowiązków zawodowych” i zwolniony z pracy. 6 grudnia 1941 r. deportowany z Kolonii do Getta w Rydze. Zmarł (zamordowany) w październiku 1942 r. w Rydze519.

JULIUS COPPEL

Urodził się 9 stycznia 1880 r. w Homberg (w arch. Yad Vashem – Duisburg), s. Mojżesza. Weterynarię studiował w Giessen, Berlinie i Monachium. W 1904 r. otrzymał dyplom lekarza weterynarii. Żonaty – Sofia Meyerhoff. Deportowany do Getta w Rydze 11 grudnia 1941 r.

Zamordowany w Rydze wg Listy zamordowanych Żydów z Niemiec520.

Uznany za zmarłego.521

KARL GOLDSCHMIDT

Urodził się 12 stycznia 1885 r. w Norymberdze, s. Guido i Johanny. Dyplom lekarza weterynarii otrzymał w 1919 r. Praktykował w Monachium. Według dr. G. Möllersa „deportowany do Rygi i tam zamordowany 21 listopada 1941”. Ponieważ data zbrodni niezbyt odpowiada faktom dodatkowo przeszukano archiwum Yad Vashem522 i natrafiono na kartotekę Karla Goldschmidta ur. 12 stycznia 1885 r. w Norymberdze, który był deportowany do IX Fortu w Kownie (Litwa) 20 listopada 1941 r. Nie żył już 25 listopada 1941 r. W forcie tym, określanym w tajnych dokumentach jako Fabrik Nr. 1005-B, zamordowano 30 tys. Żydów.

Ciąg dalszy w pełnej wersji książki.

------------------------------------------------------------------------

518 Möllers G. Jüdische Tierärzte im Deutschen Reich in der Zeit von 1918 bis 1945, Hannover 2002.

519 Möllers G. Jüdische Tierärzte im Deutschen Reich in der Zeit von 1918 bis 1945, Hannover 2002.

520 Baza nazwisk… Yad Vashem, Jerozolima .

521 Tamże.

522 http://yvng.yadvashem.org/VI. ZAKOŃCZENIE

W zakończeniu tak szerokiego opracowania o jednej tylko niewielkiej grupie zawodowej należy odnieść się chociaż w kilku zdaniach do „polskiego antysemityzmu”. Na wstępie niniejszej publikacji pisałem, że „można odnieść wrażenie, że większość Polaków była antysemitami” i cytując różne wypowiedzi starałem się temu zaprzeczyć. Chociaż zdaję sobie sprawę jak to trudny temat, a materia jego niezwykle skomplikowana. W nawiązaniu do antysemityzmu jaki rodził się w Polsce pozwalam sobie przytoczyć tylko kilka zdań z 28 czerwca 1920 r. z „Gazety Porannej. 2 Grosze”. Na fakt ten zwróciła uwagę Jaonna Rolińska w książce „Lato 1920”529: „Gazeta Poranna. 2 Grosze”, wychodząca teraz pod zmieniona nazwą, alarmuje: Wojna obecnie jest w istocie niczym innym jak wojną polsko-żydowską. Przeciwko Polsce pchają Żydzi ogłupiałych Rosjan, hordy Kirgizów i Baszkirów, Chinczyków. (…) Żydzi wreszcie toczą walkę przeciwko Polsce i tutaj wewnątrz kraju, organizując sami lub przez swoich pachołków strajki, zaburzenia, usiłując zniszczyć państwo polskie od wewnątrz. Apel jest fragmentem komentarza do listu od czytelnika, który nawołuje, aby Żydów zamykać w obozach koncentracyjnych: Walka bolszewików z Polską jest walką narodu żydowskiego przeciw Polsce. (…) Jeśli zatem Polska chce zakończyć wojnę i uniknąć zguby, ma prawo i obowiązek, postępując zgodnie z prawami międzynarodowemi, internować w obozach koncentracyjnych tylu Żydów, ilu okaże się potrzebnem, by rychło zakończyć wojnę, głównie mężczyzn, inteligencję, jednostki szkodliwe i posiadające majątek, znaczenie, zaczynając od mas, które w latach ostatnich przed wojną i w czasie jej spłynęły do Polski. „Gazeta Poranna”, dystansując się z pozoru wobec listu, dodaje: Zasadnicza myśl autora jest słuszna. (…) Nie wydaje nam się jednak, by sposoby proponowane (…) (internowanie inteligencji żydowskiej w obozach koncentracyjnych) prowadziły istotnie do celu tj. do rychłego zakończenia wojny. Są to środki walki, do których stosowania nie jesteśmy zdolni, jak nie jesteśmy zdolni do torturowania jeńców, obdzierania ich ze skóry, wyrywania serc, wydrapywania mózgów, choć okrucieństwa takie są niestety praktykowane przez wrogów naszych.

