Medycyna stylu życia - ebook
Wydawnictwo:
Data wydania:
1 stycznia 2018
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników
e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i
tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji
znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji
multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka
i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej
Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego
tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na
karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją
multiformatu.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
Medycyna stylu życia - ebook
Pierwsza w Polsce publikacja na temat medycyny stylu życia napisana na podstawie najnowszych badań EBM. Zawiera rzetelne informacje na temat zdrowego stylu życia i skutecznego zalecania go pacjentom. Pokazuje jego wpływ na terapię i prewencję chorób cywilizacyjnych, co w wielu przypadkach jest skuteczniejsze niż leczenie farmakologiczne. Książka podzielona została na części, które obejmują wszystkie filary zdrowia. Skierowana jest zarówno do lekarzy, specjalistów zdrowia publicznego, dietetyków, fizjoterapeutów, jak i fanów zdrowego stylu życia.
W naszym kraju stopniowo rozpowszechnia się przekonanie, że styl życia jest główną determinantą stanu zdrowia. Dlatego z wielką ciekawością przeczytałem monografię zatytułowaną „Medycyna stylu życia”, która poświęcona jest różnym aspektom wpływu stylu życia na zdrowie człowieka. Oddawana do rąk czytelników książka to efekt udanej inicjatywy łączenia wiedzy i doświadczeń specjalistów różnych dziedzin, którzy szczegółowo, ale przystępnie i w sposób wyważony omówili niekiedy trudne zagadnienia. Największą wartością podręcznika jest interdyscyplinarne spojrzenie na związek stylu życia ze zdrowiem człowieka. Cieszy, że tekst poszczególnych rozdziałów oparty jest o fakty naukowe, a nie jedynie o przekonania, bądź niezweryfikowane poglądy. Jednocześnie to praktyczny i wiarygodny przewodnik po zdrowym stylu życia. Książka napisana jest pięknym językiem, czyta się ją z przyjemnością. I jeszcze jedna zaleta prezentowanej monografii: zwraca uwagę przejrzysty układ książki, który ułatwia czytelnikowi przyswojenie zawartej w niej wiedzy. Jestem przekonany, że czytelnikami będą nie tylko osoby zawodowo związane z medycyną. Można wyrazić przekonanie, że monografia przybliży Czytelnikowi - nie zawsze w pełni dostrzegane - znaczenie prozdrowotnego stylu życia. Z przyjemnością polecam lekturę książki, tym bardziej, że to pierwsza taka publikacja w naszym kraju.
prof. dr hab. n. med. Piotr Jankowski, Instytut Kardiologii, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie
Dzisiaj medycyna zbyt często przegrywa walkę z chorobami cywilizacyjnymi. Cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, choroby nowotworowe i depresja, to jednostki chorobowe, które dominują w gabinetach polskich lekarzy. Jednocześnie choroby sercowo-naczyniowe i nowotworowe stanowią ponad ¾ przyczyn zgonów w krajach pierwszego świata. Pomimo dynamicznego rozwoju farmakoterapii i inwazyjnych metod leczenia wciąż nie udaje się opanować rosnącej liczby nowych zachorowań. Z pewnością wpływ na to mają zmiany demograficzne i szybkie starzenie się naszych społeczeństw. Ale główna przyczyna leży w stylu życia „nowoczesnego” człowieka. Brak aktywności, złe, niepełnowartościowe pożywienie, stres, palenie tytoniu to czynniki ryzyka, które stanowią wspólny mianownik dla chorób cywilizacyjnych. Tymczasem media zalewają odbiorców szerokim strumieniem „sposobów na zdrowie”. Należy jednak podkreślić, że wiele z tych informacji nie znajduje potwierdzenia w badaniach naukowych, a część ma działanie wręcz szkodliwe. Dlatego bardzo potrzebna jest w naszym kraju promocja wiedzy na temat profilaktyki i niefarmakologicznego leczenia chorób niezakaźnych oparta na rzetelnych faktach. Monografia Medycyna Stylu Życia pod redakcją dra Daniela Śliża oraz profesora Artura Mamcarza stanowi bardzo cenną rekapitulację wiedzy opartej o solidne fundamenty naukowe. Warto bowiem pamiętać, iż medycyna behawioralna stanowi fundament leczenia wielu chorób cywilizacyjnych, a interwencje z zakresu medycyny stylu życia mają bardzo wysoką skuteczność zarówno w leczeniu, jak i prewencji chorób niezakaźnych. Skuteczność tych interwencji w wielu przypadkach, nie tylko nie ustępuje, lecz także przewyższa leczenie farmakologiczne. Książka zawiera aktualne informacje na temat metod żywienia, projektowania prawidłowej diety, a także skutecznych metod jej zalecania. W oparciu o rzetelną analizę obowiązujących wytycznych, a także aktualne doniesienia naukowe autorzy rozprawiają się z popularnymi mitami i dają wskazówki jak prawidłowo projektować model żywienia. [fragment]
dr hab. med. Tomasz Zdrojewski, prof. nadzw. , Komitet Zdrowia Publicznego Polskiej Akademii Nauk
| Kategoria: | Medycyna |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-200-5622-8 |
| Rozmiar pliku: | 3,3 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
Rozdział 1 EPIDEMIOLOGIA – NAJWIĘKSZE WYZWANIA WOJCIECH STEFAN ZGLICZYŃSKI, JAROSŁAW PINKAS
Czynniki ryzyka zdrowotnego związane ze stylem życia
Wśród wszystkich czynników ryzyka mających wpływ na zdrowie człowieka w pewnym uproszczeniu można wskazać trzy grupy, tj. czynniki metaboliczne, środowiskowe i behawioralne. Próby oszacowania wpływu poszczególnych czynników przynoszą różne rezultaty. Niemniej w każdym zestawieniu największą rolę przypisuje się czynnikom behawioralnym, czyli innymi słowy – stylowi życia definiowanemu jako „całokształt cech charakterystycznych dla zachowania się jednostki lub zbiorowości, ujawniający się zwłaszcza w życiu codziennym”.
Według analiz prowadzonych w ramach Global Burden of Disease Study (GBD) czynniki behawioralne w 2016 r. w Polsce odpowiedzialne były za blisko połowę wszystkich zgonów (48,7%) i ponad ⅓ (35,7%) utraconych lat przeżytych w zdrowiu (disability adjusted life years, DALY, tzn. utracona długość życia skorygowana niepełnosprawnością) rozumianych jako suma lat straconych w wyniku przedwczesnej umieralności oraz niesprawności. W przypadku mężczyzn czynniki behawioralne były odpowiedzialne za ponad połowę (55,9%) wszystkich zgonów oraz były przyczyną utraty 43% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku kobiet było to odpowiednio 41,1% oraz 26,6%.
Wśród czynników behawioralnych jako najbardziej istotne wskazano czynniki związane z dietą, palenie tytoniu (w tym bierne palenie), spożywanie alkoholu, niską aktywność fizyczną. W opracowaniu przedstawiono sytuację w Polsce, która dotyczy skutków oddziaływania tych czynników na organizm. Dodatkowo uwzględniono czynnik metaboliczny, którym jest nadmierna masa ciała, tj. nadwaga i otyłość.
Analizy wskazujące, jak bardzo istotny dla stanu zdrowia jest wpływ czynników behawioralnych, powodują coraz większe zainteresowanie zagadnieniami modyfikacji stylu życia. Analizy i badania prowadzone na poziomie poszczególnych państw, jak również na poziomie międzynarodowym przez m.in. Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization, WHO), Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Co-operation and Development, OECD), Komisję Europejską, wskazują na występowanie istotnych różnic między grupami jednostek ze względu na ich pozycję społeczno-ekonomiczną. W związku z tym przy projektowaniu działań mających służyć modyfikacji stylu życia należy brać pod uwagę występujące różnice, a grupy szczególnie narażone powinny otrzymywać inny rodzaj edukacji zdrowotnej i wsparcia. Przygotowując to opracowanie, inspirowano się publikacją pt. Wybrane czynniki ryzyka zdrowotnego związane ze stylem życia, która ukazała się w ramach raportu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny na temat sytuacji zdrowotnej ludności w Polsce w 2016 r.
Palenie tytoniu
Palenie tytoniu oraz narażenie na dym tytoniowy niesie poważne skutki zdrowotne. Dowodzi się, że palenie oddziałuje negatywnie w zasadzie na cały organizm, a palacze są szczególnie narażeni na:
• choroby układu oddechowego (przewlekła obturacyjna choroba płuc, astma, gruźlica, zapalenie płuc);
• choroby układu krążenia (choroba niedokrwienna serca, tętniak aorty, wylew, miażdżyca obwodowych naczyń krwionośnych);
• oraz nowotwory (gardła, krtani, przełyku, tchawicy, oskrzeli, płuc, krwi, żołądka, wątroby, trzustki, nerki i moczowodu, okrężnicy, szyjki macicy, pęcherza, jelita grubego).
Ponadto palenie tytoniu jest istotnym czynnikiem wpływającym na pojawienie się innych problemów zdrowotnych (np. ślepota, katarakta, zwyrodnienie plamki żółtej, zapalenie ozębnej, złamanie kości udowej, cukrzyca), a także wywiera negatywny wpływ na układ rozrodczy i zaburzenia płodności u kobiet oraz zaburzenia erekcji u mężczyzn. Palenie tytoniu uszkadza układ immunologiczny i odpowiada za ogólne pogorszenie się stanu zdrowia. Również bierne palenie naraża na szkodliwe działanie dymu tytoniowego i jest czynnikiem ryzyka pojawienia się problemów zdrowotnych zarówno u dorosłych (udar mózgu, podrażnienie błony śluzowej nosa, choroba niedokrwienna serca, rak płuca), jak i u dzieci (choroby dolnych dróg oddechowych, choroby ucha środkowego, zaburzenia oddechowe, uszkodzenia płuc, zespół nagłego zgonu niemowląt). Bierne palenie ma także negatywny wpływ na kobiecy układ rozrodczy i jest przyczyną niskiej wagi urodzeniowej dzieci. Należy podkreślić, że również korzystanie z tzw. elektronicznych papierosów ma negatywny wpływ na zdrowie.
Palenie tytoniu w Polsce w 2016 r. było drugim – po niewłaściwej diecie – czynnikiem ryzyka śmierci zarówno u mężczyzn, jak i kobiet. Ponadto palenie było głównym czynnikiem powodującym niepełnosprawności wśród mężczyzn (w przypadku kobiet był to drugi w kolejności czynnik po niewłaściwej diecie). W Polsce w 2016 r. palenie wyrobów tytoniowych skutkowało utratą 14,1% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku mężczyzn było to 18,5% lat przeżytych w zdrowiu, a w przypadku kobiet 8,7% (w 1990 r. było to odpowiednio 23,1% i 8,6%). Badania wskazują, że palacze żyją przeciętnie 10 lat krócej niż niepalący. Szacuje się, że z powodu palenia w Polsce w 2016 r. zmarło 66 tys. osób (17% wszystkich zgonów), w tym 48 tys. mężczyzn (tj. 24,1% zgonów) i 18 tys. kobiet (tj. 9,6% zgonów).
Tabela 1.1.
Zgony w wyniku palenia i biernego palenia podane w tys. i % wszystkich zgonów
1990
1995
2000
2005
2010
2016
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
Palenie
Ogółem
81,9
20,9
79,3
20,4
74,9
20,4
72,9
19,9
72,5
19,1
66,4
17
M
63,9
30,5
61,4
29,7
57,1
29,4
55,4
28,5
53,7
26,8
48,1
24,1
K
18,0
9,9
17,9
9,9
17,8
10,2
17,5
10,2
18,8
10,5
18,3
9,6
Bierne palenie
Ogółem
9,2
2,4
7,9
2,1
6,4
1,8
6,2
1,9
6,3
1,7
6,2
1,6
M
3,1
1,5
2,9
1,4
2,4
1,3
2,5
1,3
2,8
1,4
2,8
1,4
K
6,1
3,4
5
2,8
4
2,3
3,7
2,1
3,5
1,9
3,4
1,8
Suma
Ogółem
91,1
23,3
87,2
22,5
81,3
22,2
79,1
21,8
78,8
20,8
72,6
18,6
Źródło: GBD Compare, https://vizhub.healthdata.org/gbd-compare/, „Viz Hub” .
Bierne palenie było przyczyną utraty 0,8% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku mężczyzn było to 0,7% lat przeżytych w zdrowiu, a w przypadku kobiet 0,9% (w 1990 r. było to odpowiednio 0,9% i 1,8%). Bierne palenie było odpowiedzialne za 6,2 tys. zgonów, tj. 1,6% wszystkich zgonów (zob. tab. 1.1).
