Medycyna sądowa. Tom 3 - ebook

AUTORZY

prof. dr hab. n. med. GRZEGORZ TERESIŃSKI

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr n. med. JACEK BAJ

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

prof. dr hab. n. med. JAROSŁAW BERENT

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Katedra Postępowania Karnego i Kryminalistyki

Wydział Prawa i Administracji

Uniwersytet Łódzki

dr hab. n. med. ALEKSANDRA BOROWSKA-SOLONYNKO

Zakład Medycyny Sądowej

Warszawski Uniwersytet Medyczny

prof. dr hab. n. med. GRZEGORZ BUSZEWICZ

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

lek. TOMASZ CYWKA

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

lek. MAGDALENA CZUBA

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

lek. RADOSŁAW DROZD

Katedra Medycyny Sądowej

Zakład Prawa Medycznego

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. PIOTR ENGELGARDT

Katedra Medycyny Sądowej

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

dr n. med. MARCIN FUDALEJ

Zakład Medycyny Sądowej

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. med. ZBIGNIEW GĄSZCZYK-OŻAROWSKI

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-Lekarskiej

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

lek. PIOTR JANECZEK

Katedra Medycyny Sądowej

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr hab. n. med. mgr prawa TOMASZ JUREK, prof. UMW

Katedra Medycyny Sądowej

Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

mgr inż. MIROSŁAW KĘDZIERSKI

Polskie Stowarzyszenie Biegłych Sądowych ds. Wypadków Drogowych w Krakowie

mgr DOMINIKA KOCOWSKA-DZIK

Katedra Medycyny Sądowej

Zakład Prawa Medycznego

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. KRZYSZTOF KORDEL

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu

dr n. med. PIOTR KOWALSKI

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. med. WOJCIECH KWIETNIEWSKI

Zakład Medycyny Sądowej i Prawa Medycznego

Uniwersytet Rzeszowski

inż. WOJCIECH LABUDA

Pełnomocnik Prezesa Rady Ministrów

do spraw reformy regulacji administracyjnych związanych

z ruchem naturalnym ludności i ochrony miejsc pamięci

dr n. biol. DOROTA LORKIEWICZ-MUSZYŃSKA

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu

prof. dr hab. n. med. MAREK MANDERA

Klinika Neurochirurgii Dziecięcej

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

prof. dr hab. n. med. ANNA NIEMCUNOWICZ -JANICA

Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

lek. AGNIESZKA NOWAK

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-Lekarskiej

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

lek. SEWERYN NOWAK

I Katedra i Klinika Kardiologii

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

dr n. med. MAGDALENA OKŁOTA-HORBA

Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr n. med. IWONA PTASZYŃSKA-SAROSIEK

Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr n. med. MARTA RORAT

Katedra Medycyny Sądowej

Zakład Prawa Medycznego

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. RAFAŁ SKOWRONEK

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-Lekarskiej

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

dr n. med. JULIA SOBOL

Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Zielonogórski – Collegium Medicum

dr hab. n. med. GRZEGORZ STAŚKIEWICZ

I Zakład Radiologii Lekarskiej

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr hab. n. med. MICHAŁ SZEREMETA

Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr n. med. ŁUKASZ SZLESZKOWSKI

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. RYSZARD SZOZDA

Ośrodek ds. Opiniowania Sądowo-Lekarskiego i Orzecznictwa

Naczelna Izba Lekarska

mgr AGATA THANNHÄUSER

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

MICHAŁ TRACZ

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr hab. n. farm. MAREK WIERGOWSKI

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Gdański Uniwersytet Medyczny

mgr KINGA WIERZBA

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr DARIUSZ WILK

Katedra Kryminalistyki

Wydział Prawa i Administracji

Uniwersytet Jagielloński

dr n. med. EWA WOLSKA

Senior Forensic Physician

Associate Medical Director

Mountain Healthcare Ltd., UK

dr inż. JAN UNARSKI

Instytut Ekspertyz Sądowych im. Prof. dra J. Sehna w Krakowie

dr hab. inż. WOJCIECH WACH

Instytut Ekspertyz Sądowych im. Prof. dra J. Sehna w KrakowieOD REDAKTORA NAUKOWEGO

Wydanie trzeciego tomu „Medycyny sądowej” domyka zakres tematyczny podręcznika zaplanowanego jako przekrój aktualnego stanu dyscypliny, dotyczącej różnych aspektów wykorzystywania wiedzy medycznej w obszarze stosowania prawa. Realizacja całości zadania zajęła ponad 6 lat od momentu ogłoszenia inicjatywy wydawniczej, a proces tworzenia udało się zakończyć tuż przed 50. rocznicą wydania klasycznego podręcznika akademickiego pod redakcją profesorów A. Jaklińskiego i J. Kobieli oraz poprzedniego zbiorczego kompendium o tożsamym tytule pod redakcją profesorów B. Popielskiego i J. Kobieli (przeznaczonego do celów szkolenia podyplomowego). Ponadto niedawno minęło 30 lat od pierwszego wydania innego podręcznika autorstwa profesorów S. Raszei, W. Nasiłowskiego i J. Markiewicza, który do dziś służy nauczaniu medycyny sądowej na różnych kierunkach studiów. Wszystkie te książki, wydane przez wydawnictwo PZWL i dedykowane dwóm różnym kręgom podstawowych odbiorców, stanowiły punkt odniesienia i inspirację do podjęcia się podobnego zadania. Może jedynie dziwić, iż od tamtej pory nie powstały żadne inne polskojęzyczne podręczniki o zbliżonym przekroju (oprócz tłumaczeń opracowań powstałych w kręgu obcych nam systemów prawnych oraz książek przeznaczonych dla innych grup odbiorców, np. prawników, w tym monografii specjalistycznych i dzieł poświęconych kryminalistyce), biorąc pod uwagę postęp, jaki dokonał się w czasie ostatniego półwiecza w dziedzinach tradycyjnie sytuowanych w obszarze określanym wspólnym mianem medycyny sądowej.

Zakończenie kilkuletniej pracy edycyjnej jest dla mnie okazją do złożenia podziękowań dla wszystkich Koleżanek i Kolegów reprezentujących uniwersyteckie zakłady medycyny sądowej wszystkich uczelni medycznych w Polsce (oraz Instytut Ekspertyz Sądowych im. Prof. dra Jana Sehna w Krakowie), jak i wybrane ośrodki pozaakademickie, którzy z oddaniem zaangażowali się w proces współtworzenia wszystkich trzech tomów serii. Możliwość współpracy z tak licznym i różnorodnym gronem specjalistów reprezentujących różne obszary nauk sądowych oraz specyficzne zakresy ekspertyz była dla mnie z jednej strony bardzo pouczająca, zaś z drugiej inspirowała do przedstawienia dziedziny w możliwie najszerszym kontekście wzajemnych powiązań interdyscyplinarnych.