Ciąg dalszy w pełnej wersji książki.

------------------------------------------------------------------------

529 Rolińska J., Lato 1920, wyd. Bellona, Warszawa 2020, s. 74-76.VII. BIBLIOGRAFIA:

Źródła archiwalne i literatura podstawowa:

Amtliches Material zum Massenmord von KATYN. Gedruckt im Deutschen Verlag, Berlin 1943.

Archiwum ITS w Bad Arolsen – dostep internetowy oraz Kartoteka – informacja pisemna.

Archiwum Państwowe w Krakowie. Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego.

Centralna Baza Danych Nazwisk Ofiar Shoah Yad Vashem w Jerozolimie. Gibasiewicz W. A., NN – Nieznani Niepowtarzalni. Zadziwiające losy lekarzy zwierząt, wyd. Finna, Gdańsk 2010.

Gibasiewicz W. A., Początek od końca drogi, wyd. Avalon, Kraków 2018. Gibasiewicz W. A., Historia w odcieniach szarości, wyd. Avalon, Kraków 2019. Gibasiewicz W. A., Utrwalone skrawki życia, wyd. Warszawska Firma Wydawnicza, Warszawa 2014.

Gibasiewicz W. A., Lekarze weterynarii ofiary II wojny światowej, wyd. Bellona, Warszawa 2011.

Gibasiewicz W. A., Okruchy godnego życia, Warszawska Firma Wydawnicza, Warszawa 2015.

Jakubowski S., Polscy lekarze weterynarii w II wojnie światowej (zbiór biogramów), Puławy 1984.

Millak K., Słownik polskich lekarzy weterynaryjnych 1394-1918, Wyd. PWRiL, Lublin-Warszawa 1960-1963.

Spis lekarzy weterynaryjnych Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Ministerstwa Rolnictwa, Warszawa 1923.

Spis lekarzy weterynaryjnych Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Ministerstwa Rolnictwa, Warszawa 1931.

Spis lekarzy weterynaryjnych Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych, Warszawa 1939.

Tropiło J., Drugi słownik biograficzny polskich lekarzy weterynarii 1919-2000, Warszawa 2009.

http://www.straty.pl/pl/

Literatura uzupełniająca:

Berman A., Co mi przeznaczył los. Z Żydami w Warszawie 1939-1942, wyd. 1980, s. 218.

Ciesielska M. Ludwick Fleck, profesor mikrobiologii i filozof (1896-1961) – www.lwow.eu/fleck .

Częstochowska-Jędrzejak M. Małachowiacy zwyczajni i niezwykli 1180-2014, wyd. Alma Mater Plocensis, Płock-Warszawa 2015, s. 274.

Dalej jest noc – pod red. B. Engelking i J. Grabowskiego, wyd. Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2018, s. 25-26.

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 14 z 22 grudnia 1934 roku, s. 279. Kartoteka Żydów w Krakowie z niemiecką kartą identyfikacyjną „Kennkarta” nr 7001-7272 ze zdjęciem z 3/1941.

Garas J. B., Partyzancka jesień 1944. „Stolica” nr 41, 1979. Gazeta Żydowska 1940, s. 22.

Gliński J.B., Słownik biograficzny lekarzy i farmaceutów ofiar drugiej wojny światowej t. 4, Naczelna Izba Lekarska, Warszawa 2011.

Gliński J. B., Słownik biograficzny lekarzy i farmaceutów ofiary drugiej wojny światowej, Urban & Partner, Warszawa 1997.