Mimo udowodnionej szkodliwości palenie tytoniu wciąż jest popularne. Według Europejskiego Ankietowego Badania Zdrowia (EHIS) w 2014 r. osoby codziennie palące tytoń stanowiły w Polsce 22,7% populacji osób w wieku 15 lat i więcej, tj. 7,3 mln osób. Łącznie z osobami palącymi okazjonalnie (3,4%, tj. 1 mln osób) stanowiło to 26,1%, czyli 8,3 mln osób. Odsetek palących codziennie był w Polsce wyższy niż średnia dla 28 państw członkowskich Unii Europejskiej (UE) wynosząca 21%. Najwyższy odsetek palaczy występował w Bułgarii (28,2), a najniższy w Szwecji (11,9).
Tabela 1.2.
Palenie tytoniu w Polsce wśród osób w wieku 15 lat i więcej
Palący codziennie
Palący okazjonalnie
Niepalący
Ogółem
M
K
Ogółem
M
K
Ogółem
M
K
1996
29,6
40,9
19,4
5,7
6,4
5,1
63,8
51,6
74,7
2004
26,3
33,9
19,3
4,0
4,1
3,8
69,1
61,4
76,1
2009
23,8
31,0
18,0
5,4
5,9
4,9
70,8
63,1
77,1
2014
22,7
28,8
17,2
3,4
3,7
3,1
73,9
67,5
79,7
Źródło: na podstawie raportu GUS – Stan zdrowia ludności Polski z lat 2006 i 2016.
Problem codziennego palenia tytoniu w Polsce dotyczył częściej mężczyzn (28,8%, tj. 4,4 mln osób) niż kobiet (17,2%, tj. 2,9 mln osób). Podobnie było w 28 państwach UE (z wyjątkiem Danii, gdzie w przypadku obu płci odsetek palaczy był taki sam i wynosił 17). Odsetek mężczyzn palących codziennie w UE wynosił średnio 25,6 i wahał się od 12,1 w Szwecji do 38,2 na Cyprze. Z kolei odsetek kobiet palących codziennie wynosił średnio w UE 16,9 i był najniższy w Rumunii (8,3), a najwyższy w Austrii (22,1).
Popularność palenia zmieniała się na przestrzeni lat. Między rokiem 1996 a 2004 odsetek palących codziennie zmniejszył się w Polsce o 6,9 p.p. Największe spadki odnotowywano w populacji mężczyzn, natomiast w przypadku kobiet spadki były niewielkie (zob. tab. 1.2). Zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet największy względny spadek częstości palenia zaobserwowano w grupach osób lepiej wykształconych. Niepokojący jest obserwowany wzrost rozpowszechnienia się palenia wśród kobiet nieposiadających wyższego wykształcenia. Zmniejszenie konsumpcji wyrobów tytoniowych odnotowano również w innych państwach europejskich. W latach 2000–2014 udział palących codziennie w UE zmniejszył się przeciętnie o 3,9 p.p. W tym czasie spadek w Polsce wyniósł 4,9 p.p. – z 27,6% do 22,7%. Największe spadki odnotowano w Irlandii (o 14 p.p. do 19%) i Danii (o 13,5 p.p. do 17%).
Problem palenia tytoniu w Polsce dotyczył również dzieci. Wyniki badania Health Behaviour in School-aged Children (HBSC), przeprowadzonego w 2014 r. wśród polskiej młodzieży w wieku 11–15 lat, inicjację tytoniową przeszło 26,4% tej grupy, a pali 12,3%, w tym 8,1% pali regularnie. Częstość regularnego palenia wśród młodzieży w Polsce (codziennie lub co najmniej raz w tygodniu) rosła wraz z wiekiem i wynosiła w przypadku 11-, 13- i 15-latków odpowiednio 2%, 7,3% i 15,1%. Wyniki te były podobne do wyników z poprzedniej edycji badania w 2010 r. W 2014 r. odsetek palących polskich dzieci był niższy od średniej UE wynoszącej 14 (zarówno dla chłopców, jak i dziewcząt). W państwach UE występowały duże zróżnicowania. Wśród chłopców odsetek palących wahał się od 7 w Szwecji do 30 w Bułgarii, a w przypadku dziewcząt – od 6 w Szwecji do 25 w Chorwacji.
Wyniki EHIS wskazują, że częstość palenia tytoniu jest związana z warunkami społeczno-demograficznymi. Na częstość palenia tytoniu, oprócz płci, wpływają takie czynniki, jak np. miejsce zamieszkania, poziom wykształcenia, status zawodowy, stan cywilny, sytuacja materialna i wiek. Można ogólnie stwierdzić, że palenie tytoniu jest powiązane z niskim statusem społeczno-ekonomicznym.
W Polsce relatywnie częściej codziennie paliły osoby zamieszkałe w miastach (23,5%) niż na wsi (21,5%). Stosunkowo najwięcej osób palących mieszkało w województwie lubuskim (35,3% mężczyzn i 24% kobiet), natomiast przeciętnie najmniej palili mieszkańcy województwa podkarpackiego (23,1% mężczyzn i 10% kobiet). Występowały też wyraźne różnice ze względu na poziom wykształcenia. Problem regularnego palenia tytoniu dotyczył 12,1% Polaków z wykształceniem wyższym (14,8% mężczyzn i 10,2% kobiet), 26,9% z wykształceniem średnim (27,1% mężczyzn i 19,1% kobiet) i 37,6% z zasadniczym zawodowym (39,3% mężczyzn i 27,9% kobiet).
Częściej paliły osoby bezrobotne (41,1%) niż pracujące (25,5%); podobnie częściej osoby rozwiedzione (45%) niż pozostające w związkach małżeńskich (25,8%) oraz kawalerowie i panny (27,2%). Występowały też różnice ze względu na poziom dochodów. Zależność ta miała charakter liniowy i wynosiła od 18,3% wśród jednej piątej populacji o najwyższych dochodach do 31,3% wśród jednej piątej najmniej zarabiających. Częstość palenia w Polsce była również zróżnicowana ze względu na wiek. Najwyższy odsetek palących odnotowano w grupach między 50. a 59. r.ż. (31,5) i między 40. a 49. r.ż. (28,6). Najniższy odsetek palących występował w grupie powyżej 80. r.ż. (3,6) oraz między 15. a 19. r.ż. (7,5). Wśród palących tytoń codziennie występowały wyraźne różnice ze względu na liczbę wypalanych papierosów. Osoby wypalające co najmniej 20 papierosów stanowiły w przypadku mężczyzn 55,4%, a wśród kobiet 30,7%. Osoby wypalające mniej niż 5 papierosów to 4,3% palących (2,8% mężczyzn i 6,5% kobiet).
Zgodnie z wynikami badań przeprowadzonych w 2015 r. przez Główną Inspekcję Sanitarną w Polsce występuje istotny problem narażania osób niepalących na dym tytoniowy. W 2015 r. co 4 palący Polak przyznał, że pali w obecności dzieci i kobiet ciężarnych. Ponad ⅓ (39%) deklarowała, że w ich domach pali się tytoń. W miejscach publicznych Polacy najczęściej narażeni byli na bierne palenie na przystankach i w obiektach komunikacji miejskiej (25%), w barach i pubach (19%) oraz dyskotekach i klubach muzycznych (11%), a także w zakładach pracy (11%). Ponadto ⅕ (18%) osób w wieku 15–19 lat była narażona na wdychanie dymu tytoniowego na terenie placówek edukacyjnych.
Spożycie alkoholu
Spożywanie alkoholu jest jednym z głównych czynników ryzyka wpływających na stan zdrowia populacji. Wskazuje się, że z piciem alkoholu, a szczególnie piciem w nadmiernych ilościach, wiąże się wiele zagrożeń, w tym zagrożenia bezpośrednie oraz długoterminowe efekty zdrowotne. Do zagrożeń bezpośrednich zalicza się m.in. urazy, takie jak:
• wypadki samochodowe;
• upadki, utonięcia i oparzenia;
• przemoc, w tym zabójstwa, samobójstwa, napaści na tle seksualnym i przemoc wobec partnera;
• zatrucia alkoholem;
• ryzykowne zachowania seksualne, które mogą prowadzić do niezamierzonej ciąży;
• zarażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową;
• poronienia i wady wrodzone płodu.
Do zagrożeń długoterminowych zalicza się m.in.:
• nadciśnienie tętnicze;
• choroby serca, udary;
• choroby wątroby i problemy trawienne;
• nowotwory piersi, jamy ustnej, gardła, przełyku, wątroby i okrężnicy;
• problemy z uczeniem się i pamięcią, w tym demencja i słabe wyniki w nauce;
• problemy związane ze zdrowiem psychicznym, w tym depresja i stany lękowe;
• problemy społeczne, w tym utrata wydajności, problemy rodzinne i bezrobocie;
• uzależnienie.
Picie alkoholu w Polsce w 2016 r. było 3., po niewłaściwej diecie i paleniu tytoniu, czynnikiem ryzyka niepełnosprawności i śmierci zarówno w przypadku mężczyzn, jak i kobiet. Konsumpcja alkoholu w Polsce w 2016 r. spowodowała utratę 8,9% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku mężczyzn było to 13,7% lat przeżytych w zdrowiu, a w przypadku kobiet 3,2% (w 1990 r. było to odpowiednio 10,1% i 2,1%). Szacuje się, że z powodu picia alkoholu w Polsce w 2016 r. zmarło 32,1 tys. osób (8,2% wszystkich zgonów), w tym 27,6 tys. mężczyzn (tj. 13,8% zgonów) i 4,5 tys. kobiet (tj. 2,4% zgonów) (zob. tab. 1.3).
W opracowaniach międzynarodowych standardowo przedstawia się poziom spożycia 100% alkoholu w populacji osób powyżej 15. r.ż., bez uwzględniania osób niepijących alkoholu. Zgodnie z danymi OECD spożycie 100% alkoholu w Polsce wynosiło w 2014 r. 10,5 l i było wyższe niż średnie spożycia alkoholu w państwach UE (10 l). Konsumpcja wahała się od 7,2 l w Szwecji do 14,3 l na Litwie. Polska była jednym z trzech krajów UE, w których spożycie alkoholu od 2000 r. wzrosło co najmniej o 20%, przy spadku średniej UE o 11,2%. Zgodnie z WHO w 2010 r. przeciętne spożycie alkoholu w populacji osób pijących powyżej 15 r.ż. w Polsce wynosiło 24,2 l 100% alkoholu i było wyraźnie wyższe wśród mężczyzn (31,5 l) niż wśród kobiet (14 l). Przedstawiane dane na temat spożycia napojów alkoholowych obejmują tylko napoje z oficjalnej sprzedaży. Spożycie nielegalnego i nieformalnie produkowanego alkoholu w Polsce według OECD wynosiło 13% konsumpcji alkoholu.
Tabela 1.3.
Zgony spowodowane piciem alkoholu w tys. i % wszystkich zgonów
1990
1995
2000
2005
2010
2016
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
Ogółem
23,3
6,0
24,6
6,3
28,4
7,7
32,7
8,9
33,2
8,8
32,1
8,2
M
21,3
10,2
22,4
10,9
24,8
12,8
28,2
14,5
28,8
14,4
27,6
13,8
K
2,0
1,1
2,2
1,2
3,6
2,1
4,5
2,6
4,4
2,4
4,5
2,4
Źródło: GBD Compare, https://vizhub.healthdata.org/gbd-compare/, „Viz Hub” .
W Polsce w 2014 r. picie alkoholu deklarowało 72,2% osób w wieku 15 lat i więcej. Po alkohol sięgali częściej mężczyźni (82,9%) niż kobiety (63,2%) (zob. tab. 1.4).
Tabela 1.4.
Osoby w wieku 15 lat i więcej według częstości picia alkoholu w 2014 r.
Pijący alkohol w ciągu ostatnich 12 miesięcy
abstynenci
razem
co najmniej raz w tygodniu
co najmniej raz w miesiącu
rzadziej niż raz w miesiącu
Ogółem
27,8
72,2
17,8
28,5
25,9
M
17,1
82,9
28,5
34,3
20,1
K
36,8
63,2
8,8
23,6
30,8
Źródło: na podstawie raportu GUS – Stan zdrowia ludności Polski z 2016 r.
Większość Polek i Polaków piła alkohol na tyle rzadko i w takich małych ilościach, że ryzyko wystąpienia szkód było małe. W badaniach EHIS picie co najmniej raz w miesiącu i rzadziej niż raz w miesiącu deklarowało odpowiednio 34,3% i 20,1% mężczyzn oraz 23,6% i 30,8% kobiet. Natomiast picie alkoholu co najmniej raz w tygodniu deklarowało 28,5% mężczyzn (3,8 mln) i 8,8% kobiet (tj. 1,4 mln). Wśród osób pijących co najmniej raz w tygodniu, te najbardziej zagrożone, tj. te które sięgały po alkohol przynajmniej 5 razy w tygodniu, stanowiły 19,3% mężczyzn i 8,1% kobiet (łącznie 820 tys. osób) (zob. tab. 1.5).