Dziękuję również moim Koleżankom i Kolegom z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie za wsparcie i okazaną pomoc, szczególnie w zakresie gromadzenia dokumentacji fotograficznej z bieżącej praktyki eksperckiej, która została wykorzystana do zilustrowania rozdziałów.

Chciałbym wreszcie złożyć serdeczne podziękowania dla Zespołu Redakcyjnego, Technicznego i Studio, a w szczególności Pani Redaktor Stelli Nowośnickiej-Pawlitko za nieustającą motywację, wsparcie i cierpliwość okazywaną w wielu sytuacjach oraz słowa otuchy i niegasnącą wiarę w powodzenie całego przedsięwzięcia, a także Redaktorowi merytorycznego Panu dr. Wojciechowi Szczepańskiemu za skrupulatną weryfikację tekstów źródłowych, identyfikację potencjalnych niezgodności oraz inspirujące komentarze. Dzięki osobistemu zaangażowaniu wielu Osób udało się doprowadzić cały projekt do szczęśliwego zakończenia.

Niniejsza publikacja uzupełniła lukę wydawniczą w dostępności aktualnego podręcznika do szkolenia podyplomowego w ramach specjalizacji lekarzy i diagnostów laboratoryjnych w następujących dziedzinach (specjalnościach):

• medycyna sądowa;

• laboratoryjna genetyka sądowa;

• laboratoryjna toksykologia sądowa.

Ukazanie się pierwszego i drugiego tomu podręcznika zbiegło się z wybuchem pandemii zakażeń koronawirusem SARS-CoV-2, która ograniczyła możliwości prowadzenia „kontaktowych” zajęć dydaktycznych na uczelniach medycznych w semestrze letnim 2019/2020 oraz w obu semestrach roku akademickiego 2020/2021. Dostępność elektronicznych wersji podręcznika (w tych ośrodkach akademickich, które subskrybują dostęp do wirtualnej czytelni dla swoich studentów) zapewniała możliwość korzystania z aktualnych materiałów dydaktycznych podczas prowadzenia zdalnych zajęć z medycyny sądowej na różnych kierunkach medycznych.

Książka jest dedykowana również praktykującym lekarzom z różnych dziedzin medycyny, którzy zostaną postawieni przed problemem oceny relewantnych prawnie kwestii medycznych w roli biegłych, np. w opiniowaniu tzw. błędów medycznych. Tak jak w obu poprzednich częściach podręcznika wybór zagadnień oraz układ III tomu odnoszą się wprost do przekroju problemów spotykanych w rutynowej działalności eksperckiej, w celu ułatwienia wykorzystywania wiedzy medycznej dla potrzeb organów stosowania prawa. Książka została zaplanowana jako kompendium tematyczne i praktyczny przewodnik dostosowany do spektrum zapotrzebowania na opinie ze strony organów procesowych oraz istniejących aktualnie możliwości diagnostycznych.

Zakres tematyczny III tomu „Medycyny sądowej” obejmuje obszary dotyczące najogólniej tzw. klinicznej medycyny sądowej oraz zasad formułowania opinii sądowo-lekarskich.

Zakres poruszanych treści zmienił nieco sposób prezentacji treści w porównaniu do poprzednich tomów tego podręcznika – pojawiły się dłuższe opisy oraz szersze wyjaśnienia i przykłady omawianych problemów opiniodawczych. W warstwie narracyjnej utrzymano jednak podstawowe założenie dotyczące ograniczania teoretycznych dywagacji na rzecz przedstawiania praktycznych aspektów poruszanych zagadnień w realiach rutynowej pracy eksperta-opiniodawcy. Wszędzie gdzie było to konieczne, uwypuklano oraz wyjaśniano sprzeczności podejścia, czy zapatrywań teoretyków prawa w zderzeniu z praktyką opiniowania i realnymi problemami, które trzeba rozwiązywać przez odniesienie istniejących ram prawnych do kontekstu ocenianej sytuacji oraz istniejących możliwości diagnostycznych – z punktu widzenia biegłego. Książka jest więc praktycznym przewodnikiem dla opiniujących.

Warstwie opisowej całego podręcznika towarzyszy podkład ilustracyjny, którego zadaniem (obok podstawowego aspektu informacyjnego) było urozmaicenie mało porywających tematów opiniodawczych, obejmujących najbardziej nudne obszary wnioskowania, zahaczające o hermetyczne zagadnienia prawne. Wbrew pozorom i utartym stereotypom najmniej spektakularne aspekty „pisarskie” stanowią najbardziej pracochłonny etap tworzenia ekspertyz i główny obszar pracy każdego medyka sądowego.

Podobnie jak w obu poprzednich tomach książki uzupełniająca narracja ilustracyjna jest prowadzona dwutorowo. Równolegle do klasycznego zestawu rycin (grafik i fotografii) ilustrujących opisywane zależności i przykłady w sposób ściśle naukowy, Czytelnikom towarzyszy stały bohater rysunkowy – medyk sądowy z atrybutami greckiej bogini prawa i sprawiedliwości (mieczem, wagą i opaską na oczach). Pan Temidokles jako niezależny komentator próbuje na swój sposób choć częściowo rozładowywać posępne aspekty omawianych zagadnień, a jednocześnie skupia uwagę czytających na wybranych tematach, przedstawiając je w karykaturalnej formie. Groteska medyczno-sądowa jest swoistym skrzyżowaniem czarnego humoru (nomen omen – wisielczego) oraz absurdalnego komizmu sytuacyjnego spod znaku Monty Pythona z domieszką żartu koszarowego – jako odskocznia od generalnie ponurego wydźwięku prezentowanych treści.