Hübner P., Numerus nullus w Forum Akademickie, Lublin 2008, nr 1. Jaczyński S. Ocaleni od zagłady. Losy oficerów polskich ocalałych z masakry katyńskiej, wyd. Bellona, Warszawa 2012, s. 6.

Jakubowski S., Węglorz K., Społeczno-zawodowa działalność lekarzy weterynarii Śląska w okresie XVII-XX, „Życie Weterynaryjne” 1975, 50 (10), 308.

Kryska-Karski T., Straty Korpusu Oficerskiego 1939-1945, wyd. Londyn 1996. Lewandowski J., http://www.jozeflewandowski.se/texter/Archeologia_ niepamieci.htm .

Lista osób prześladowanych – Karta rejestracyjna Żydów, mieszkańców i uchodźców z Pińska, 1939-1941 . Centralna Baza Danych Nazwisk Ofiar Shoah, Yad Vashem, Jerozolima.

Lutyński W., Polscy lekarze weterynarii pochowani na Cmentarzu Wojskowym w Katyniu, „Życie Weterynaryjne” 2001, 76 (2), s. 108.

Lutyński Wł., Lista polskich lekarzy weterynarii jeńców obozów w Kozielski i Starobielsku zamordowanych w Katyniu i Charkowie. Wyd. Krajowa Izba Lekarsko-Weterynaryjna oraz Koło Seniorów Warszawskiej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej, Warszawa 1998.

Łukaszyński W., Zarys dziejów weterynarii ziemi rzeszowskiej w latach 1871-2000, wyd. Podkarpacka Izba Lekarsko-Weterynaryjna, Rzeszów 2003. Łyjak Z., Służba weterynaryjna Wojska Polskiego w latach 1936-1956. Rozp. habilitacyjna. Zeszyty Naukowe Akademii Sztabu Generalnego Warszawa 1989.

Majerczak B., Żydzi – żołnierze wojska polskiego polegli na frontach II wojny światowej, Warszawa 2001.

Makowski J. Opowieść bez bohatera, wyd. Czytelnik, Warszawa 1965. Makowski J. Wehrmachtgefolge, wyd. Czytelnik, Warszawa 1961.

Meritchak B., Żydzi – żołnierze wojska polskiego polegli na frontach II wojny światowej. Warszawa 2001.

Moczar M., Barwy walki. KAW 1988.

Millak K., Lekarze weterynaryjni polscy – ofiary II wojny światowej 1939-1945, „Życie Weterynaryjne” 1968, 5.

Millak K., Uczelnia Weterynaryjna w Warszawie 1840-1965, PWRiL 1965 Orechwa S., Z żałobnej karty, „Medycyna Weterynaryjna” 1946, nr 4 (2), s. 183.

Pastuszczak T., Pastuszczak-Frąk M., Przyczynki do historii olsztyńskiej weterynarii, Olsztyn 2017, s. 15 (przypis).

Praca zbiorowa, Charków. Księga Cmentarna, wyd. Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa 2003.

Praca zespołowa (Przewodniczący A. Szlichta), Lekarze weterynarii na Śląsku w latach 1945-2005, Katowice 2009.

Praca zbiorowa (przygot. do druku A. Schollenberger), Drugi słownik biograficzny polskich lekarzy weterynarii 1919-2000, t. II I-K, Krajowa Izba Lekarsko-Weterynaryjna, Warszawa 2013.

Prost E. K. Wybitni polscy lekarze weterynarii XX wieku w nauce i zawodzie, Lublin 2005.

Proszyk J., Rodziny żydowskie ze Skoczowa i okolicy. Praca zbiorowa pod red. J. Spyry, Skoczów 1994.

Rolińska J., Lato 1920, wyd. Bellona, Warszawa 2020, s. 74-76.

Senze A., Z tamtych lat, z tamtych dni www.cracovia-leopolis.pl .

Staśkiewicz G., XII-lecie Laboratorium bakteriologiczno-mięsoznawcze Rzeźni Miejskiej w Lublinie, Medycyna Weterynaryjna, 1945, nr 1 s. 5-6. Supruniak St., Z Polesia do Warszawy. Rozmowa dziadka z wnuczkiem Marcinem. Warszawa 2009, s. 128-129.