Alkohol w sposób szkodliwy, tj. zgodnie z przyjętą w EHIS wartością jednorazowego spożycia przynajmniej 6 porcji alkoholu przynajmniej raz w miesiącu, piło w Polsce 17,4% populacji. Byli to częściej mężczyźni (28,8%) niż kobiety (7,7%).
Jak wynika z badań Instytutu Psychiatrii i Neurologii, w Polsce 11,9% dorosłej populacji (18–64 lata), tj. blisko 3 mln osób, nadużywa alkoholu, w tym uzależnionych jest ok. 600 tys. osób, tj. 2,4% populacji. Zaburzenia związane z konsumpcją alkoholu przejawia 20,5% mężczyzn i 3,4% kobiet. Największe natężenie tych problemów skupia się w populacji mężczyzn w wieku 40–49 (27,2%). Wśród kobiet problemy z alkoholem najczęściej występują w grupie wieku od 30. do 39. r.ż. (5,7%).
Tabela 1.5.
Liczba dni picia alkoholu w tygodniu (w odsetkach osób pijących alkohol chociaż raz w tygodniu)
-------- --------- ------- ------- ------- ------- ------- -------
1 dzień 2 dni 3 dni 4 dni 5 dni 6 dni 7 dni
Ogółem 19,6 41,7 11,8 10,6 3,6 2,4 10,4
M 16,5 40,3 12,2 11,6 3,9 2,9 12,5
K 27,9 45,5 10,7 7,8 2,5 1,1 4,5
-------- --------- ------- ------- ------- ------- ------- -------
Źródło: na podstawie raportu GUS – Stan zdrowia ludności Polski z 2016 r.
Jak wskazuje przeprowadzone przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w latach 2010–2011 badanie populacyjne, nadużywanie alkoholu kiedykolwiek w ciągu życia stwierdzono u 10,9% dorosłej populacji (18–64 lat), tj. ok 3 mln osób. Częściej u mężczyzn (18,6%) niż kobiet (3,3%). Problem ten dotyczył głównie mężczyzn w przedziale wiekowym 30–49 lat oraz kobiet w przedziale wiekowym 30–39 lat. Uzależnienie od alkoholu potwierdzono u 2,2% dorosłych Polaków, tj. ok 600 tys. osób. Uzależnienie częściej dotyczyło mężczyzn (4,1%) niż kobiet (0,4%) i było najwyższe wśród mężczyzn po 50. r.ż. (6,5%). Ponadto szacowano, że konsekwencje uzależnienia od alkoholu i nadużywania alkoholu dotykały również 3 mln innych osób, będących członkami rodzin osób nadużywających i uzależnionych.
W Polsce występuje również problem spożywania alkoholu przez osoby niepełnoletnie. Według badań HBSC w Polsce 21,1% dzieci w wieku 11–15 lat upiło się co najmniej raz w życiu, a 6,4% pije alkohol co najmniej raz w tygodniu. Według tych samych badań 34,9% dzieci po raz pierwszy piło alkohol, mając 13 lat lub mniej, a 9,2% po raz pierwszy upiło się w tym wieku. Wskaźniki picia i upijania się rosną wraz z wiekiem. Należy podkreślić, że w stosunku do 2010 r. zmniejszyła się częstość picia alkoholu i upijania się, a także opóźnił się wiek inicjacji alkoholowej. Pozytywne zmiany były w głównej mierze efektem mniejszego spożycia alkoholu przez chłopców. Zauważalny zaś był wzrost niekorzystnych zachowań związanych z piciem alkoholu wśród dziewcząt.
Nadwaga i otyłość
Nadmierna masa ciała ma negatywny wpływ na zdrowie. Wśród konsekwencji zdrowotnych wskazuje się powikłania:
• sercowo-naczyniowe (m.in. nadciśnienie tętnicze, chorobę niedokrwienną serca, zaburzenia lipidowe);
• oddechowe (m.in. bezdech senny i astmę);
• neurologiczne (m.in. udar mózgu i demencję);
• żołądkowo-jelitowe i wątrobowe (m.in. cukrzycę typu II i stan przedcukrzycowy);
• endokrynologiczne (m.in. zaburzenia płodności i przedwczesne dojrzewanie);
• kostno-szkieletowe (m.in. choroby zwyrodnieniowe stawów, bóle pleców);
• nerkowe;
• konsekwencje psychospołeczne (m.in.: niska samoocena, lęk, depresja, zaburzenia odżywiania, obniżone wyniki w nauce) oraz nowotwory.
Do potencjalnie negatywnych konsekwencji zdrowotnych mogą prowadzić też próby zmniejszania masy ciała przez niewłaściwie dobrane środki wspomagające odchudzanie i radykalne głodówki.
W Polsce w 2016 r. nadmierna masa ciała odpowiadała ogółem za utratę 10,1% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku mężczyzn było to 9,9% lat przeżytych w zdrowiu, a w przypadku kobiet 10,4% (w 1990 r. było to odpowiednio 8,4% i 10,1%). Szacuje się, że w związku z nadmierną masą ciała w Polsce w 2016 r. zmarło 50 tys. osób (12,8% wszystkich zgonów), w tym 23,1 tys. mężczyzn (tj. 11,5% zgonów) i 26,9 tys. kobiet (tj. 14,2% zgonów) (zob. tab. 1.6).
Kontrolę prawidłowej wagi umożliwia wskaźnik masy ciała BMI, który jest ilorazem masy ciała podanej w kilogramach i kwadratu wysokości podanej w metrach. Zgodnie z przyjętymi przez WHO standardami nadwaga występuje, gdy BMI jest równe lub większe od 25, otyłość zaś – gdy wynosi 30 i więcej.
Według wyników EHIS w 2014 r. osoby z nadwagą i osoby otyłe w Polsce stanowiły odpowiednio 36,6% i 16,7% populacji osób w wieku 15 lat i więcej, czyli łącznie 53,3%. Było to powyżej średniej dla 28 państw UE wynoszącej 34,8% osób z nadwagą oraz 15,4% otyłych. Problem nadmiernej masy ciała w Polsce dotyczył częściej mężczyzn (44% nadwaga i 18,1% otyłość) niż kobiet (odpowiednio 30,1% i 15,6%). Podobnie było w 28 państwach UE. Odsetek mężczyzn z nadwagą w UE przyjął średnią wartość 41,7, a odsetek mężczyzn otyłych 15,6. Odsetek kobiet z nadwagą i otyłych wynosił średnio w UE 28,3 i 15,3. Częstość występowania nadwagi i otyłości w państwach rozwiniętych, w tym w Polsce, stale wzrasta i jest obecnie jednym z najpowszechniej występujących problemów zdrowotnych związanych ze stylem życia.
W Polsce w 1996 r. odsetek osób z nadwagą i otyłych wynosił 27,7, a w 2009 r. osiągnął już 53 (tab. 1.6). Wzrost odnotowano również w innych krajach UE. Między rokiem 2008 i 2014 udział osób otyłych wzrósł wśród 24 krajów UE o 1,5 p.p.
Wyniki badania EHIS wskazują, że prawdopodobieństwo występowania nadmiernej masy ciała jest związane z czynnikami społeczno-demograficznymi. Stwierdzono, że otyłość silnie łączy się nie tylko z płcią, lecz także miejscem zamieszkania, poziomem wykształcenia, stanem zdrowia, sytuacją materialną oraz wiekiem.
Tabela 1.6.
Masa ciała osób dorosłych w Polsce w wybranych latach
Niedowaga
Masa ciała w normie
Nadwaga
Otyłość
K
M
K
M
K
M
K
M
1996
15,9
5,9
57,5
65,1
14,2
18,7
12,4
10,3
2004
16,5
5,6
56,7
61,7
14,2
19,8
12,5
12,6
2009
4,3
1,3
51,0
37,4
29,4
44,8
15,2
16,6
2014
4,2
1,2
50,1
36,6
30,1
44,1
15,6
18,1
Źródło: Opracowania GUS. Stan zdrowia ludności Polski z lat 2007, 2011 i 2016.
W Polsce relatywnie częściej na otyłość cierpiały osoby mieszkające na wsi (17,7%) niż w miastach (16,2%). Stosunkowo najwięcej osób z nadmierną masą ciała mieszkało w województwie łódzkim (56,8% osób z nadwagą i otyłością), natomiast przeciętnie najmniej problemów z masą ciała mieli mieszkańcy województwa podkarpackiego (50,7%). Występowały też wyraźne różnice ze względu na poziom wykształcenia. Problem nadwagi i otyłości dotyczył 43,8% Polaków z wykształceniem wyższym, 53,8% z wykształceniem średnim, 64,6% z zasadniczym zawodowym i 60,9% z podstawowym. Wyraźnie częściej otyłość odnotowywano wśród osób niesprawnych (27,6%) niż sprawnych (15%). Występowały również różnice ze względu na poziom dochodów, które szczególnie wyraźne były w przypadku mężczyzn. Zależność ta miała charakter liniowy i wynosiła od 54,1% wśród mężczyzn o najwyższych dochodach do 69% wśród najmniej zarabiających.
Nadwaga i otyłość występują również wśród dzieci i młodzieży. Zgodnie z wynikami badania HBSC przeprowadzonego w roku szkolnym 2013/2014, odsetek młodzieży 11–15-letniej z nadwagą i otyłością wynosił w Polsce 14,8 (odpowiednio 12,4 oraz 2,4). Należy odnotować, że skala zjawiska istotnie zmniejszyła się (o 2,2 p.p.) w porównaniu z badaniem HBSC z 2010 r., kiedy to odsetek dzieci z nadwagą i otyłością wynosił 17. Mimo to należy stwierdzić, że obecnie jest to jeden z najbardziej rozpowszechnionych problemów zdrowotnych w populacji dzieci. Co ważne, występowanie nadwagi i otyłości w okresie dzieciństwa związane jest z wyraźnie większym ryzykiem występowania otyłości w okresie dorosłości.
W przypadku nadwagi i otyłości u dzieci występują istotne różnice ze względu na płeć, wiek oraz sytuację rodzinną. Nadwaga i otyłość pojawiały się zdecydowanie częściej wśród polskich chłopców niż dziewcząt (odpowiednio 19,2% oraz 10,4%). Odsetek młodzieży z nadwagą i otyłością istotnie maleje wraz z wiekiem badanych. Wśród 11-latków wynosi 31 dla chłopców i 21 dla dziewcząt (średnia dla krajów objętych badaniem HBSC odpowiednio 27% i 17%), wśród 13-latków wynosi odpowiednio 26 i 13 (HBSC 24% i 15%), a wśród 15-latków odpowiednio 22 i 7 (HBSC 22% i 13%). Badania wykazały, że młodzież wychowywana przez samotnego rodzica wyraźnie częściej ma nadwagę i jest otyła (18,3%), niż kiedy jest wychowywana przez oboje rodziców biologicznych (14,9%) i w rodzinie zrekonstruowanej (6,9%).
Aktywność fizyczna
Aktywność fizyczna jest czynnikiem sprzyjającym zdrowiu. Regularna aktywność fizyczna:
• wydłuża życie,
• poprawia jakość życia,
• wzmacnia układ mięśniowo-szkieletowy,
• pomaga w utrzymaniu właściwej masy ciała,
• sprzyja zdrowiu psychicznemu.
Z kolei brak aktywności fizycznej powoduje występowanie wielu schorzeń, takich jak:
• choroby krążenia,
• choroby nowotworowe,
• cukrzyca,
• nadciśnienie tętnicze,
• nadwaga.
Kluczowe znaczenie aktywności fizycznej dla zdrowia znajduje odzwierciedlenie w rekomendacjach WHO, które zalecają osobom w wieku 18–64 lata przynajmniej 150 minut umiarkowanie intensywnej, aerobowej aktywności fizycznej w tygodniu lub przynajmniej 75 minut intensywnej aerobowej aktywności fizycznej w tygodniu. Aktywność jednorazowo powinna trwać co najmniej 10 minut. Do uzyskania dodatkowych korzyści należy według zaleceń WHO ten czas podwoić. Ponadto WHO zaleca ćwiczenia siłowe wzmacniające mięśnie co najmniej 2 razy w tygodniu. Dla dzieci w wieku od 5 do 17 lat WHO zaleca większe „dawki”, tj. przynajmniej 60 minut urozmaiconej aktywności fizycznej dziennie. Co więcej, zaleca się, aby aktywność aerobowa była uzupełniana co najmniej 3 razy w tygodniu aktywnością wzmacniająco mięśnie i kości.