Przyjęcie takiej konwencji było kolejnym przykładem świadomego przełamywania pewnych utartych schematów tworzenia podręczników naukowych (mimo ryzyka wzbudzania pewnych wątpliwości u niektórych bardziej tradycyjnie nastawionych odbiorców) w celu odróżnienia od skostniałej formy tradycyjnych przekazów dydaktycznych oraz przynajmniej częściowego zbliżenia do oczekiwań młodszej generacji czytelników, funkcjonujących w realiach komunikacji obrazkowej (memokracji – swoistego renesansu archaicznej kultury piktograficznej). To przecież w tej właśnie „grupie docelowej” znajdują się obecnie autorzy przyszłych podręczników – a przynajmniej taką mam nadzieję.

prof. dr hab. n. med. Grzegorz Teresiński

375
Badanie sądowo-lekarskie
MARCIN FUDALEJ, GRZEGORZ TERESIŃSKI

Przeprowadzanie badania sądowo-lekarskiego jest nieodzownym elementem opiniowania o stanie zdrowia żyjących osób w ramach tzw. klinicznej medycyny sądowej (clinical forensic medicine) (patrz ). Termin „badanie sądowo-lekarskie” i stosowane zamiennie określenie „obdukcja”, podobnie jak bliskie pojęciowo wyrażenie „oględziny ciała”, nie posiadają ścisłej definicji prawnej, mimo powszechnego operowania pojęciami badanie i oględziny w różnych obszarach prawa procesowego (karnego i cywilnego), kryminalistyki oraz medycyny sądowej. Określenia te w zależności od kontekstu mogą być traktowane synonimicznie (podobnie jak są rozumiane w znaczeniu potocznym) lub jako odrębne kategorie pojęciowe. Z medyczno-sądowego punktu widzenia za najtrafniejszy i najpełniej odzwierciedlający zakres prowadzonych czynności należy uznać termin „badanie sądowo-lekarskie”.

Pod względem formalnym badanie sądowo-lekarskie może być realizowane według jednego z następujących scenariuszy:

• badanie zostało wykonane w ramach ekspertyzy zleconej przez organ procesowy, który wydał postanowienie o powołaniu biegłego w celu wydania opinii;

• biegły lekarz został przywołany do udziału w oględzinach prowadzonych przez organ procesowy i jego spostrzeżenia są elementem protokołu sporządzonego przez decydenta procesowego;

• lekarz przeprowadza badanie na prywatne zlecenie badanej osoby (najczęściej pokrzywdzonego).

Oględziny ciała a badanie osoby

W ujęciu czysto procesualnym oględziny (miejsca, rzeczy, osoby żyjącej lub zwłok) to czynność procesowo-kryminalistyczna dokonywana przez organ kierujący procesem lub pod jego nadzorem, ukierunkowana na poszukiwanie, ujawnianie i zabezpieczanie śladów biologicznych, czyli ich utrwalenie procesowe . W tym kontekście przeprowadzenie oględzin wymaga udokumentowania ich przebiegu w formie protokołu (art. 143 § 1 pkt 3 k.p.k. oraz art. 157 i 235 k.p.c.), który w postępowaniu karnym sporządza osoba prowadząca daną czynność (np. prokurator) lub osoba przezeń przybrana w charakterze protokolanta, od której wymagane jest jednak odebranie przyrzeczenia sumienności (art. 144 k.p.k.). Taki dokument wciąż nie będzie spełniał wymogów formalnych protokołu, jeżeli nie zostanie podpisany przez wszystkie osoby biorące udział w danej czynności (o ile faktycznie mogą wpływać na jej przebieg, a nie tylko biernie asystują lub pomagają). Natomiast w procedurze cywilnej całe postępowanie dowodowe odbywa się przed sądem (ewentualnie wyznaczonym sędzią), a przebieg prowadzonych oględzin dokumentowany jest w protokole posiedzenia.

W ten sposób samo badanie jest intuicyjnie odnoszone do wszelkich czynności poznawczych przeprowadzanych osobiście przez eksperta, np. lekarza (niezależnie od ewentualnego udziału lub braku obecności przedstawiciela organu procesowego), które stanowi element ekspertyzy i podstawę wydania opinii (patrz ). Z punktu widzenia karnego prawa procesowego wszelkie badania (również ciała ludzkiego) wykonywane przez biegłego lub instytucję naukową albo specjalistyczną (będące fundamentem formułowania wniosków opinii) powinny być udokumentowane w formie sprawozdania z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń (art. 200 k.p.k.). W postępowaniu cywilnym obowiązuje natomiast wymóg sporządzenia uzasadnienia opinii (art. 285 k.p.c.). W obu rodzajach postępowań organ może zastrzec swoją obecność lub udział w przeprowadzeniu badań/dowodu (art. 198 § 2 k.p.k. i art. 284 k.p.c.).

Formalno-prawne podstawy dokonania oględzin ciała lub badania żyjącej osoby w postępowaniu karnym określają następujące przepisy:

• obowiązek poddania się przez podejrzanego lub oskarżonego oględzinom ciała lub badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów (z wyjątkiem chirurgicznych), w tym pobieraniem materiału do badań dodatkowych (art. 74 § 2 k.p.k.):

• w razie odmowy poddania się tym obowiązkom badanego można obezwładnić z zastosowaniem siły fizycznej lub środków technicznych w zakresie niezbędnym do wykonania danej czynności;

• szczegółowe warunki i sposób poddawania badaniom lub wykonywania czynności z udziałem oskarżonego oraz osoby podejrzanej określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23.02.2005 r. (Dz.U. Nr 33, poz. 299);

• istnieje możliwość przeprowadzenia dowolnego badania lekarskiego „w razie potrzeby” w celach dowodowych lub procesowych, np. dla ustalenia zdolności do uczestnictwa w rozprawie (art. 215 k.p.k.);

Z punktu widzenia zasad prawa formalnego:

• oględziny ciała są czynnością procesową, czyli procedurą przeprowadzaną przez organ kierujący procesem, który może w tym celu skorzystać z pomocy biegłego;

• przebieg oględzin dokumentowany jest w formie protokołu przez organ procesowy (przywołany biegły składa swój podpis w protokole);

• badanie ciała wchodzi w zakres ekspertyzy wykonywanej przez biegłego lekarza – zazwyczaj bez obecności lub jedynie z fakultatywnym udziałem przedstawiciela organu procesowego, który jednak bezpośrednio nie prowadzi tych czynności (nie kieruje nimi);

• przebieg badania dokumentowany jest w formie sprawozdania przez lekarza wykonującego czynności – bez udziału przedstawicieli organu procesowego.

W obszarze kryminalistyki i medycyny sądowej pojęcia „oględziny” i „badania” oraz „protokół” i „sprawozdanie z badań” traktowane są synonimicznie (zgodnie z ich potocznym, intuicyjnym rozumieniem).