Szewczyński J. J., Nasze Kopyczyńce, wyd. Heldruk, Malbork 1995. Tropiło J., Chrzanowska W., Pierwsze absolwentki uczelni weterynaryjnych w Polsce. Życie Weterynaryjne 2002, 77 (8), 425-429.

Urbanek M., Genialni. Lwowska Szkoła Matematyczna, Wyd. Iskry, Warszawa 2014 s. 69.

Warszawskie Czasopismo Lekarskie nr 20, 1933.

Wdowiński D., And we are not saved, Philosophical Libry, N. York 1967. Wołk-Jezierska W. Wołyńska i Mazowiecka Szkoła Podchorążych Rezerwy Artylerii, wyd. Nortom, Wrocław 2010 s. 168.

Wroński T., Egzekucje na terenie woj. krakowskiego w latach okupacji 1939-1945, Warszawa 1975.

www.kuriergalicyjski.com/rozmaitosci/7519-jak-polacy-charkow-budo-wali-czesc-xlv

www.warszawa.getto.pl .

www.fzp.net.pl/spoleczenstwo/po-nich-ja-placze-zydzi-plocku .

www://pl.wikipedia.org/wiki/29_Pułk_Artylerii_Lekkiej .

www.stankiewicz.pl

Zestawienie lekarzy weterynarii, którzy po wojnie nie poddali się obowiązkowej rejestracji, Życie Weterynaryjne 1949, 1950. z 19

Zilberstein M., Woła mnie ulica Brukowa, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2011.VIII. ŹRÓDŁA FOTOGRAFII

Jeden z przywódców Powstania w Getcie Warszawskim

Fot. Lekarz wet. Michał Strykowski Centralna Baza Danych Nazwisk Ofiar Shoah Instytutu Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Yad Vashem w Jerozolimie .

Fot. Córka Ada i żona Zelda. Fotografia pochodzi z Centralnej Bazy Danych Nazwisk Ofiar Shoah Instytutu Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Yad Vashem w Jerozolimie .

Wojaże po Europie w Mundurze Wehrmachtu studenta wyznania mojżeszowego

Fot. Ausweis z okładki książki Wehrmachtgefolge wyd. Czytelnik 1961. Fot. J. Makowski z Ausweisu z okładki w/w książki.

Fot. Józef Makowski z recenzji książki Wehrmachtgefolge z Der Spiegel.

Granatowa policja odebrała nam środki do życia…

Fot. List córki doktora – Archiwum Yad Vashem.

Fot. Zeznanie złożone w Yad Vashem przez Annę Pliszkę.

Lekarze weterynarii z dyplomem lekarza medycyny zamordowani w Warszawie

Fot. M. Goldinberg – z zasobów Centralnej Bazy Danych Ofiar Shoah Yad Vashem .

Fot. Miejsce masowej egzekucji w Palmirach pod Warszawą. Polscy więźniowie z opaskami sfotografowani przed egzekucją. W latach 1939-1941 w Palmirach zginęło około 1700 Polaków i Żydów. To zdjęcie zostało uzyskane przez polski ruch oporu. Władysław Bartoszewski, „Warszawski pierścień śmierci 1939-1944”, Interpress, Warszawa 1970. Autor anonimowy.

Uczestniczył w opracowaniu szczepionki przeciw tyfusowi

Fot. Dwie strony z Karty Informacyjnej, szczegółowego zeznania Szymona Gelba i opatrzonego własnoręcznym podpisem – z zasobów Archiwum ITS w Bad Arolsen .

Było ich dwóch. Trzy nazwiska

Fot. Karol Sommerstein – (C.B.D.N.O. Shoah) – Yad Vashem, Jerozolima.

„Zemsta” zginął w Parczewie

Fot. A. Skotnicki – Arch. UW

Fot. A. Skotnicki z Centralnej Bazie Danych Nazwisk Ofiar Shoah Yad Vashem w Jerozolimie .

