Mencjusz z wybranymi komentarzami - ebook

KRÓL HUEI Z LIANG 1

1

Mencjusz był na audiencji u króla Hueia¹² z Liang. Król rzekł:

– Czcigodny starcze, 1000 mil nie było dla ciebie za daleko, by do mnie przybyć. Z pewnością masz więc sposoby, by przysporzyć korzyści mojemu krajowi?

Mencjusz odpowiedział:

– Czy król koniecznie musi mówić o korzyści? Humanitarność (ren 仁) i prawość (yi 義) wystarczą. Król mówi teraz: „Jak przysporzyć korzyści mojemu krajowi?”, dygnitarze powiedzą: „Jak przysporzyć korzyści mojemu rodowi?”, a urzędnicy i plebejusze powiedzą: „Jak mam przysporzyć korzyści samemu sobie?”. Ci na górze i ci na dole będą ze sobą walczyć o korzyści i kraj znajdzie się w niebezpieczeństwie. Mordercą władcy państwa o sile 10 000 wozów bojowych zawsze będzie ktoś z rodu o 1000 wozów; mordercą władcy państwa o 1000 wozów zawsze będzie ktoś z rodu o 100 wozach. Mieć 1000 z 10 000 albo 100 z 1000 – to nie jest mało, ale kto korzyść stawia przed prawością, nie nasyci się bez rabunku. Nie bywa natomiast tak, by człowiek humanitarny porzucił swoich rodziców, i nie bywa tak, by człowiek prawy zostawił swojego władcę. Wystarczy, żeby król mówił o humanitarności i prawości. Po co koniecznie mówić o korzyści?

KOMENTARZE

Zhao Qi

„Huei” to wezwanie pośmiertne, „król” to tytuł. W tym czasie na świecie było już siedmiu „królów”, którzy uzurpowali sobie ten tytuł. Podobnie było w okresie Wiosen i Jesieni (722–481), kiedy władcy państw Wu i Chu także nazwali się królami.

Mędrcy i wielcy czcigodni posiadają cnotę i Dao, więc królowie, książęta, markizowie, a także wielcy ministrowie i dygnitarze chcieli ich mieć za nauczycieli. W czasach Konfucjusza książęta (zhuhou 诸侯) dopytywali się u niego o rytuał, tak jak uczniowie pytają się nauczycieli. Władcy państw Lu i Wei odnosili się do niego z szacunkiem. Podobnie i Mencjusz jako wielki uczony był nauczycielem władców, dlatego są rozdziały, które noszą takie tytuły, jak Król Huei z Liang albo Książę Wen z Teng (w nich ci władcy występują jako uczniowie Mencjusza), tak samo jak w przypadku rozdziałów zatytułowanych od jego uczniów, np. Gongsun Chou.

Gdy Mencjusz przybył do Liang, król Huei przyjął go zgodnie z zasadami rytuału. „Czcigodny starcze” to sposób zwracania się do osoby starszej i szacownej, podobny w znaczeniu do zwrotu „ojcze”. Mencjusz opuścił państwo Qi¹³ i przybył do Liang jako starzec, dlatego król okazuje mu szacunek i zgodnie z etykietą nazywa odpowiednikiem słowa „ojciec”.

Mencjusz wiedział, że król, pragnąc wzbogacenia kraju i wzmocnienia wojska, uznawał to za korzyść, dlatego powiedział mu, że skupienie się na korzyści może też przynieść ze sobą zagrożenia i okazać się niekorzystne. Określenie „10 000” wozów odnosi się do Syna Niebios, a „100 wozów” – do książąt. Syn Niebios ustanawia państwa, a książęta ustanawiają rody. Określenie „ród o 100 wozach” nawiązuje do tego, że najwyżsi dygnitarze państw lennych w przydzielonych sobie lennach mają z nadania sto wozów; tak było np. w przypadku sześciu wielkich ministrów z Jin, a także innych, którzy w końcu zamordowali swoich władców – to właśnie jest sytuacja, w której „100 wozów bierze 1000 wozów”.