• obowiązek sporządzenia protokołu z wykonanych oględzin (art. 143 § 1 pkt 3 k.p.k.);

• zasada ujawniania na rozprawie protokołów oględzin ciała osób, które skorzystały z prawa do odmowy składania wyjaśnień lub zostały zwolnione od składania zeznań, np. osoby najbliższe lub pozostające w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym (art. 186 § 2 k.p.k.):

• analogicznie odczytaniu na rozprawie mogą podlegać sprawozdania z badania sądowo-lekarskiego oraz zaświadczenia lekarskie zawierające opis obrażeń ciała;

• obowiązek poddania się przez pokrzywdzonego oględzinom ciała lub badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów (z wyjątkiem chirurgicznych lub związanych z obserwacją w zakładzie leczniczym), jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego (art. 192 § 1 k.p.k.);

• obowiązek poddania się przez pokrzywdzonego pobraniu materiału do badań dodatkowych w celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych lub ustalenia wartości dowodowej ujawnionych śladów (art. 192a § 1 i § 3 k.p.k.);

• możliwość poddania świadka badaniu lekarskiemu – za jego zgodą (art. 192 § 4 k.p.k.);

• możliwość dokonania oględzin dowolnej osoby – w razie wystąpienia takiej potrzeby (art. 207 § 1 k.p.k.);

• zasada wykonywania oględzin lub badań ciała, które mogą wywołać uczucie wstydu, przez osobę tej samej płci – o ile nie wiążą się z tym szczególne trudności lub jest to konieczne z innych powodów (art. 208 k.p.k.).

Z formalno-prawnego punktu widzenia elementem różnicującym badanie od oględzin jest rola organu procesowego (wykonawcza lub jedynie zlecająca/inicjująca daną czynność) oraz związany z tym sposób dokumentowania przeprowadzonych czynności w formie protokołu lub sprawozdania (raportu). W ujęciu czysto pragmatycznym oba te pojęcia niczym się nie różnią i są takoż traktowane w praktyce opiniodawczej, chociaż użycie terminu „protokół” w stosunku do opisu przebiegu badań lekarskich budzi zastrzeżenia ze strony procesualistów. W praktyce kwestia ta nie rodzi jednak żadnych konsekwencji prawnych, gdyż dokumenty te są traktowane zgodnie z ich zawartością, a nie stosowanym nazewnictwem, które jest głęboko osadzone w tradycji historycznej.

Nazwa „protokół” w odniesieniu do opisu przebiegu badania sądowo-lekarskiego była używana już od końca XIX w. W rozporządzeniu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości z dnia 28.01.1855 r. (Dziennik ustaw państwa Nr 26) zapisano, że „oględziny sądowe zawsze uskutecznione być powinny przez dwie osoby lekarskie” (§ 5), które spisują protokół „w przytomności osób sądowych i świadków sądowych” (§ 10). Tradycja spisywania protokołów badania lekarskiego przetrwała mimo zmian prawa procesowego (dopiero w Kodeksie postępowania karnego z 1997 r. wprowadzono zasadę, że „otwarcia zwłok dokonuje biegły lekarz, w miarę możności z zakresu medycyny sądowej, w obecności prokuratora albo sądu” – wcześniej wszystkie rodzaje oględzin były czynnością organu procesowego, a nie biegłego). Problem oceny, czy protokół obdukcji (ew. sekcji zwłok) jest protokołem w rozumieniu k.p.k. (art. 143 § 1 pkt 3–4), ma więc w gruncie rzeczy wymiar leksykalny.

Rodzaje badań wykonywanych do celów dowodowych

Pod pojęciem badania sądowo-lekarskiego rozumiane jest zwyczajowo wydobywanie (identyfikacja) i utrwalanie informacji na temat objawów lub atrybutów związanych z naruszeniem integralności struktur tkankowych (w tym powłok cielesnych), a także dokumentowanie aktualnego stanu zdrowia, ukierunkowane na dostarczanie organom stosowania prawa umocowanych naukowo ekspertyz służących weryfikacji niejasnych lub spornych kwestii w tych obszarach (patrz ). W tym kontekście badanie sądowo-lekarskie utożsamiane jest bardzo często z kryminalistycznym aspektem badania śladów biologicznych (ich ujawnianiem i interpretacją), za które uważane są również wszelkie zmiany patologiczne na ciele człowieka (w tym obrażenia). Ślady te mogą stanowić podstawę do wnioskowania na temat okoliczności i skutków zdarzenia, które stanowi przedmiot postępowania prowadzonego przez organ procesowy.

Do najczęstszych zadań badania sądowo-lekarskiego należy zaliczyć:

• udokumentowanie widocznych obrażeń ciała wraz ze szczegółowym opisem charakteru i lokalizacji zmian pourazowych (patrz ) oraz ich kwalifikacją prawną (patrz );

• różnicowanie obrażeń powstałych w związku z zaistnieniem lub podejrzeniem zaistnienia czynu zabronionego od zmian powstałych w inny sposób:

• identyfikacja i weryfikacja podejrzeń samookaleczenia lub upozorowania obrażeń (patrz );

• różnicowanie obrażeń i zmian chorobowych (patrz );

• różnicowanie obrażeń wywołanych świądem skóry lub spowodowanych przez owady (patrz );

• weryfikację cech niedawno przebytej ciąży w przypadkach podejrzeń aborcji lub dzieciobójstwa (patrz );

• weryfikację skutków przestępstw seksualnych:

• identyfikacja odbytego stosunku płciowego oraz następstw zgwałceń i innych czynności seksualnych (patrz );

• weryfikacja podejrzeń wykorzystywania seksualnego dzieci (patrz );

• różnicowanie przypadkowych urazów okolic narządów płciowych (patrz );

• identyfikację cech wskazujących na znęcanie się lub zaniedbania opiekuńcze (patrz i );

• ocenę następstw działania służb porządkowych, w tym ewentualnego przekroczenia uprawnień przez funkcjonariuszy policji (patrz –);

• medyczną ocenę możliwości uczestniczenia w czynnościach procesowych ze wskazaniem ewentualnych ograniczeń, np. czasowych (patrz );

• ustalenie stanu zdrowia i ewentualnych przeciwwskazań do odbywania kar, np. ograniczenia wolności – wykonywania prac społecznie użytecznych, lub pozbawienia wolności – umieszczenia w warunkach izolacji (patrz );

• dokumentowanie stanu zdrowia na potrzeby procesu cywilnego lub likwidacji szkód osobowych w ramach postępowania ubezpieczeniowego:

• ocena procentowego stopnia uszczerbku na zdrowiu (patrz );