Niedostateczna aktywność fizyczna w Polsce w 2016 r. była 4. po niewłaściwej diecie, paleniu tytoniu oraz piciu alkoholu czynnikiem ryzyka zgonu i niepełnosprawności. Odpowiadała ogółem za utratę 1,9% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku mężczyzn było to 1,8% lat przeżytych w zdrowiu, a w przypadku kobiet 2,0%. W 1990 r. było to odpowiednio 2,2% i 2,5%. Szacuje się, że w związku z niedostateczną aktywnością fizyczną w Polsce w 2016 r. zmarło 16,4 tys. osób (4,2% wszystkich zgonów), w tym 3,4 tys. mężczyzn (tj. 3,4% zgonów) i 9,5 tys. kobiet (tj. 5,0% zgonów). W 1990 r. było to odpowiednio 4,1% i 5,8% (zob. tab. 1.7).
Według wyników badania EHIS w Polsce aktywność fizyczną na poziomie co najmniej 150 minut w tygodniu deklarowało 60,8% dorosłych. Było to wyraźnie mniej niż średnia dla 24 państw UE wynosząca 64% (od 37,9% w Rumunii do 79,5% w Szwecji). W przypadku aktywności fizycznej występowały wyraźne różnice ze względu na płeć. Mężczyźni byli aktywniejsi niż kobiety zarówno w Polsce (66,7% vs 55,7%), jak przeciętnie w UE (68,2% vs 60,2%) (w przypadku mężczyzn i kobiet odpowiednio od 46,1% i 30,3% w Rumunii do 79,8% i 79,2% w Szwecji).
Tabela 1.7.
Zgony powiązane z niedostateczną aktywnością fizyczną w tys. i % wszystkich zgonów
1990
1995
2000
2005
2010
2016
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
Ogółem
19,1
4,9
18,6
4,8
16,0
4,4
15,3
4,2
15,7
4,1
16,4
4,2
M
8,6
4,1
8,1
3,9
6,9
3,5
6,5
3,3
6,7
3,4
6,8
3,4
K
10,5
5,8
10,4
5,7
9,1
5,3
8,8
5,1
9,0
5,0
9,5
5,0
Źródło: GBD Compare, https://vizhub.healthdata.org/gbd-compare/, „Viz Hub” .
Badania EHIS wskazują, że podejmowanie aktywności fizycznej przez przynajmniej 150 minut w tygodniu jest związane z cechami społeczno-demograficznymi. Oprócz płci z aktywnością fizyczną były związane takie cechy, jak np. wykształcenie, miejsce zamieszkania, wiek i sytuacja materialna.
W Polsce częstość podejmowania aktywności fizycznej, przez przynajmniej 150 minut tygodniowo, była zależna od poziomu wykształcenia. Wśród osób z wyższym wykształceniem osoby aktywne fizycznie w tym wymiarze czasu stanowiły 50,5%. W grupie osób o średnim poziomie wykształcenia osoby aktywne fizycznie stanowiły 67,3%. Natomiast wśród osób z wykształceniem podstawowym aktywnych fizycznie było 52,6%. Ponadto częściej taką aktywność podejmowały osoby mieszkające w mieście (18,9%) niż te mieszkające na wsi (14,1%). Aktywność fizyczna była również silnie związana z wiekiem. Zależność ta miała charakter liniowy – od 37,2% aktywnych przynajmniej 150 minut w tygodniu wśród osób w wieku 15–19 lat do 2% w przypadku osób powyżej 80. r.ż. Częściej aktywność fizyczną w wymiarze przynajmniej 150 minut tygodniowo deklarowały osoby o lepszej sytuacji materialnej, a zależność ta miała charakter liniowy od 14,2% wśród ⅕ najmniej zamożnych do 21,8% w przypadku ⅕ najbardziej zamożnych.
Problem zbyt małej aktywności fizycznej dotyczył również dzieci. Jak wskazują wyniki badania HBSC przeprowadzonego wśród polskich 15-latków, co najmniej 60 minut aktywności fizycznej w ciągu dnia zażywało/doświadczało 11,1% dziewcząt i 25,4% chłopców. Poziom ten był wyższy od średniej dla 27 państw UE wynoszącej odpowiednio 20% i 30% (w przypadku dziewcząt odsetek wahał się od 8 we Włoszech do 34 w Finlandii, a w przypadku chłopców od 17 we Włoszech do 47 w Finlandii). Poziom aktywności 15-latków był niższy niż 11-latków i wynosił w Polsce 11% dla dziewcząt i 25% dla chłopców. Poziom ten był wyższy od średniej 27 państw UE wynoszącej odpowiednio 10% i 20% (w przypadku dziewcząt odsetek wahał się od 5 we Włoszech do 18 w Bułgarii, a w przypadku chłopców od 11 we Włoszech do 28 w Hiszpanii).
Spożycie warzyw i owoców
Rodzaj i ilość spożywanych pokarmów oraz zawartych w nich składników odżywczych ma zasadniczy wpływ na stan zdrowia.
W Polsce w 2016 r. niewłaściwa dieta była głównym czynnikiem ryzyka śmierci zarówno w przypadku mężczyzn, jak i kobiet. Ponadto była głównym czynnikiem ryzyka niepełnosprawności wśród kobiet (w przypadku mężczyzn był to drugi w kolejności, po paleniu tytoniu, czynnik).
Niewłaściwa dieta w Polsce w 2016 r. spowodowała utratę 15,9% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku mężczyzn było to 16,8% lat przeżytych w zdrowiu, a w przypadku kobiet 13,4% (w 1990 r. było to odpowiednio 21,9% i 19,3%). Szacuje się, że z powodu niewłaściwej diety w Polsce w 2016 r. zmarło 106,8 tys. osób (27,4% wszystkich zgonów), w tym 53,5 tys. mężczyzn (tj. 26,8% zgonów) i 53,3 tys. kobiet (tj. 28,1% zgonów). Badania EHIS dotyczące stylu życia, którego częścią jest sposób odżywiania, analizowały spożycie warzyw i owoców. Niedostateczne spożycie tych pokarmów było wskazywane jako istotny czynnik ryzyka zgonu i niesprawności (zob. tab. 1.8).
Tabela 1.8.
Zgony związane z niewłaściwą dietą w tys. i % wszystkich zgonów
1990
1995
2000
2005
2010
2016
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
Niewłaściwa dieta ogółem
Ogółem
139,6
35,7
135,4
34,9
116,3
31,6
107,5
29,3
107,1
28,3
106,8
27,4
M
71,8
34,2
68,7
33,3
58,4
30,1
55,0
28,2
55,3
27,6
53,5
26,8
K
67,8
37,5
66,7
36,7
57,9
33,3
52,5
30,5
51,8
29,0
53,3
28,1
Dieta uboga w owoce
Ogółem
31,6
8,1
30,4
7,8
26,7
7,3
24,7
6,7
23,2
6,1
21,5
5,5
M
17,8
8,5
17,1
8,3
15,1
7,7
14,1
7,2
13,3
6,6
12,0
6,0
K
13,8
7,6
13,3
7,3
11,6
6,7
10,6
6,2
9,9
5,5
9,5
5,0
Dieta uboga w warzywa
Ogółem
18,6
4,8
16,3
4,2
11,6
3,2
11,5
3,1
10,8
2,9
9,7
2,5
M
9,6
7,6
8,2
4,0
5,5
2,8
5,6
2,9
5,2
2,6
4,6
2,3
K
9,0
5,0
8,1
4,5
6,1
3,5
5,9
3,4
5,6
3,1
5,1
2,7
Źródło: GBD Compare, https://vizhub.healthdata.org/gbd-compare/, „Viz Hub” .
Tabela 1.9.
Częstość spożywania owoców i warzyw w tygodniu w %
Wyszczególnienie
Raz dziennie lub częściej
4–6 razy w tygodniu
1–3 razy w tygodniu
Rzadziej niż raz w tygodniu
Nigdy
Częstość spożywania owoców (bez soków z koncentratów)
Ogółem
60,8
19,8
14,9
4,2
0,4
M
55,6
21,1
17,4
5,4
0,4
K
65,3
18,7
12,7
3,1
0,3
Częstość spożywania warzyw bez ziemniaków i soków z koncentratu
Ogółem
56,6
23,6
16,4
3,0
0,3
M
52,8
24,3
18,9
3,6
0,4
K
60,0
23,0
14,2
2,5
0,2
Źródło: Stan zdrowia ludności Polski w 2014 r., GUS, Warszawa 2016.
Według wyników badania EHIS w 2014 r. w Polsce odsetek osób powyżej 15. r.ż. deklarujących spożywanie owoców każdego dnia wynosił 58,5 (zob. tab. 1.9). Było to powyżej średniej dla 28 państw UE wynoszącej 56,5%. W Polsce codzienne jedzenie owoców częściej deklarowały kobiety (63,9%) niż mężczyźni (52,3%). Podobnie było w 28 państwach UE. W UE odsetek mężczyzn i kobiet jedzących owoce każdego dnia osiągnął średnią wartość odpowiednio 50,3 (od 25,7% w Rumunii do 70,5% we Włoszech) oraz 62,2 (od 31,8% w Rumunii do 77,8% we Włoszech).
W Polsce codzienne jedzenie warzyw deklarowało 55,7% osób, a średnia dla 28 państw UE wynosiła 51%. Częściej taki sposób odżywiania deklarowały Polki (59,6%) niż Polacy (51%). Podobnie było w innych państwach UE, gdzie przeciętny odsetek dla mężczyzn wynosił 45 i wahał się od 27,7 w Rumunii do 75,1 w Belgii, natomiast odsetek kobiet wynoszący przeciętnie 56,5 wahał się od 31,4 w Rumunii do 81,6 w Belgii.
Zalecane spożywanie przynajmniej 5 porcji warzyw i owoców w ciągu dnia deklarowało 10,1% osób w Polsce, częściej kobiet (11,8%) niż mężczyzn (8,1%). Częstość takiego odżywiania była zależna od poziomu wykształcenia i wynosiła: od 7,1% w przypadku osób z najniższym wykształceniem przez 9,5% ze średnim wykształceniem do 14,4% z wyższym wykształceniem.
Ponadto wyniki badania EHIS wykazały zróżnicowania w częstości spożywania owoców i warzyw ze względu m.in. na miejsce zamieszkania, wiek, status na rynku pracy i sytuację materialną. Częściej po owoce i warzywa sięgały osoby pracujące (odpowiednio 58,5% i 57,2%) niż bezrobotne (47,2% i 46%). Występowały też różnice ze względu na poziom dochodów. Zależność ta miała charakter liniowy i wynosiła od 66,5% jedzących owoce i 85% jedzących warzywa wśród ⅕ populacji o najwyższych dochodach do 54,5% jedzących owoce i 48,6% jedzących warzywa wśród ⅕ najmniej zarabiających.
Problem zbyt małej ilości spożywanych owoców i warzyw dotyczył również dzieci. Jak wskazują wyniki badania HBSC, wśród polskich 11-latków co najmniej raz dziennie owoce spożywało 37% chłopców i 45,5% dziewcząt. W przypadku 15-latków odsetek spożywających owoce przynajmniej raz dziennie był niższy niż 11-latków i wynosił w Polsce 29,3 dla dziewcząt i 25,6 dla chłopców. Poziom ten był wyższy od średniej dla 27 państw UE wynoszącej odpowiednio 34% i 26% (w przypadku dziewcząt odsetek wahał się od 24 w Szwecji do 51 w Danii, a w przypadku chłopców od 12 w Finlandii do 34 w Danii, Irlandii oraz Portugalii). Spożywanie warzyw wśród 15-latków co najmniej raz dziennie deklarowało 26% chłopców i 28% dziewcząt. Było to poniżej średniej UE wynoszącej odpowiednio 27% i 35% (w przypadku dziewcząt odsetek wahał się od 22 w Hiszpanii do 61 w Belgii, a w przypadku chłopców od 16 w Niemczech do 52 w Belgii).
Piśmiennictwo
1. Centers for Disease Control and Prevention, Fact Sheets – Alcohol Use and Your Health, https://www.cdc.gov .
2. Centers for Disease Control and Prevention, Health Effects of Cigarette Smoking, https://www.cdc.gov .
3. Doll R. et al., Mortality in relation to smoking: 50 years’ observations on male British doctors. British Medical Journal 2004, nr 328, s. 1519–1533.
4. Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/styl-zycia;3980878.html .
5. Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/web/health/health-status-determinants/data/database .