Zhu Xi

Humanitarność to jest cnota serca i Zasada (li 理) miłości. Prawość to kontrola serca, która prowadzi do odpowiedniego działania. „Humanitarność i prawość wystarczą” – w tym stwierdzeniu zawiera się główna myśl całego ustępu, a dalszy tekst jest tego szczegółowym omówieniem.

„Państwo o 10 000 wozów” – Syn Niebios w swojej domenie posiada obszar 1000 li i może wystawić 10 000 wozów. „Ród o sile 1000 wozów” – (według starożytnych reguł) ministrowie i wasalni książęta Syna Niebios posiadają lenna o obszarze 100 li i mogą wystawić 1000 wozów. Państwo o 1000 wozów to inaczej państwo lenne (zhuhou guo 諸侯國). Ród o sile 100 wozów to ród arystokratyczny, podległy księciu.

„Zamordować” to znaczy zabić kogoś znajdującego się wyżej w hierarchii.

Poddani mają jedną dziesiątą tego, co ma władca, czyli także dużo, jeżeli jednak prawość postawią na drugim miejscu, a korzyść na pierwszym, wówczas ich serca nie uznają za wystarczające tego (co posiadają) bez zamordowania władcy i zagarnięcia wszystkiego.

Mencjusz mówi, że tam, gdzie są humanitarność i prawość, nigdy się nie zdarza, żeby nie odnieść korzyści, a mówi tak po to, by podkreślić to, co powiedział powyżej: „Humanitarność i prawość wystarczą”. Mówi się, że ten, kto jest humanitarny, zawsze kocha rodziców, a ten, kto jest prawy, zawsze daje pierwszeństwo sprawom władcy. Dlatego jeśli władca osobiście realizuje humanitarność i prawość i nie ma w sobie serca szukającego korzyści, ci na dole także przejmują to dla siebie.

Humanitarność i prawość znajdują się od zawsze w ludzkich sercach, są czymś powszechnym, wynikającym z Niebiańskiej Zasady. Serce korzyści rodzi się z tego, że „ja” i „rzeczy” oddziałują wzajemnie na siebie i pojawiają się egoistyczne człowiecze pragnienia. Jeżeli postępuje się zgodnie z Niebiańską Zasadą, nie szuka się korzyści, a jednak w naturalny sposób się ją zyskuje. Jeżeli natomiast człowiek podda się człowieczym pragnieniom, nie powiedzie mu się zdobywanie korzyści, a co więcej, pójdzie za tym szkoda dla niego samego. Jest to zgodne z powiedzeniem: „Różnica maleńka na włos wiedzie do pomyłki wielkiej na 1000 mil”. Jest głęboki sens w tym, by w Księdze Mencjusza umieścić to na samym początku po to, by uczący się mógł się temu dogłębnie przyjrzeć i jasno to rozpoznać.

Wielki Historyk (Sima Qian) powiedział: „Czytając w Księdze Mencjusza o tym, jak król Huei z Liang pytał: «Jak przysporzyć korzyści mojemu krajowi?», za każdym razem odkładam książkę i wzdycham. Zaprawdę! Korzyść jest początkiem chaosu. Chcąc chronić się przed jego źródłem, Mistrz (Konfucjusz) rzadko mówił o korzyści. Dlatego powiada się: «Kto w swoich działaniach niepohamowanie hołduje korzyści, narazi się na wiele zagrożeń». Od Syna Niebios do gminu tak samo wadą wszystkich jest umiłowanie korzyści”. Mistrz Cheng natomiast powiedział: „Nie jest tak, że człowiek szlachetny nigdy nie pragnął korzyści, ale skoncentrowanie serca wyłącznie na niej prowadzi do nieszczęścia. Jest natomiast tak, że właśnie tam, gdzie są tylko humanitarność i prawość i nie szuka się korzyści, zawsze się ją odnosi. W dzisiejszych czasach ludzie na świecie szukają tylko korzyści i nie wiedzą już o tym, że istnieją humanitarność i prawość. Dlatego Mencjusz mówił o humanitarności i prawości, a nie mówił o korzyści, w ten sposób chroniąc ludzi przed tą wadą, usuwając jej korzenie i blokując jej źródło. Takie właśnie jest serce mędrca i czcigodnego”.