• ustalanie rzeczywistych i obiektywnych ograniczeń zdrowotnych przy często diametralnie różnej ocenie ubezpieczyciela względem roszczeń i oczekiwań poszkodowanego (spór o wysokość odszkodowania/zadośćuczynienia – patrz );

• ocena zdolności do wykonywania pracy (patrz ), w tym również w przypadkach, gdy brak możliwości jej świadczenia pozostawał w związku z zaistniałym przestępstwem;

• ocenę obrażeń lub wygojonych śladów mogących wskazywać na torturowanie lub skutki działań wojennych (patrz );

• ocenę wieku osoby badanej w kontekście procedur azylowych (patrz );

• dokumentowanie następstw nieprawidłowego postępowania medycznego (błędów medycznych – patrz );

• niekiedy badanie w celu udokumentowania braku obrażeń ciała, np.:

• w sytuacji uzasadnionej potrzebą weryfikacji wersji przebiegu zdarzenia (patrz );

• w przypadkach różnicowania lekkiego uszczerbku na zdrowiu i naruszeń nietykalności cielesnej (patrz ).

Raport z obdukcji a zaświadczenie o przemocy w rodzinie

Badanie sądowo-lekarskie (często potocznie określane mianem obdukcji lekarskiej) jest szczególnego rodzaju świadczeniem. Na zlecenie pacjenta każdy lekarz może przeprowadzić specjalistyczne badanie stanu jego zdrowia w celu wystawienia stosownego zaświadczenia, opisującego stwierdzone obrażenia ciała, które jednak w postępowaniu sądowym nie ma waloru dowodowego (mimo zachowanej wciąż wartości dokumentacyjnej). Takie badanie wymagać będzie więc powtórzenia, gdyż dowód w sądzie stanowić może tylko obdukcja lub opinia sądowo-lekarska wydana przez powołanego do tego biegłego lekarza, na zlecenie organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości (policji, prokuratury lub sądu), aczkolwiek w praktyce akceptowane są również dokumenty obdukcji sporządzone przez kompetentnych biegłych sądowych na zlecenie prywatne osób pokrzywdzonych i poszkodowanych. Badanie sądowo-lekarskie przeprowadza najczęściej lekarz medycyny sądowej, w razie potrzeby ze współudziałem lekarzy innych specjalności, albo też inny lekarz powołany do pełnienia funkcji biegłego.

W praktyce najczęstsze sytuacje uzasadniające przeprowadzenie badania sądowo-lekarskiego dotyczą obrażeń ciała powstałych w wyniku popełnienia czynów zabronionych umyślnych (np. napaści i pobicia, znęcania się fizycznego, przemocy na tle seksualnym, przemocy wobec dzieci, naruszenia nietykalności), rzadziej nieumyślnych (np. wypadków komunikacyjnych, wypadków w pracy). Dokonane przez lekarza ustalenia umożliwiają ocenę stopnia ciężkości i trwałości doznanych obrażeń oraz zobiektywizowanie mechanizmu i czasu ich powstania, a prawnikom pozwalają na zastosowanie adekwatnych przepisów prawa. Ocena stanu zdrowia uczestników postępowań ma także istotne znaczenie w kontekście podejmowanych wobec nich działań o charakterze zarówno represyjnym, jak i odszkodowawczym.

Naczelne zasady badania sądowo-lekarskiego to zachowanie pełnego obiektywizmu w ocenie stanu zdrowia osoby badanej oraz znajomość zasad opiniowania w zakresie oceny następstw urazów i chorób. Istotne i pomocne jest nawiązanie rzeczowego, profesjonalnego i wzbudzającego zaufanie kontaktu pomiędzy badającym a badanym.

Badanie sądowo-lekarskie jest zazwyczaj płatne, nie należy bowiem do świadczeń zdrowotnych gwarantowanych ubezpieczonemu w rozumieniu ustawy z dnia 27.08.2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (tekst jednolity Dz.U. z 2020 r. poz. 1398 ze zm.). Refundacją może być objęte jedynie konkretne świadczenie zdrowotne udzielone przy tej okazji, np. porada lekarska czy badania diagnostyczne. Jeśli jednak z okoliczności wynika, że przyczyną doznanych urazów jest przemoc w rodzinie, lekarz POZ ma obowiązek wydać nieodpłatnie dokumentację zewnętrzną, czyli zaświadczenie lekarskie z informacją o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie, zgodne ze wzorem stanowiącym załącznik do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22.10.2010 r. w sprawie wzoru zaświadczenia lekarskiego o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 201, poz. 1334 ze zm.).

Obdukcja wykonana na prywatne zlecenie pokrzywdzonego np. przez lekarza POZ, mimo że może zawierać bardzo cenne (ulotne) spostrzeżenia na temat wyglądu obrażeń zewnętrznych (podlegających fizjologicznym procesom gojenia, a więc stosunkowo szybko zanikających), jest jednak wciąż tylko quasi-opinią, która w zasadzie spełnia walor jedynie tzw. informacji o dowodzie i może wymagać wydania wtórnej opinii przez powołanego w tym celu biegłego (interpretacji wcześniej udokumentowanych obrażeń).

Tak zwana obdukcja sądowo-lekarska nie odpowiada pojęciu świadczenia zdrowotnego (sensu stricto), gdyż służy celom procesowym, a nie zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia. Nie są to również „inne działania medyczne”, o jakich mowa w art. 2 ust. 1 pkt 10 ustawy z dnia 15.04.2011 r. o działalności leczniczej (tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 711) , gdyż nie wynikają bezpośrednio z procesu leczenia.

Jeżeli badanie sądowo-lekarskie zostało przeprowadzone na zlecenie (postanowienie) prokuratury lub policji, to protokół obdukcji nabiera cech opinii biegłego wydanej zgodnie z art. 193 k.p.k. Medycy sądowi zatrudnieni w zakładach medycyny sądowej, nie będąc lekarzami ubezpieczenia zdrowotnego, nie udzielają świadczeń opieki zdrowotnej, a zatem nie wydają zaświadczeń lekarskich (gwarantowanych w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego) z informacją o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała na mocy ustawy z dnia 29.07.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (tekst jednolity Dz.U. z 2020 r. poz. 218 ze zm.).