Fot. Grupa partyzantów – w środku A. Skotnicki. M. Moczar „Barwy walki”, Warszawa 1988.

Fot. Zeznania Renaty Zajdman Skotnickiej w Yad Vashem

Saga rodu Bickelsów

Fot. Wycinek mapy okolic Knyszyna z zaznaczonym miejscem zbrodni Fot. Fanny i Efraim Bickels wraz z dziećmi: Józef, Samuel, Leon, Wiktor, Jakub i Róża

Fot. Lekarz wet. Józef Bickels 1947 r.

Fot. Dyplom lekarza medycyny weterynaryjnej Józefa Bickelsa Fot. Patent Oficerski nadany przez Prezydenta RP

Fot. Dokument okresu niewoli niemieckiej ppor. Józefa Bickelsa Fot. Dokument z Archiwum ITS w Bad Arolsen

Fot. List z Czerwonego Krzyża z Kairu napisany do Samuela Bickelsa zawierający prośbę Józefa (brata) z Oflagu o literaturę weterynaryjną w języku angielskim niezbędną do dalszego studiowania

Fot. List do brata napisany w Oflagu II E Fot. Koperta listu zał. obok

Fot. Pracownicy Starostwa Tucholskiego w 1947 r. Fot. zdjęcie ślubne – Sabina i Józef Bickels

Fot. Kurs Rzeczoznawców Chorób Pszczelich w 1948 r. – w środku dr J. Bickels Fot. Józef Bickels z żoną w Tucholi

Fot. Rodzina Bickelsów w 1958 r. – Sabina, Józef, Ewa i Olgierd Fot. J. Bickels

Fot. Samuel Bickels

Fot. List Róży Bickels do brata

Fot. Luba i Leon w 1963 r.

Fot. List z 1943 r. Wiktora do brata Józefa

Fot. Dwóch listów Edwarda Jurdygi z 1989 i 1993 r.

Fot. Dyplom Honorowy Sprawiedliwy wśród Narodów Świata Fot. Notatka w Nowym Gońcu Knyszyńskim

Fot. Autoportret

Fot. J. Bickels – historia lwowskiego Pogotowia Ratunkowego 1934,

A gdy zabrakło benzyny.

Fot. Płyta nagrobna Jakuba Bickelsa Fot. Autoportret Samuela Bickelsa Fot. Samuel Bickels

Wymordowali niemal wszystkich

Fot. Grobowiec rodziny Mathiaszów na Cmentarzu Centralnym w Sanoku. Irydion Mathiasz. Symboliczne upamiętnienie R. i Z. Mathiszów oraz płk. dr. Wiktora Lindenbaum i żony Emmy. Autor: Lowdown.

Zamordowani w zbrodni katyńskiej

Fot. Lista zamordowanych oficerów Żydów z Katyniu

Fot. W. Hellman z Charków. Księga Cmentarna. Udostępnienie ROPWiM Fot. Lista Żydów oficerów Wojska Polskiego zamordowanych w Charkowie. Centralna Baza Danych Nazwisk Ofiar Shoah, Yad Vashem, Jerozolimie .

Fot. M. Łabędź z Charków. Księga Cmentarna, udostępnienie ROPWiM Fot. Lista osób prześladowanych – arch. Yad Vashem . Fot. Lista osób prześladowanych – arch. Yad Vashem . Fot. Chuna Zyntak – fot. z Archiwum UW.

FOTOGRAFIE W BIOGRAMACH

Fotografie w poszczególnych biogramach pochodzą: z Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego udostępnione przez dyr. Krzysztofa Pileckiego – dziękuję; z Archiwum ITS Internationaler Suchdienst Bad Arolsen – Niemcy; Archiwum AMW z Lwowa znajdującego się we Wrocławiu w dyspozycji prof. dr hab. N. Pospiesznego z Zakładu Anatomii, któremu serdecznie dziękuję; z Archiwum Centralnej Bazy Danych Nazwisk Ofiar Shoah w Yad Vashem, Jerozolima – Izrael; „Charków – Księga Cmentarna” RPWiM, Warszawa 2003, zdjęcie udostępnione przez Radę Pamięci – dziękuję.