6. Eurostat, Tobacco consumption, http://ec.europa.eu/eurostat/web/health/health-status-determinants .
7. GBD Compare, Viz Hub, https://vizhub.healthdata.org/gbd-compare/ .
8. Global Recommendations on Physical Activity for Health. WHO 2010, http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/44399/1/9789241599979_eng.pdf
9. Global status report on alcohol and health 2014. Dane WHO za 2014 r.
10. Health at a glance Europe: 2016, OECD 2015.
11. Inchley J. et al., Growing up unequal: Gender and socioeconomic differences in young people’s health and well-being, Health policy for children and adolescents 7. WHO 2016.
12. Kachaniak D., Trząsalska A., Krassowska U., Raport z ogólnopolskiego badania ankietowego na temat postaw wobec palenia tytoniu. Warszawa 2015, s. 13–33.
13. Kiejna A. i in. Rozpowszechnienie wybranych zaburzeń psychicznych w populacji dorosłych Polaków z odniesieniem do płci i struktury wieku–badanie EZOP Polska. Psychiatria Polska 2015, nr 49, s. 15–27.
14. Kowalewska A., Palenie tytoniu, Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych. Wyniki badania HBSC (red. J. Mazur). Warszawa 2014, s. 171–175.
15. Loring B., Robertson A., Otyłość i nierówności. Praktyczne aspekty przeciwdziałania nierównościom związanym z nadwagą i otyłością. WHO 2014.
16. Mazur J. (red.), Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych. Wyniki badań HBSC 2014. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2015.
17. Ng M. et al., Global, regional, and national prevalence of overweight and obesity in children and adults during 1980–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013. Lancet 2010, t. 384, nr 9945, s. 766–781.
18. Poznańska A., Rabczenko D., Wojtyniak B., Wojtynik B., Goryński P. (red.), Wybrane czynniki ryzyka zdrowotnego związane ze stylem życia, Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2016, s. 332–356.
19. Stan zdrowia ludności Polski w 2014 r. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa 2016.
20. Wysocki M.J., Sakowska I., Car J.: Miary obciążeń zdrowotno-społecznych – nowe mierniki sytuacji zdrowotnej ludności. Przegląd Epidemiologiczny 2005, 59, 125–134.
21. Zachowaj równowagę. Zapobieganie nadwadze i otyłości oraz chorobom przewlekłym poprzez edukację społeczeństwa w zakresie żywienia i aktywności fizycznej. Projekt KIK/34 w Szwajcarsko-Polskim Programie Współpracy, oprac. M. Jarosz, M. Siuba Strzelińska, Warszawa 2016.
22. Zgliczyński W.S., Alkohol w Polsce, INFOS, nr 215, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2016.
23. Zgliczyński W.S., Nadwaga i otyłość w Polsce, INFOS, nr 227, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2017.
24. Zgliczyński W.S., Palenie tytoniu w Polsce, INFOS, nr 237, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2017.
Czynniki ryzyka zdrowotnego związane ze stylem życia
Wśród wszystkich czynników ryzyka mających wpływ na zdrowie człowieka w pewnym uproszczeniu można wskazać trzy grupy, tj. czynniki metaboliczne, środowiskowe i behawioralne. Próby oszacowania wpływu poszczególnych czynników przynoszą różne rezultaty. Niemniej w każdym zestawieniu największą rolę przypisuje się czynnikom behawioralnym, czyli innymi słowy – stylowi życia definiowanemu jako „całokształt cech charakterystycznych dla zachowania się jednostki lub zbiorowości, ujawniający się zwłaszcza w życiu codziennym”.
Według analiz prowadzonych w ramach Global Burden of Disease Study (GBD) czynniki behawioralne w 2016 r. w Polsce odpowiedzialne były za blisko połowę wszystkich zgonów (48,7%) i ponad ⅓ (35,7%) utraconych lat przeżytych w zdrowiu (disability adjusted life years, DALY, tzn. utracona długość życia skorygowana niepełnosprawnością) rozumianych jako suma lat straconych w wyniku przedwczesnej umieralności oraz niesprawności. W przypadku mężczyzn czynniki behawioralne były odpowiedzialne za ponad połowę (55,9%) wszystkich zgonów oraz były przyczyną utraty 43% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku kobiet było to odpowiednio 41,1% oraz 26,6%.
Wśród czynników behawioralnych jako najbardziej istotne wskazano czynniki związane z dietą, palenie tytoniu (w tym bierne palenie), spożywanie alkoholu, niską aktywność fizyczną. W opracowaniu przedstawiono sytuację w Polsce, która dotyczy skutków oddziaływania tych czynników na organizm. Dodatkowo uwzględniono czynnik metaboliczny, którym jest nadmierna masa ciała, tj. nadwaga i otyłość.
Analizy wskazujące, jak bardzo istotny dla stanu zdrowia jest wpływ czynników behawioralnych, powodują coraz większe zainteresowanie zagadnieniami modyfikacji stylu życia. Analizy i badania prowadzone na poziomie poszczególnych państw, jak również na poziomie międzynarodowym przez m.in. Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization, WHO), Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Co-operation and Development, OECD), Komisję Europejską, wskazują na występowanie istotnych różnic między grupami jednostek ze względu na ich pozycję społeczno-ekonomiczną. W związku z tym przy projektowaniu działań mających służyć modyfikacji stylu życia należy brać pod uwagę występujące różnice, a grupy szczególnie narażone powinny otrzymywać inny rodzaj edukacji zdrowotnej i wsparcia. Przygotowując to opracowanie, inspirowano się publikacją pt. Wybrane czynniki ryzyka zdrowotnego związane ze stylem życia, która ukazała się w ramach raportu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny na temat sytuacji zdrowotnej ludności w Polsce w 2016 r.
Palenie tytoniu
Palenie tytoniu oraz narażenie na dym tytoniowy niesie poważne skutki zdrowotne. Dowodzi się, że palenie oddziałuje negatywnie w zasadzie na cały organizm, a palacze są szczególnie narażeni na:
• choroby układu oddechowego (przewlekła obturacyjna choroba płuc, astma, gruźlica, zapalenie płuc);
• choroby układu krążenia (choroba niedokrwienna serca, tętniak aorty, wylew, miażdżyca obwodowych naczyń krwionośnych);
• oraz nowotwory (gardła, krtani, przełyku, tchawicy, oskrzeli, płuc, krwi, żołądka, wątroby, trzustki, nerki i moczowodu, okrężnicy, szyjki macicy, pęcherza, jelita grubego).
Ponadto palenie tytoniu jest istotnym czynnikiem wpływającym na pojawienie się innych problemów zdrowotnych (np. ślepota, katarakta, zwyrodnienie plamki żółtej, zapalenie ozębnej, złamanie kości udowej, cukrzyca), a także wywiera negatywny wpływ na układ rozrodczy i zaburzenia płodności u kobiet oraz zaburzenia erekcji u mężczyzn. Palenie tytoniu uszkadza układ immunologiczny i odpowiada za ogólne pogorszenie się stanu zdrowia. Również bierne palenie naraża na szkodliwe działanie dymu tytoniowego i jest czynnikiem ryzyka pojawienia się problemów zdrowotnych zarówno u dorosłych (udar mózgu, podrażnienie błony śluzowej nosa, choroba niedokrwienna serca, rak płuca), jak i u dzieci (choroby dolnych dróg oddechowych, choroby ucha środkowego, zaburzenia oddechowe, uszkodzenia płuc, zespół nagłego zgonu niemowląt). Bierne palenie ma także negatywny wpływ na kobiecy układ rozrodczy i jest przyczyną niskiej wagi urodzeniowej dzieci. Należy podkreślić, że również korzystanie z tzw. elektronicznych papierosów ma negatywny wpływ na zdrowie.
Palenie tytoniu w Polsce w 2016 r. było drugim – po niewłaściwej diecie – czynnikiem ryzyka śmierci zarówno u mężczyzn, jak i kobiet. Ponadto palenie było głównym czynnikiem powodującym niepełnosprawności wśród mężczyzn (w przypadku kobiet był to drugi w kolejności czynnik po niewłaściwej diecie). W Polsce w 2016 r. palenie wyrobów tytoniowych skutkowało utratą 14,1% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku mężczyzn było to 18,5% lat przeżytych w zdrowiu, a w przypadku kobiet 8,7% (w 1990 r. było to odpowiednio 23,1% i 8,6%). Badania wskazują, że palacze żyją przeciętnie 10 lat krócej niż niepalący. Szacuje się, że z powodu palenia w Polsce w 2016 r. zmarło 66 tys. osób (17% wszystkich zgonów), w tym 48 tys. mężczyzn (tj. 24,1% zgonów) i 18 tys. kobiet (tj. 9,6% zgonów).
Tabela 1.1.
Zgony w wyniku palenia i biernego palenia podane w tys. i % wszystkich zgonów
1990
1995
2000
2005
2010
2016
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
Palenie
Ogółem
81,9
20,9
79,3
20,4
74,9
20,4
72,9
19,9
72,5
19,1
66,4
17
M
63,9
30,5
61,4
29,7
57,1
29,4
55,4
28,5
53,7
26,8
48,1
24,1
K
18,0
9,9
17,9
9,9
17,8
10,2
17,5
10,2
18,8
10,5
18,3
9,6
Bierne palenie
Ogółem
9,2
2,4
7,9
2,1
6,4
1,8
6,2
1,9
6,3
1,7
6,2
1,6
M
3,1
1,5
2,9
1,4
2,4
1,3
2,5
1,3
2,8
1,4
2,8
1,4
K
6,1
3,4
5
2,8
4
2,3
3,7
2,1
3,5
1,9
3,4
1,8
Suma
Ogółem
91,1
23,3
87,2
22,5
81,3
22,2
79,1
21,8
78,8
20,8
72,6
18,6
Źródło: GBD Compare, https://vizhub.healthdata.org/gbd-compare/, „Viz Hub” .
Bierne palenie było przyczyną utraty 0,8% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku mężczyzn było to 0,7% lat przeżytych w zdrowiu, a w przypadku kobiet 0,9% (w 1990 r. było to odpowiednio 0,9% i 1,8%). Bierne palenie było odpowiedzialne za 6,2 tys. zgonów, tj. 1,6% wszystkich zgonów (zob. tab. 1.1).
Mimo udowodnionej szkodliwości palenie tytoniu wciąż jest popularne. Według Europejskiego Ankietowego Badania Zdrowia (EHIS) w 2014 r. osoby codziennie palące tytoń stanowiły w Polsce 22,7% populacji osób w wieku 15 lat i więcej, tj. 7,3 mln osób. Łącznie z osobami palącymi okazjonalnie (3,4%, tj. 1 mln osób) stanowiło to 26,1%, czyli 8,3 mln osób. Odsetek palących codziennie był w Polsce wyższy niż średnia dla 28 państw członkowskich Unii Europejskiej (UE) wynosząca 21%. Najwyższy odsetek palaczy występował w Bułgarii (28,2), a najniższy w Szwecji (11,9).
Tabela 1.2.
Palenie tytoniu w Polsce wśród osób w wieku 15 lat i więcej
Palący codziennie
Palący okazjonalnie
Niepalący
Ogółem
M
K
Ogółem
M
K
Ogółem
M
K
1996
29,6
40,9
19,4
5,7
6,4
5,1
63,8
51,6
74,7
2004
26,3
33,9
19,3
4,0
4,1
3,8
69,1
61,4
76,1
2009
23,8
31,0
18,0
5,4
5,9
4,9
70,8
63,1
77,1
2014
22,7
28,8
17,2
3,4
3,7
3,1
73,9
67,5
79,7
Źródło: na podstawie raportu GUS – Stan zdrowia ludności Polski z lat 2006 i 2016.
Problem codziennego palenia tytoniu w Polsce dotyczył częściej mężczyzn (28,8%, tj. 4,4 mln osób) niż kobiet (17,2%, tj. 2,9 mln osób). Podobnie było w 28 państwach UE (z wyjątkiem Danii, gdzie w przypadku obu płci odsetek palaczy był taki sam i wynosił 17). Odsetek mężczyzn palących codziennie w UE wynosił średnio 25,6 i wahał się od 12,1 w Szwecji do 38,2 na Cyprze. Z kolei odsetek kobiet palących codziennie wynosił średnio w UE 16,9 i był najniższy w Rumunii (8,3), a najwyższy w Austrii (22,1).
Popularność palenia zmieniała się na przestrzeni lat. Między rokiem 1996 a 2004 odsetek palących codziennie zmniejszył się w Polsce o 6,9 p.p. Największe spadki odnotowywano w populacji mężczyzn, natomiast w przypadku kobiet spadki były niewielkie (zob. tab. 1.2). Zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet największy względny spadek częstości palenia zaobserwowano w grupach osób lepiej wykształconych. Niepokojący jest obserwowany wzrost rozpowszechnienia się palenia wśród kobiet nieposiadających wyższego wykształcenia. Zmniejszenie konsumpcji wyrobów tytoniowych odnotowano również w innych państwach europejskich. W latach 2000–2014 udział palących codziennie w UE zmniejszył się przeciętnie o 3,9 p.p. W tym czasie spadek w Polsce wyniósł 4,9 p.p. – z 27,6% do 22,7%. Największe spadki odnotowano w Irlandii (o 14 p.p. do 19%) i Danii (o 13,5 p.p. do 17%).