Sprawozdanie z obdukcji sporządzone na prywatne zlecenie do celów procesowych w zakładzie medycyny sądowej (ryc. 375-1) nie jest rodzajem zaświadczenia lekarskiego (w rozumieniu zewnętrznej dokumentacji medycznej), zawiera natomiast wszystkie elementy ekspertyzy sądowej wydanej przez instytucję naukową. Nie ma jednak żadnych szczegółowych przepisów, które określałyby zasady jego sporządzania i wydawania. Pod względem formalnym nie jest opinią biegłego w rozumieniu kodeksowym (ponieważ nie zostało wydane na postanowienie uprawnionego organu), jednak zazwyczaj jest uznawane za takową przez organy procesowe na zasadzie dyskrecjonalnej „legalizacji” (ewentualnie przez wywołanie opinii „uzupełniającej” lub powołanie biegłego sporządzającego dokument do wydania ustnej opinii „potwierdzającej” przed sądem). Prawidłowo sporządzony protokół (sprawozdanie/raport) z badania sądowo-lekarskiego spełnia bowiem wszystkie kryteria opinii biegłego w rozumieniu art. 200 § 2 k.p.k., gdyż oprócz elementów formalnych zawiera sprawozdanie z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń oraz oparte na nich wnioski. W praktyce w postępowaniu karnym dopuszczane do odczytania na rozprawie są także inne dokumenty zawierające opis obrażeń ciała, a nie tylko protokoły oględzin ciała (art. 186 § 2 k.p.k.).

Raport z obdukcji sądowo-lekarskiej sporządzony przez lekarza medycyny sądowej na zlecenie osoby pokrzywdzonej lub instytucji jest rodzajem lub analogiem ekspertyzy zawierającej opinię lekarską (patrz ), która w odróżnieniu od zaświadczeń wydawanych przez lekarzy POZ (informujących o rodzaju stwierdzonych obrażeń ciała) nie wchodzi w zakres świadczeń zdrowotnych.

Rycina 375-1. Wygląd pokoju badań sądowo-lekarskich (na zdjęciu gabinet obdukcyjny lubelskiego Zakładu Medycyny Sądowej, 2021). Widoczne elementy wyposażenia: stanowisko do sporządzania dokumentacji obdukcji z komputerem i drukarką (1); ciśnieniomierz, termometr elektroniczny (2); szafka z materiałami opatrunkowymi, zapasem wymazówek i apteczką z podręcznym zestawem podstawowych leków (3); kącik sanitarny z pojemnikami do utylizacji odpadów komunalnych i medycznych zakaźnych (czerwony worek) oraz twardościennym pojemnikiem jednorazowym na ostre odpady zakaźne (4); leżanka do badań z jednorazowym pokryciem higienicznym (5); aparat EKG (6); fotel ginekologiczny z parawanem (7); aparat USG (8); waga lekarska ze wzrostomierzem (9) oraz negatoskop do oceny konwencjonalnych zdjęć rentgenograficznych na kliszach (widoczny z boku).

Co istotne, taki dowód często nie może zostać uzyskany w inny sposób, gdyż obdukcja przeprowadzona na zlecenie badanego utrwala ulotne zmiany, które mogą samoistnie zaniknąć (ulec wygojeniu) do czasu wywołania przez organ procesowy wtórnej opinii biegłego. Ponadto w przypadkach lekkiego uszczerbku na zdrowiu organ procesowy w ogóle nie jest zobligowany do prowadzenia postępowania przygotowawczego (poza wyjątkami uwarunkowanymi ważnym interesem społecznym), a ciężar zebrania dowodów (w tym wykonanie obdukcji) spoczywa na pokrzywdzonym (patrz ). Doświadczenie uczy, że organy procesowe bardzo niechętnie decydują się na wydanie postanowienia o badaniu pokrzywdzonego również w mniej oczywistych przypadkach z pogranicza lekkiego i średniego uszczerbku na zdrowiu, wchodząc niejako w rolę biegłych i antycypując a priori brak ustawowych przesłanek do wszczynania postępowania w trybie publicznoskargowym. Asertywność organów i przerzucenie inicjatywy dowodowej na pokrzywdzonych wynika również z przyczyn oszczędnościowych (pouczenie o wykonaniu „prywatnej obdukcji”).

Zasady sporządzania protokołu/sprawozdania z badania sądowo-lekarskiego

Na czynności lekarskie niezbędne przy bezpośrednim badaniu sądowo-lekarskim osoby żyjącej składają się:

• badanie podmiotowe – zebranie wywiadu lekarskiego:

• zwięzłe przedstawienie okoliczności uzasadniających przeprowadzenie badania wynikających z relacji pacjenta (należy odnotować wszystkie istotne dane związane z przebiegiem zdarzenia i powodem badania), w tym:

− objawy i dolegliwości towarzyszące doznanym obrażeniom występujące w czasie zdarzenia i po nim;

− okoliczności (warunki i czas) powstania obrażeń;

− ewentualne objawy chorobowe, ogólny stan zdrowia, rozpoznania innych istotnych chorób;

• badanie przedmiotowe:

• lekarskie badanie fizykalne ze szczególnym uwzględnieniem stanu miejscowego w odniesieniu do stwierdzanych obrażeń lub utrwalonych zmian chorobowych/pourazowych istotnych dla oceny konkretnego przypadku;

• w razie potrzeby badanie należy rozszerzyć o specjalistyczną ocenę stanu wydolności i funkcjonowania poszczególnych układów i narządów;

• w trakcie badania może być niekiedy zasadne pobranie i zabezpieczenie materiału biologicznego:

− dowodowego (np. włosy, treść spod paznokci, wymazy z otworów ciała);

− porównawczego (np. wymaz z błony śluzowej policzka);

• analiza dokumentacji medycznej (o ile została udostępniona lekarzowi):

• zaświadczenia lub karty informacyjne z leczenia ambulatoryjnego, zaopatrzenia na SOR lub hospitalizacji między datą urazu a terminem obdukcji;

• wyniki konsultacji specjalistycznych (zleconych przez lekarzy wstępnie zaopatrujących pokrzywdzonego lub zaleconych przez obducenta podczas poprzedniego badania);

• wyniki badań obrazowych – oprócz opisów preferowane jest też udostępnienie zapisów badań w postaci cyfrowej, np. na nośniku optycznym:

− weryfikacja ad hoc w gabinecie obdukcyjnym lub skopiowanie danych obrazowych w celu konsultacji ze specjalistą z zakresu radiologii (ewentualnie zdalna konsultacja za pomocą łączy informatycznych);

• ustalenie wskazań do rozszerzonej diagnostyki medycznej, np. przez:

• wykonanie badań dodatkowych;

• zalecenie konsultacji specjalistycznych;

• wykonanie dokumentacji fotograficznej lub szkicu (w zależności od potrzeb);

• lekarska ocena zawierająca:

• podsumowanie rodzaju stwierdzanych obrażeń;

• kwalifikację prawną skutku dla zdrowia osoby badanej z użyciem obowiązującego mianownictwa kodeksowego (patrz , i );

• uzasadnienie przyjętego przez obducenta stanowiska;

• wskazanie rodzaju narzędzi(-a), w kontakcie z którym mogło dojść do powstania obrażeń – identyfikacja grupowa/indywidualna (patrz );

• odniesienie się do możliwości powstania obrażeń w okolicznościach wskazanych przez osobę badaną oraz zgodność dokonanych przez obducenta obserwacji z wywiadem i innymi ustaleniami;

• weryfikację podawanego w wywiadzie czasu powstania obrażeń (patrz ).

Niezbędne składowe protokołu/sprawozdania z badania sądowo-lekarskiego (ryc. 375-2) to:

• część formalna:

• informacje ogólne identyfikujące miejsce przeprowadzenia czynności oraz lekarza badającego (imię, nazwisko, stopień i tytuł naukowy, specjalizacja);

• data (obowiązkowo) i godzina (w miarę potrzeby) przeprowadzenia badania;

• dane osoby badanej (imię, nazwisko, wiek, w niektórych przypadkach również zawód);

• sposób weryfikacji tożsamości (rodzaj, seria i numer okazanego dokumentu ze zdjęciem);

• określenie celu badania oraz na czyje zlecenie przeprowadzono badanie;

• wskazanie danych innych osób obecnych podczas badania (jeśli taka sytuacja miała miejsce);

• podpis/(-y) sporządzającego/(-ych) opinię;

• część merytoryczna:

• szczegółowy opis badania podmiotowego i przedmiotowego, z uwzględnieniem danych z udostępnionej dokumentacji medycznej;

• informacje o ewentualnym zaleceniu wykonania badań dodatkowych lub konsultacji specjalistycznych oraz o terminie ewentualnego badania kontrolnego;

• opinia końcowa wraz z analizą medyczną (jak podano wyżej) oraz wskazaniem innych spostrzeżeń obducenta (w tym udzielenie odpowiedzi na pytania zawarte w postanowieniu o zasięgnięciu opinii biegłego).

Rycina 375-2. Przykładowy dokument z obdukcji sądowo-lekarskiej zawierający elementy oceny stanu funkcjonalnego dwóch najczęściej spotykanych rodzajów naruszenia czynności: narządu oddychania (funkcji przewodzenia powietrza) oraz narządu żucia. Brak szczegółowego opisu ran wynika z zaopatrzenia szwami, gdyż ich pierwotny wygląd został zmieniony w trakcie opracowania chirurgicznego.

Wskazanie godziny rozpoczęcia i zakończenia badania ma znaczenie w sytuacji, gdy zdarzenie miało miejsce w krótkim odstępie czasowym od badania (możliwe nieuwidocznienie pełnego obrazu obrażeń) lub gdy badany ma zaplanowane w najbliższym czasie inne czynności diagnostyczne lub lecznicze (brak możliwości ich uwzględnienia w trakcie badania). Uwzględnienie wyników badań i konsultacji medycznych może mieć istotne znaczenie dla oceny końcowej, zwłaszcza w przypadkach podejrzeń urazów kostnych albo obrażeń wewnętrznych.

Informacja dotycząca zawodu badanego jest ważna np. w kontekście możliwych wcześniejszych obciążeń zawodowych czy samoistnych zmian w narządzie ruchu związanych z wykonywaną pracą, a przede wszystkim wpływu obrażeń na możliwość wykonywania pracy zawodowej (ograniczenie czasowe lub trwałe).

W części wstępnej należy również wskazać sposób ustalenia tożsamości, co niekiedy może być trudne, jeśli osoba badana nie jest w stanie przedstawić oficjalnego dokumentu ze zdjęciem. Brak dokumentu potwierdzającego tożsamość musi zostać każdorazowo odnotowany, ze wskazaniem przyczyn braku jego dostępności (np. zgubienie, kradzież, zniszczenie). Pozostaje wykorzystanie innych okazanych dokumentów (wymienić jakich), albo oświadczenie ustne badanego lub innych osób uczestniczących w czynności – w takich okolicznościach pomocne może być np. wykonanie zdjęcia twarzy osoby badanej.

Treść wywiadu wpisywanego do protokołu obdukcji nie jest w żaden sposób „uzgadniana” z osobą badaną ani nie podlega negocjacji z zainteresowanym (zresztą podobnie jak treść wywiadu w historii choroby pacjenta). Co do zasady jest to streszczenie ogólnych okoliczności zdarzenia na podstawie zestawu kierowanych pytań, które mają za zadanie ustalić wersję przebiegu zgłaszanego zajścia wyłącznie z punktu widzenia sposobu (mechanizmu) powstania poszczególnych obrażeń, które zostaną opisane w dalszej części protokołu. Nie jest to więc odpowiednik zeznań składanych przed prokuratorem, zapisu swobodnej relacji ani oświadczenia pokrzywdzonego, a jedynie pomocniczy element poznawczy, który ma umożliwiać udzielenie odpowiedzi na rutynowe pytanie o możliwość powstania stwierdzonych obrażeń w okolicznościach podawanych przez badanego. Badane osoby niejednokrotnie domagają się wpisania do protokołu obdukcji własnych oświadczeń, obejmujących np. przytaczane wypowiedzi napastników oraz ich dokładne dane personalne. Z lekarskiego punktu widzenia tego rodzaju informacje nie mają istotnego znaczenia (są nieprzydatne do wydania opinii), a ich weryfikacja nie wchodzi w obszar kompetencji opiniujących.