Problem palenia tytoniu w Polsce dotyczył również dzieci. Wyniki badania Health Behaviour in School-aged Children (HBSC), przeprowadzonego w 2014 r. wśród polskiej młodzieży w wieku 11–15 lat, inicjację tytoniową przeszło 26,4% tej grupy, a pali 12,3%, w tym 8,1% pali regularnie. Częstość regularnego palenia wśród młodzieży w Polsce (codziennie lub co najmniej raz w tygodniu) rosła wraz z wiekiem i wynosiła w przypadku 11-, 13- i 15-latków odpowiednio 2%, 7,3% i 15,1%. Wyniki te były podobne do wyników z poprzedniej edycji badania w 2010 r. W 2014 r. odsetek palących polskich dzieci był niższy od średniej UE wynoszącej 14 (zarówno dla chłopców, jak i dziewcząt). W państwach UE występowały duże zróżnicowania. Wśród chłopców odsetek palących wahał się od 7 w Szwecji do 30 w Bułgarii, a w przypadku dziewcząt – od 6 w Szwecji do 25 w Chorwacji.
Wyniki EHIS wskazują, że częstość palenia tytoniu jest związana z warunkami społeczno-demograficznymi. Na częstość palenia tytoniu, oprócz płci, wpływają takie czynniki, jak np. miejsce zamieszkania, poziom wykształcenia, status zawodowy, stan cywilny, sytuacja materialna i wiek. Można ogólnie stwierdzić, że palenie tytoniu jest powiązane z niskim statusem społeczno-ekonomicznym.
W Polsce relatywnie częściej codziennie paliły osoby zamieszkałe w miastach (23,5%) niż na wsi (21,5%). Stosunkowo najwięcej osób palących mieszkało w województwie lubuskim (35,3% mężczyzn i 24% kobiet), natomiast przeciętnie najmniej palili mieszkańcy województwa podkarpackiego (23,1% mężczyzn i 10% kobiet). Występowały też wyraźne różnice ze względu na poziom wykształcenia. Problem regularnego palenia tytoniu dotyczył 12,1% Polaków z wykształceniem wyższym (14,8% mężczyzn i 10,2% kobiet), 26,9% z wykształceniem średnim (27,1% mężczyzn i 19,1% kobiet) i 37,6% z zasadniczym zawodowym (39,3% mężczyzn i 27,9% kobiet).
Częściej paliły osoby bezrobotne (41,1%) niż pracujące (25,5%); podobnie częściej osoby rozwiedzione (45%) niż pozostające w związkach małżeńskich (25,8%) oraz kawalerowie i panny (27,2%). Występowały też różnice ze względu na poziom dochodów. Zależność ta miała charakter liniowy i wynosiła od 18,3% wśród jednej piątej populacji o najwyższych dochodach do 31,3% wśród jednej piątej najmniej zarabiających. Częstość palenia w Polsce była również zróżnicowana ze względu na wiek. Najwyższy odsetek palących odnotowano w grupach między 50. a 59. r.ż. (31,5) i między 40. a 49. r.ż. (28,6). Najniższy odsetek palących występował w grupie powyżej 80. r.ż. (3,6) oraz między 15. a 19. r.ż. (7,5). Wśród palących tytoń codziennie występowały wyraźne różnice ze względu na liczbę wypalanych papierosów. Osoby wypalające co najmniej 20 papierosów stanowiły w przypadku mężczyzn 55,4%, a wśród kobiet 30,7%. Osoby wypalające mniej niż 5 papierosów to 4,3% palących (2,8% mężczyzn i 6,5% kobiet).
Zgodnie z wynikami badań przeprowadzonych w 2015 r. przez Główną Inspekcję Sanitarną w Polsce występuje istotny problem narażania osób niepalących na dym tytoniowy. W 2015 r. co 4 palący Polak przyznał, że pali w obecności dzieci i kobiet ciężarnych. Ponad ⅓ (39%) deklarowała, że w ich domach pali się tytoń. W miejscach publicznych Polacy najczęściej narażeni byli na bierne palenie na przystankach i w obiektach komunikacji miejskiej (25%), w barach i pubach (19%) oraz dyskotekach i klubach muzycznych (11%), a także w zakładach pracy (11%). Ponadto ⅕ (18%) osób w wieku 15–19 lat była narażona na wdychanie dymu tytoniowego na terenie placówek edukacyjnych.
Spożycie alkoholu
Spożywanie alkoholu jest jednym z głównych czynników ryzyka wpływających na stan zdrowia populacji. Wskazuje się, że z piciem alkoholu, a szczególnie piciem w nadmiernych ilościach, wiąże się wiele zagrożeń, w tym zagrożenia bezpośrednie oraz długoterminowe efekty zdrowotne. Do zagrożeń bezpośrednich zalicza się m.in. urazy, takie jak:
• wypadki samochodowe;
• upadki, utonięcia i oparzenia;
• przemoc, w tym zabójstwa, samobójstwa, napaści na tle seksualnym i przemoc wobec partnera;
• zatrucia alkoholem;
• ryzykowne zachowania seksualne, które mogą prowadzić do niezamierzonej ciąży;
• zarażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową;
• poronienia i wady wrodzone płodu.
Do zagrożeń długoterminowych zalicza się m.in.:
• nadciśnienie tętnicze;
• choroby serca, udary;
• choroby wątroby i problemy trawienne;
• nowotwory piersi, jamy ustnej, gardła, przełyku, wątroby i okrężnicy;
• problemy z uczeniem się i pamięcią, w tym demencja i słabe wyniki w nauce;
• problemy związane ze zdrowiem psychicznym, w tym depresja i stany lękowe;
• problemy społeczne, w tym utrata wydajności, problemy rodzinne i bezrobocie;
• uzależnienie.
Picie alkoholu w Polsce w 2016 r. było 3., po niewłaściwej diecie i paleniu tytoniu, czynnikiem ryzyka niepełnosprawności i śmierci zarówno w przypadku mężczyzn, jak i kobiet. Konsumpcja alkoholu w Polsce w 2016 r. spowodowała utratę 8,9% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku mężczyzn było to 13,7% lat przeżytych w zdrowiu, a w przypadku kobiet 3,2% (w 1990 r. było to odpowiednio 10,1% i 2,1%). Szacuje się, że z powodu picia alkoholu w Polsce w 2016 r. zmarło 32,1 tys. osób (8,2% wszystkich zgonów), w tym 27,6 tys. mężczyzn (tj. 13,8% zgonów) i 4,5 tys. kobiet (tj. 2,4% zgonów) (zob. tab. 1.3).
W opracowaniach międzynarodowych standardowo przedstawia się poziom spożycia 100% alkoholu w populacji osób powyżej 15. r.ż., bez uwzględniania osób niepijących alkoholu. Zgodnie z danymi OECD spożycie 100% alkoholu w Polsce wynosiło w 2014 r. 10,5 l i było wyższe niż średnie spożycia alkoholu w państwach UE (10 l). Konsumpcja wahała się od 7,2 l w Szwecji do 14,3 l na Litwie. Polska była jednym z trzech krajów UE, w których spożycie alkoholu od 2000 r. wzrosło co najmniej o 20%, przy spadku średniej UE o 11,2%. Zgodnie z WHO w 2010 r. przeciętne spożycie alkoholu w populacji osób pijących powyżej 15 r.ż. w Polsce wynosiło 24,2 l 100% alkoholu i było wyraźnie wyższe wśród mężczyzn (31,5 l) niż wśród kobiet (14 l). Przedstawiane dane na temat spożycia napojów alkoholowych obejmują tylko napoje z oficjalnej sprzedaży. Spożycie nielegalnego i nieformalnie produkowanego alkoholu w Polsce według OECD wynosiło 13% konsumpcji alkoholu.
Tabela 1.3.
Zgony spowodowane piciem alkoholu w tys. i % wszystkich zgonów
1990
1995
2000
2005
2010
2016
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
Ogółem
23,3
6,0
24,6
6,3
28,4
7,7
32,7
8,9
33,2
8,8
32,1
8,2
M
21,3
10,2
22,4
10,9
24,8
12,8
28,2
14,5
28,8
14,4
27,6
13,8
K
2,0
1,1
2,2
1,2
3,6
2,1
4,5
2,6
4,4
2,4
4,5
2,4
Źródło: GBD Compare, https://vizhub.healthdata.org/gbd-compare/, „Viz Hub” .
W Polsce w 2014 r. picie alkoholu deklarowało 72,2% osób w wieku 15 lat i więcej. Po alkohol sięgali częściej mężczyźni (82,9%) niż kobiety (63,2%) (zob. tab. 1.4).
Tabela 1.4.
Osoby w wieku 15 lat i więcej według częstości picia alkoholu w 2014 r.
Pijący alkohol w ciągu ostatnich 12 miesięcy
abstynenci
razem
co najmniej raz w tygodniu
co najmniej raz w miesiącu
rzadziej niż raz w miesiącu
Ogółem
27,8
72,2
17,8
28,5
25,9
M
17,1
82,9
28,5
34,3
20,1
K
36,8
63,2
8,8
23,6
30,8
Źródło: na podstawie raportu GUS – Stan zdrowia ludności Polski z 2016 r.
Większość Polek i Polaków piła alkohol na tyle rzadko i w takich małych ilościach, że ryzyko wystąpienia szkód było małe. W badaniach EHIS picie co najmniej raz w miesiącu i rzadziej niż raz w miesiącu deklarowało odpowiednio 34,3% i 20,1% mężczyzn oraz 23,6% i 30,8% kobiet. Natomiast picie alkoholu co najmniej raz w tygodniu deklarowało 28,5% mężczyzn (3,8 mln) i 8,8% kobiet (tj. 1,4 mln). Wśród osób pijących co najmniej raz w tygodniu, te najbardziej zagrożone, tj. te które sięgały po alkohol przynajmniej 5 razy w tygodniu, stanowiły 19,3% mężczyzn i 8,1% kobiet (łącznie 820 tys. osób) (zob. tab. 1.5).
Alkohol w sposób szkodliwy, tj. zgodnie z przyjętą w EHIS wartością jednorazowego spożycia przynajmniej 6 porcji alkoholu przynajmniej raz w miesiącu, piło w Polsce 17,4% populacji. Byli to częściej mężczyźni (28,8%) niż kobiety (7,7%).
Jak wynika z badań Instytutu Psychiatrii i Neurologii, w Polsce 11,9% dorosłej populacji (18–64 lata), tj. blisko 3 mln osób, nadużywa alkoholu, w tym uzależnionych jest ok. 600 tys. osób, tj. 2,4% populacji. Zaburzenia związane z konsumpcją alkoholu przejawia 20,5% mężczyzn i 3,4% kobiet. Największe natężenie tych problemów skupia się w populacji mężczyzn w wieku 40–49 (27,2%). Wśród kobiet problemy z alkoholem najczęściej występują w grupie wieku od 30. do 39. r.ż. (5,7%).
Tabela 1.5.
Liczba dni picia alkoholu w tygodniu (w odsetkach osób pijących alkohol chociaż raz w tygodniu)
-------- --------- ------- ------- ------- ------- ------- -------
1 dzień 2 dni 3 dni 4 dni 5 dni 6 dni 7 dni
Ogółem 19,6 41,7 11,8 10,6 3,6 2,4 10,4
M 16,5 40,3 12,2 11,6 3,9 2,9 12,5
K 27,9 45,5 10,7 7,8 2,5 1,1 4,5
-------- --------- ------- ------- ------- ------- ------- -------
Źródło: na podstawie raportu GUS – Stan zdrowia ludności Polski z 2016 r.
Jak wskazuje przeprowadzone przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w latach 2010–2011 badanie populacyjne, nadużywanie alkoholu kiedykolwiek w ciągu życia stwierdzono u 10,9% dorosłej populacji (18–64 lat), tj. ok 3 mln osób. Częściej u mężczyzn (18,6%) niż kobiet (3,3%). Problem ten dotyczył głównie mężczyzn w przedziale wiekowym 30–49 lat oraz kobiet w przedziale wiekowym 30–39 lat. Uzależnienie od alkoholu potwierdzono u 2,2% dorosłych Polaków, tj. ok 600 tys. osób. Uzależnienie częściej dotyczyło mężczyzn (4,1%) niż kobiet (0,4%) i było najwyższe wśród mężczyzn po 50. r.ż. (6,5%). Ponadto szacowano, że konsekwencje uzależnienia od alkoholu i nadużywania alkoholu dotykały również 3 mln innych osób, będących członkami rodzin osób nadużywających i uzależnionych.