Badanie przedmiotowe można uzupełnić dokumentacją fotograficzną lub szkicem, zwłaszcza w przypadku obecności obrażeń regularnych (sztancowych) lub zmian trwałych. Takie uzupełnienie opisu słownego jest dobrym sposobem minimalizacji zniekształceń oraz podniesienia ilości i jakości informacji zawartych w części opisowej. Obraz zmian na ciele utrwalony fotografią kolorową jest niezwykle plastyczny, może jednak nie w pełni odzwierciedlać stan rzeczywisty. Należy pamiętać o właściwym oświetleniu oraz umieszczeniu w odpowiednim miejscu kontrastowego przymiaru ze skalą (patrz ). Brak przymiaru obniża wartość procesową zdjęcia, zwłaszcza jego przydatność identyfikacyjną. W czasie samego fotografowania oś obiektywu powinna przebiegać prostopadle do powierzchni ciała, na której widnieją dokumentowane obrażenia. W razie braku sposobności wykonania fotografii można sporządzić szkic obrażeń na typowych schematach sylwetkowych. Taki szkic także daje się uplastycznić, jeśli wykorzysta się do jego sporządzenia kolorowe flamastry lub kredki odpowiadające rodzajowi i barwie stwierdzonych obrażeń (patrz ). Ponieważ fotografia i szkic jako środki dokumentowania śladów nie wyłączają się wzajemnie, lecz przeciwnie – uzupełniają, jednoczesne wykorzystanie tych sposobów wykonania dokumentacji poglądowej zdecydowanie podnosi jej wartość dowodową.

Opinia końcowa powinna zawierać odpowiedzi na pytania zawarte np. w postanowieniu o zasięgnięciu opinii biegłego, a zwłaszcza zwięzłe wskazanie ujawnionych badaniem zmian pourazowych lub innych, ocenę możliwych warunków (mechanizm, czas, okoliczności) powstania tych zmian, a także określenie stopnia ciężkości z użyciem mianownictwa kodeksowego. Opinia wymaga sygnowania przez osoby ją sporządzające.

Wykonanie badania sądowo-lekarskiego ma liczne i zróżnicowane cele, jednak w klasycznym pojęciu najczęściej służy udokumentowaniu i interpretacji obrażeń znajdujących się na ciele osoby badanej. Niekiedy zasadne jest przeprowadzenie dodatkowych badań lub konsultacji specjalistycznych. W sytuacji braku jakichkolwiek uchwytnych obrażeń (np. po ich wygojeniu) wydanie opinii wciąż jest możliwe na podstawie dokumentacji medycznej z wcześniejszego leczenia (o ile zawiera opis stwierdzonych wówczas obrażeń). W przypadku badania na zlecenie prywatne klient powinien jednak zostać poinformowany o możliwych konsekwencjach braku postanowienia właściwego organu o powołaniu biegłego.

Zatwierdzanie i przekazywanie opinii

W najprostszych sprawach dotyczących opisu typowych skutków użycia przemocy, np. w wyniku pobicia, raport z obdukcji wydawany jest zazwyczaj bezpośrednio po przeprowadzonym badaniu – o ile było wykonane na wniosek pokrzywdzonego (w innych przypadkach jest przekazywany podmiotowi, który zlecił wykonanie badania).

W bardziej skomplikowanych sprawach dokumentacja badania sądowo-lekarskiego może zostać dokończona dopiero po przeprowadzeniu badania kontrolnego (np. po upływie tygodnia od daty zgłaszanego urazu), po uzupełnieniu brakującej dokumentacji medycznej lub po uzyskaniu wyników badań dodatkowych, ewentualnie również w razie konieczności zasięgnięcia przez obducenta konsultacji innego specjalisty.

Inną przyczyną opóźnień (niezamykającą jednak katalogu możliwych powodów) jest konieczność kontrasygnowania opinii przez osobę nadzorującą ten obszar badań w danej jednostce. Kwestia podpisywania końcowej opinii (stanowiącej integralną część protokołu obdukcji) jest zróżnicowana w poszczególnych ośrodkach w zależności od przyjętych wewnętrznie zasad. Teoretycznie każdy lekarz jest uprawniony do badania pacjenta (pokrzywdzonego) i wystawiania zaświadczeń lub opinii, jednak w konkretnym ośrodku może funkcjonować zwyczaj potwierdzania treści zaświadczeń wydawanych dla celów procesowych. Powszechną zasadą jest, że każda ekspertyza wydawana pod szyldem instytucji naukowej jest zatwierdzana przez osobę wyznaczoną do merytorycznej i formalnej kontroli wydawanych opinii. Decyzją kierownika danej jednostki pewne kategorie dokumentów (zwłaszcza mniejszej wagi i o powtarzalnym charakterze – jak obdukcje sądowo-lekarskie) mogą być jednak wyłączone spod tej reguły.

W praktyce zdarza się bardzo często, że lekarze rozpoczynający staż specjalizacyjny w dziedzinie medycyny sądowej przez pierwszy okres podlegają ścisłemu nadzorowi ze strony bardziej doświadczonych kolegów (np. swego kierownika specjalizacji), którzy akceptują każdy dokument sygnowany przez takiego lekarza w pierwszych latach szkolenia, natomiast po pewnym czasie decyzją kierownika jednostki są dopuszczani do samodzielnego opiniowania w określonym obszarze. Kwestia ta nie jest w żaden sposób uregulowana jakimiś zewnętrznymi przepisami i ma charakter uznaniowy.

Odbiorca opinii może być natomiast poproszony o podpisanie (pokwitowanie) faktu otrzymania i odbioru opisu badania wraz ze stosownym pouczeniem (klauzulą informacyjną).

Bibliografia

1. Gąszczyk-Ożarowski Z., Chowaniec C.: Sądowo-lekarska sekcja zwłok – wybrane zagadnienia prawne: protokół sekcji zwłok. Arch. Med. Sąd. Kryminol., 2010, 60: 63–67.

2. Grzegorczyk T.: Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Zakamycze, Kraków 1998; s. 428.

3. Gurgul J.: O protokole i nadużywaniu jego nazwy. Problemy Kryminalistyki, 2016, 291: 12–20.

4. Hanausek T.: Kryminalistyka. Zarys wykładu. Zakamycze, Kraków 1998; s. 127.

5. Lesner D.: Nie każda obdukcja lekarska ma znaczenie dla postępowania sądowego. https://www.prawo.pl/zdrowie/zasady-dokonywania-obdukcji,239897.html .

6. Popielski B.: Podstawy prawne czynności sądowo-lekarskich i zasady dokumentacji sądowo-lekarskiej. W: Medycyna sądowa (red. B. Popielski, J. Kobiela). Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1972; s. 14.

7. Stefański R.A. W: Kodeks postępowania karnego. Komentarz. TOM I (red. J. Bratoszewski, Z. Gostyński, L. Gardocki, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki). Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998, 2000, 2003; s. 561.

8. Wachholz L.: Sekcya sądowo-lekarska, protokół, orzeczenie. Kraków 1895.

9. Wojtasik J.: Oględziny i badanie osoby dla celów dowodowych. Diariusz Prawniczy, 2010, 12–13: 106–125.