W Polsce występuje również problem spożywania alkoholu przez osoby niepełnoletnie. Według badań HBSC w Polsce 21,1% dzieci w wieku 11–15 lat upiło się co najmniej raz w życiu, a 6,4% pije alkohol co najmniej raz w tygodniu. Według tych samych badań 34,9% dzieci po raz pierwszy piło alkohol, mając 13 lat lub mniej, a 9,2% po raz pierwszy upiło się w tym wieku. Wskaźniki picia i upijania się rosną wraz z wiekiem. Należy podkreślić, że w stosunku do 2010 r. zmniejszyła się częstość picia alkoholu i upijania się, a także opóźnił się wiek inicjacji alkoholowej. Pozytywne zmiany były w głównej mierze efektem mniejszego spożycia alkoholu przez chłopców. Zauważalny zaś był wzrost niekorzystnych zachowań związanych z piciem alkoholu wśród dziewcząt.
Nadwaga i otyłość
Nadmierna masa ciała ma negatywny wpływ na zdrowie. Wśród konsekwencji zdrowotnych wskazuje się powikłania:
• sercowo-naczyniowe (m.in. nadciśnienie tętnicze, chorobę niedokrwienną serca, zaburzenia lipidowe);
• oddechowe (m.in. bezdech senny i astmę);
• neurologiczne (m.in. udar mózgu i demencję);
• żołądkowo-jelitowe i wątrobowe (m.in. cukrzycę typu II i stan przedcukrzycowy);
• endokrynologiczne (m.in. zaburzenia płodności i przedwczesne dojrzewanie);
• kostno-szkieletowe (m.in. choroby zwyrodnieniowe stawów, bóle pleców);
• nerkowe;
• konsekwencje psychospołeczne (m.in.: niska samoocena, lęk, depresja, zaburzenia odżywiania, obniżone wyniki w nauce) oraz nowotwory.
Do potencjalnie negatywnych konsekwencji zdrowotnych mogą prowadzić też próby zmniejszania masy ciała przez niewłaściwie dobrane środki wspomagające odchudzanie i radykalne głodówki.
W Polsce w 2016 r. nadmierna masa ciała odpowiadała ogółem za utratę 10,1% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku mężczyzn było to 9,9% lat przeżytych w zdrowiu, a w przypadku kobiet 10,4% (w 1990 r. było to odpowiednio 8,4% i 10,1%). Szacuje się, że w związku z nadmierną masą ciała w Polsce w 2016 r. zmarło 50 tys. osób (12,8% wszystkich zgonów), w tym 23,1 tys. mężczyzn (tj. 11,5% zgonów) i 26,9 tys. kobiet (tj. 14,2% zgonów) (zob. tab. 1.6).
Kontrolę prawidłowej wagi umożliwia wskaźnik masy ciała BMI, który jest ilorazem masy ciała podanej w kilogramach i kwadratu wysokości podanej w metrach. Zgodnie z przyjętymi przez WHO standardami nadwaga występuje, gdy BMI jest równe lub większe od 25, otyłość zaś – gdy wynosi 30 i więcej.
Według wyników EHIS w 2014 r. osoby z nadwagą i osoby otyłe w Polsce stanowiły odpowiednio 36,6% i 16,7% populacji osób w wieku 15 lat i więcej, czyli łącznie 53,3%. Było to powyżej średniej dla 28 państw UE wynoszącej 34,8% osób z nadwagą oraz 15,4% otyłych. Problem nadmiernej masy ciała w Polsce dotyczył częściej mężczyzn (44% nadwaga i 18,1% otyłość) niż kobiet (odpowiednio 30,1% i 15,6%). Podobnie było w 28 państwach UE. Odsetek mężczyzn z nadwagą w UE przyjął średnią wartość 41,7, a odsetek mężczyzn otyłych 15,6. Odsetek kobiet z nadwagą i otyłych wynosił średnio w UE 28,3 i 15,3. Częstość występowania nadwagi i otyłości w państwach rozwiniętych, w tym w Polsce, stale wzrasta i jest obecnie jednym z najpowszechniej występujących problemów zdrowotnych związanych ze stylem życia.
W Polsce w 1996 r. odsetek osób z nadwagą i otyłych wynosił 27,7, a w 2009 r. osiągnął już 53 (tab. 1.6). Wzrost odnotowano również w innych krajach UE. Między rokiem 2008 i 2014 udział osób otyłych wzrósł wśród 24 krajów UE o 1,5 p.p.
Wyniki badania EHIS wskazują, że prawdopodobieństwo występowania nadmiernej masy ciała jest związane z czynnikami społeczno-demograficznymi. Stwierdzono, że otyłość silnie łączy się nie tylko z płcią, lecz także miejscem zamieszkania, poziomem wykształcenia, stanem zdrowia, sytuacją materialną oraz wiekiem.
Tabela 1.6.
Masa ciała osób dorosłych w Polsce w wybranych latach
Niedowaga
Masa ciała w normie
Nadwaga
Otyłość
K
M
K
M
K
M
K
M
1996
15,9
5,9
57,5
65,1
14,2
18,7
12,4
10,3
2004
16,5
5,6
56,7
61,7
14,2
19,8
12,5
12,6
2009
4,3
1,3
51,0
37,4
29,4
44,8
15,2
16,6
2014
4,2
1,2
50,1
36,6
30,1
44,1
15,6
18,1
Źródło: Opracowania GUS. Stan zdrowia ludności Polski z lat 2007, 2011 i 2016.
W Polsce relatywnie częściej na otyłość cierpiały osoby mieszkające na wsi (17,7%) niż w miastach (16,2%). Stosunkowo najwięcej osób z nadmierną masą ciała mieszkało w województwie łódzkim (56,8% osób z nadwagą i otyłością), natomiast przeciętnie najmniej problemów z masą ciała mieli mieszkańcy województwa podkarpackiego (50,7%). Występowały też wyraźne różnice ze względu na poziom wykształcenia. Problem nadwagi i otyłości dotyczył 43,8% Polaków z wykształceniem wyższym, 53,8% z wykształceniem średnim, 64,6% z zasadniczym zawodowym i 60,9% z podstawowym. Wyraźnie częściej otyłość odnotowywano wśród osób niesprawnych (27,6%) niż sprawnych (15%). Występowały również różnice ze względu na poziom dochodów, które szczególnie wyraźne były w przypadku mężczyzn. Zależność ta miała charakter liniowy i wynosiła od 54,1% wśród mężczyzn o najwyższych dochodach do 69% wśród najmniej zarabiających.
Nadwaga i otyłość występują również wśród dzieci i młodzieży. Zgodnie z wynikami badania HBSC przeprowadzonego w roku szkolnym 2013/2014, odsetek młodzieży 11–15-letniej z nadwagą i otyłością wynosił w Polsce 14,8 (odpowiednio 12,4 oraz 2,4). Należy odnotować, że skala zjawiska istotnie zmniejszyła się (o 2,2 p.p.) w porównaniu z badaniem HBSC z 2010 r., kiedy to odsetek dzieci z nadwagą i otyłością wynosił 17. Mimo to należy stwierdzić, że obecnie jest to jeden z najbardziej rozpowszechnionych problemów zdrowotnych w populacji dzieci. Co ważne, występowanie nadwagi i otyłości w okresie dzieciństwa związane jest z wyraźnie większym ryzykiem występowania otyłości w okresie dorosłości.
W przypadku nadwagi i otyłości u dzieci występują istotne różnice ze względu na płeć, wiek oraz sytuację rodzinną. Nadwaga i otyłość pojawiały się zdecydowanie częściej wśród polskich chłopców niż dziewcząt (odpowiednio 19,2% oraz 10,4%). Odsetek młodzieży z nadwagą i otyłością istotnie maleje wraz z wiekiem badanych. Wśród 11-latków wynosi 31 dla chłopców i 21 dla dziewcząt (średnia dla krajów objętych badaniem HBSC odpowiednio 27% i 17%), wśród 13-latków wynosi odpowiednio 26 i 13 (HBSC 24% i 15%), a wśród 15-latków odpowiednio 22 i 7 (HBSC 22% i 13%). Badania wykazały, że młodzież wychowywana przez samotnego rodzica wyraźnie częściej ma nadwagę i jest otyła (18,3%), niż kiedy jest wychowywana przez oboje rodziców biologicznych (14,9%) i w rodzinie zrekonstruowanej (6,9%).
Aktywność fizyczna
Aktywność fizyczna jest czynnikiem sprzyjającym zdrowiu. Regularna aktywność fizyczna:
• wydłuża życie,
• poprawia jakość życia,
• wzmacnia układ mięśniowo-szkieletowy,
• pomaga w utrzymaniu właściwej masy ciała,
• sprzyja zdrowiu psychicznemu.
Z kolei brak aktywności fizycznej powoduje występowanie wielu schorzeń, takich jak:
• choroby krążenia,
• choroby nowotworowe,
• cukrzyca,
• nadciśnienie tętnicze,
• nadwaga.
Kluczowe znaczenie aktywności fizycznej dla zdrowia znajduje odzwierciedlenie w rekomendacjach WHO, które zalecają osobom w wieku 18–64 lata przynajmniej 150 minut umiarkowanie intensywnej, aerobowej aktywności fizycznej w tygodniu lub przynajmniej 75 minut intensywnej aerobowej aktywności fizycznej w tygodniu. Aktywność jednorazowo powinna trwać co najmniej 10 minut. Do uzyskania dodatkowych korzyści należy według zaleceń WHO ten czas podwoić. Ponadto WHO zaleca ćwiczenia siłowe wzmacniające mięśnie co najmniej 2 razy w tygodniu. Dla dzieci w wieku od 5 do 17 lat WHO zaleca większe „dawki”, tj. przynajmniej 60 minut urozmaiconej aktywności fizycznej dziennie. Co więcej, zaleca się, aby aktywność aerobowa była uzupełniana co najmniej 3 razy w tygodniu aktywnością wzmacniająco mięśnie i kości.
Niedostateczna aktywność fizyczna w Polsce w 2016 r. była 4. po niewłaściwej diecie, paleniu tytoniu oraz piciu alkoholu czynnikiem ryzyka zgonu i niepełnosprawności. Odpowiadała ogółem za utratę 1,9% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku mężczyzn było to 1,8% lat przeżytych w zdrowiu, a w przypadku kobiet 2,0%. W 1990 r. było to odpowiednio 2,2% i 2,5%. Szacuje się, że w związku z niedostateczną aktywnością fizyczną w Polsce w 2016 r. zmarło 16,4 tys. osób (4,2% wszystkich zgonów), w tym 3,4 tys. mężczyzn (tj. 3,4% zgonów) i 9,5 tys. kobiet (tj. 5,0% zgonów). W 1990 r. było to odpowiednio 4,1% i 5,8% (zob. tab. 1.7).
Według wyników badania EHIS w Polsce aktywność fizyczną na poziomie co najmniej 150 minut w tygodniu deklarowało 60,8% dorosłych. Było to wyraźnie mniej niż średnia dla 24 państw UE wynosząca 64% (od 37,9% w Rumunii do 79,5% w Szwecji). W przypadku aktywności fizycznej występowały wyraźne różnice ze względu na płeć. Mężczyźni byli aktywniejsi niż kobiety zarówno w Polsce (66,7% vs 55,7%), jak przeciętnie w UE (68,2% vs 60,2%) (w przypadku mężczyzn i kobiet odpowiednio od 46,1% i 30,3% w Rumunii do 79,8% i 79,2% w Szwecji).
Tabela 1.7.
Zgony powiązane z niedostateczną aktywnością fizyczną w tys. i % wszystkich zgonów
1990
1995
2000
2005
2010
2016
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
Ogółem
19,1
4,9
18,6
4,8
16,0
4,4
15,3
4,2
15,7
4,1
16,4
4,2
M
8,6
4,1
8,1
3,9
6,9
3,5
6,5
3,3
6,7
3,4
6,8
3,4
K
10,5
5,8
10,4
5,7
9,1
5,3
8,8
5,1
9,0
5,0
9,5
5,0
Źródło: GBD Compare, https://vizhub.healthdata.org/gbd-compare/, „Viz Hub” .
Badania EHIS wskazują, że podejmowanie aktywności fizycznej przez przynajmniej 150 minut w tygodniu jest związane z cechami społeczno-demograficznymi. Oprócz płci z aktywnością fizyczną były związane takie cechy, jak np. wykształcenie, miejsce zamieszkania, wiek i sytuacja materialna.
W Polsce częstość podejmowania aktywności fizycznej, przez przynajmniej 150 minut tygodniowo, była zależna od poziomu wykształcenia. Wśród osób z wyższym wykształceniem osoby aktywne fizycznie w tym wymiarze czasu stanowiły 50,5%. W grupie osób o średnim poziomie wykształcenia osoby aktywne fizycznie stanowiły 67,3%. Natomiast wśród osób z wykształceniem podstawowym aktywnych fizycznie było 52,6%. Ponadto częściej taką aktywność podejmowały osoby mieszkające w mieście (18,9%) niż te mieszkające na wsi (14,1%). Aktywność fizyczna była również silnie związana z wiekiem. Zależność ta miała charakter liniowy – od 37,2% aktywnych przynajmniej 150 minut w tygodniu wśród osób w wieku 15–19 lat do 2% w przypadku osób powyżej 80. r.ż. Częściej aktywność fizyczną w wymiarze przynajmniej 150 minut tygodniowo deklarowały osoby o lepszej sytuacji materialnej, a zależność ta miała charakter liniowy od 14,2% wśród ⅕ najmniej zamożnych do 21,8% w przypadku ⅕ najbardziej zamożnych.
Problem zbyt małej aktywności fizycznej dotyczył również dzieci. Jak wskazują wyniki badania HBSC przeprowadzonego wśród polskich 15-latków, co najmniej 60 minut aktywności fizycznej w ciągu dnia zażywało/doświadczało 11,1% dziewcząt i 25,4% chłopców. Poziom ten był wyższy od średniej dla 27 państw UE wynoszącej odpowiednio 20% i 30% (w przypadku dziewcząt odsetek wahał się od 8 we Włoszech do 34 w Finlandii, a w przypadku chłopców od 17 we Włoszech do 47 w Finlandii). Poziom aktywności 15-latków był niższy niż 11-latków i wynosił w Polsce 11% dla dziewcząt i 25% dla chłopców. Poziom ten był wyższy od średniej 27 państw UE wynoszącej odpowiednio 10% i 20% (w przypadku dziewcząt odsetek wahał się od 5 we Włoszech do 18 w Bułgarii, a w przypadku chłopców od 11 we Włoszech do 28 w Hiszpanii).
Spożycie warzyw i owoców
Rodzaj i ilość spożywanych pokarmów oraz zawartych w nich składników odżywczych ma zasadniczy wpływ na stan zdrowia.
W Polsce w 2016 r. niewłaściwa dieta była głównym czynnikiem ryzyka śmierci zarówno w przypadku mężczyzn, jak i kobiet. Ponadto była głównym czynnikiem ryzyka niepełnosprawności wśród kobiet (w przypadku mężczyzn był to drugi w kolejności, po paleniu tytoniu, czynnik).
Niewłaściwa dieta w Polsce w 2016 r. spowodowała utratę 15,9% lat przeżytych w zdrowiu. W przypadku mężczyzn było to 16,8% lat przeżytych w zdrowiu, a w przypadku kobiet 13,4% (w 1990 r. było to odpowiednio 21,9% i 19,3%). Szacuje się, że z powodu niewłaściwej diety w Polsce w 2016 r. zmarło 106,8 tys. osób (27,4% wszystkich zgonów), w tym 53,5 tys. mężczyzn (tj. 26,8% zgonów) i 53,3 tys. kobiet (tj. 28,1% zgonów). Badania EHIS dotyczące stylu życia, którego częścią jest sposób odżywiania, analizowały spożycie warzyw i owoców. Niedostateczne spożycie tych pokarmów było wskazywane jako istotny czynnik ryzyka zgonu i niesprawności (zob. tab. 1.8).
Tabela 1.8.
Zgony związane z niewłaściwą dietą w tys. i % wszystkich zgonów
1990
1995
2000
2005
2010
2016
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
Niewłaściwa dieta ogółem
Ogółem
139,6
35,7
135,4
34,9
116,3
31,6
107,5
29,3
107,1
28,3
106,8
27,4
M
71,8
34,2
68,7
33,3
58,4
30,1
55,0
28,2
55,3
27,6
53,5
26,8
K
67,8
37,5
66,7
36,7
57,9
33,3
52,5
30,5
51,8
29,0
53,3
28,1
Dieta uboga w owoce
Ogółem
31,6
8,1
30,4
7,8
26,7
7,3
24,7
6,7
23,2
6,1
21,5
5,5
M
17,8
8,5
17,1
8,3
15,1
7,7
14,1
7,2
13,3
6,6
12,0
6,0
K
13,8
7,6
13,3
7,3
11,6
6,7
10,6
6,2
9,9
5,5
9,5
5,0
Dieta uboga w warzywa
Ogółem
18,6
4,8
16,3
4,2
11,6
3,2
11,5
3,1
10,8
2,9
9,7
2,5
M
9,6
7,6
8,2
4,0
5,5
2,8
5,6
2,9
5,2
2,6
4,6
2,3
K
9,0
5,0
8,1
4,5
6,1
3,5
5,9
3,4
5,6
3,1
5,1
2,7
Źródło: GBD Compare, https://vizhub.healthdata.org/gbd-compare/, „Viz Hub” .
Tabela 1.9.
Częstość spożywania owoców i warzyw w tygodniu w %
Wyszczególnienie
Raz dziennie lub częściej
4–6 razy w tygodniu
1–3 razy w tygodniu
Rzadziej niż raz w tygodniu
Nigdy
Częstość spożywania owoców (bez soków z koncentratów)
Ogółem
60,8
19,8
14,9
4,2
0,4
M
55,6
21,1
17,4
5,4
0,4
K
65,3
18,7
12,7
3,1
0,3
Częstość spożywania warzyw bez ziemniaków i soków z koncentratu
Ogółem
56,6
23,6
16,4
3,0
0,3
M
52,8
24,3
18,9
3,6
0,4
K
60,0
23,0
14,2
2,5
0,2
Źródło: Stan zdrowia ludności Polski w 2014 r., GUS, Warszawa 2016.
Według wyników badania EHIS w 2014 r. w Polsce odsetek osób powyżej 15. r.ż. deklarujących spożywanie owoców każdego dnia wynosił 58,5 (zob. tab. 1.9). Było to powyżej średniej dla 28 państw UE wynoszącej 56,5%. W Polsce codzienne jedzenie owoców częściej deklarowały kobiety (63,9%) niż mężczyźni (52,3%). Podobnie było w 28 państwach UE. W UE odsetek mężczyzn i kobiet jedzących owoce każdego dnia osiągnął średnią wartość odpowiednio 50,3 (od 25,7% w Rumunii do 70,5% we Włoszech) oraz 62,2 (od 31,8% w Rumunii do 77,8% we Włoszech).
W Polsce codzienne jedzenie warzyw deklarowało 55,7% osób, a średnia dla 28 państw UE wynosiła 51%. Częściej taki sposób odżywiania deklarowały Polki (59,6%) niż Polacy (51%). Podobnie było w innych państwach UE, gdzie przeciętny odsetek dla mężczyzn wynosił 45 i wahał się od 27,7 w Rumunii do 75,1 w Belgii, natomiast odsetek kobiet wynoszący przeciętnie 56,5 wahał się od 31,4 w Rumunii do 81,6 w Belgii.
Zalecane spożywanie przynajmniej 5 porcji warzyw i owoców w ciągu dnia deklarowało 10,1% osób w Polsce, częściej kobiet (11,8%) niż mężczyzn (8,1%). Częstość takiego odżywiania była zależna od poziomu wykształcenia i wynosiła: od 7,1% w przypadku osób z najniższym wykształceniem przez 9,5% ze średnim wykształceniem do 14,4% z wyższym wykształceniem.
Ponadto wyniki badania EHIS wykazały zróżnicowania w częstości spożywania owoców i warzyw ze względu m.in. na miejsce zamieszkania, wiek, status na rynku pracy i sytuację materialną. Częściej po owoce i warzywa sięgały osoby pracujące (odpowiednio 58,5% i 57,2%) niż bezrobotne (47,2% i 46%). Występowały też różnice ze względu na poziom dochodów. Zależność ta miała charakter liniowy i wynosiła od 66,5% jedzących owoce i 85% jedzących warzywa wśród ⅕ populacji o najwyższych dochodach do 54,5% jedzących owoce i 48,6% jedzących warzywa wśród ⅕ najmniej zarabiających.
Problem zbyt małej ilości spożywanych owoców i warzyw dotyczył również dzieci. Jak wskazują wyniki badania HBSC, wśród polskich 11-latków co najmniej raz dziennie owoce spożywało 37% chłopców i 45,5% dziewcząt. W przypadku 15-latków odsetek spożywających owoce przynajmniej raz dziennie był niższy niż 11-latków i wynosił w Polsce 29,3 dla dziewcząt i 25,6 dla chłopców. Poziom ten był wyższy od średniej dla 27 państw UE wynoszącej odpowiednio 34% i 26% (w przypadku dziewcząt odsetek wahał się od 24 w Szwecji do 51 w Danii, a w przypadku chłopców od 12 w Finlandii do 34 w Danii, Irlandii oraz Portugalii). Spożywanie warzyw wśród 15-latków co najmniej raz dziennie deklarowało 26% chłopców i 28% dziewcząt. Było to poniżej średniej UE wynoszącej odpowiednio 27% i 35% (w przypadku dziewcząt odsetek wahał się od 22 w Hiszpanii do 61 w Belgii, a w przypadku chłopców od 16 w Niemczech do 52 w Belgii).
Piśmiennictwo
1. Centers for Disease Control and Prevention, Fact Sheets – Alcohol Use and Your Health, https://www.cdc.gov .
2. Centers for Disease Control and Prevention, Health Effects of Cigarette Smoking, https://www.cdc.gov .
3. Doll R. et al., Mortality in relation to smoking: 50 years’ observations on male British doctors. British Medical Journal 2004, nr 328, s. 1519–1533.
4. Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/styl-zycia;3980878.html .
5. Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/web/health/health-status-determinants/data/database .
6. Eurostat, Tobacco consumption, http://ec.europa.eu/eurostat/web/health/health-status-determinants .
7. GBD Compare, Viz Hub, https://vizhub.healthdata.org/gbd-compare/ .
8. Global Recommendations on Physical Activity for Health. WHO 2010, http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/44399/1/9789241599979_eng.pdf
9. Global status report on alcohol and health 2014. Dane WHO za 2014 r.
10. Health at a glance Europe: 2016, OECD 2015.
11. Inchley J. et al., Growing up unequal: Gender and socioeconomic differences in young people’s health and well-being, Health policy for children and adolescents 7. WHO 2016.
12. Kachaniak D., Trząsalska A., Krassowska U., Raport z ogólnopolskiego badania ankietowego na temat postaw wobec palenia tytoniu. Warszawa 2015, s. 13–33.
13. Kiejna A. i in. Rozpowszechnienie wybranych zaburzeń psychicznych w populacji dorosłych Polaków z odniesieniem do płci i struktury wieku–badanie EZOP Polska. Psychiatria Polska 2015, nr 49, s. 15–27.
14. Kowalewska A., Palenie tytoniu, Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych. Wyniki badania HBSC (red. J. Mazur). Warszawa 2014, s. 171–175.
15. Loring B., Robertson A., Otyłość i nierówności. Praktyczne aspekty przeciwdziałania nierównościom związanym z nadwagą i otyłością. WHO 2014.
16. Mazur J. (red.), Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych. Wyniki badań HBSC 2014. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2015.
17. Ng M. et al., Global, regional, and national prevalence of overweight and obesity in children and adults during 1980–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013. Lancet 2010, t. 384, nr 9945, s. 766–781.
18. Poznańska A., Rabczenko D., Wojtyniak B., Wojtynik B., Goryński P. (red.), Wybrane czynniki ryzyka zdrowotnego związane ze stylem życia, Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2016, s. 332–356.
19. Stan zdrowia ludności Polski w 2014 r. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa 2016.
20. Wysocki M.J., Sakowska I., Car J.: Miary obciążeń zdrowotno-społecznych – nowe mierniki sytuacji zdrowotnej ludności. Przegląd Epidemiologiczny 2005, 59, 125–134.
21. Zachowaj równowagę. Zapobieganie nadwadze i otyłości oraz chorobom przewlekłym poprzez edukację społeczeństwa w zakresie żywienia i aktywności fizycznej. Projekt KIK/34 w Szwajcarsko-Polskim Programie Współpracy, oprac. M. Jarosz, M. Siuba Strzelińska, Warszawa 2016.
22. Zgliczyński W.S., Alkohol w Polsce, INFOS, nr 215, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2016.
23. Zgliczyński W.S., Nadwaga i otyłość w Polsce, INFOS, nr 227, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2017.
24. Zgliczyński W.S., Palenie tytoniu w Polsce, INFOS, nr 237, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2017.
więcej..