2

Mencjusz był na audiencji u króla Hueia z Liang. Król stanął nad stawem i pokazując na wielkie gęsi i wielkie jelenie, zapytał:

– Czy czcigodni (ludzie cnoty i rozumu) także znajdują w tym radość?

Mencjusz odpowiedział:

– Otóż właśnie trzeba być czcigodnym, żeby znajdować w tym radość. Ci, którzy nie są czcigodni, choćby nawet to wszystko mieli, nie będą się tym radować. W Księdze pieśni¹⁴ jest powiedziane: „Cudowną Wieżę wznieść król zamierzał. Jak postanowił, tak też uczynił, a przy tej budowie było ludu co niemiara. Nim dzień upłynął, była gotowa. Rzecz zaczynając, król nikogo nie ponaglał, lud sam ochoczo przyszedł budować. Król Wen odwiedza Cudowny Park: Łanie, jelenie leżą spokojnie, a sierść ich płowa lśni tak i błyszczy, i śnieżnobiałe iskrzą się ptaki. Król nad Cudownym Stawem staje: Jakież bogactwo rybek w nim pląsa!”. Król Wen siłami ludu zbudował wieżę i staw, a lud był wesół, radował się tym i mówił, że królewska wieża to cudowna wieża, a królewski staw to cudowny staw, i radował się także tym, że były tam jelenie, ryby i żółwie. W starożytności ludzie dzielili się radością z ludem i dlatego właśnie mogli się razem z nim cieszyć. W (rozdziale Księgi dokumentów) Apel Tanga (Tang shi) powiedziane jest: „Kiedy zagaśniesz, słońce? Wszyscy z tobą zginiemy”. Czyż ten, z kim lud gotów jest razem zginąć (byle się go pozbyć), choćby miał wieżę i staw, ptaki i zwierzęta, może się nimi samotnie radować?------------------------------------------------------------------------

¹ D.C. Lau, Mencius. Translated with an Introduction and Notes, Penguin Books, 2003, s. X.

² Z dzisiejszego punktu widzenia wszystko, co powiedziane jest u Mencjusza o czasach sprzed dynastii Shang (zob. dalej), jest raczej mitem niż właściwą historią. Mencjusz jednak przyjmuje to jako fakty historyczne.

³ Dynastia Xia uważana jest za legendarną w tym sensie, że nie ma żadnego archeologicznego potwierdzenia istnienia w tamtym okresie jakiegoś centralnego ośrodka sprawującego kontrolę nad innymi. Istnienie dynastii Shang jest potwierdzone przez archeologię (chociaż nie ma jasności co do tego, jak naprawdę w tamtych czasach wyglądała struktura polityczna i skala faktycznej zwierzchności Shangów nad innymi grupami); historyczność dynastii Zhou nigdy nie była podważana.

⁴ Wszyscy królowie i książęta wymieniani są pod swoimi oficjalnymi, pośmiertnymi przydomkami, nadawanymi zgodnie z formalnymi regułami. Przydomek ostatniego króla dynastii Shang jest raczej hańbiący i zapisywany znakiem oznaczającym fragment popręgu umieszczanego pod końskim ogonem. Znak ten wymawia się właściwie Zhou, ale ponieważ następna dynastia nazywała się Zhou (co zapisywane jest innym znakiem i wymawiane w innym tonie), a jeden z jej bohaterów występuje zawsze jako „książę Zhou”, dla uniknięcia nieporozumień przydomek ostatniego króla Shangów zapisujemy jako (nieistniejącą we współczesnej chińszczyźnie sylabę) Zhoou.

⁵ Mencjusz wyjaśnia to w ten sposób, że nawet pod panowaniem króla Zhoou istniały jeszcze pozostałości dobrego oddziaływania założycielskiej cnoty pierwszych władców Shangów i ich znakomitych ministrów, co znaczyło, że za życia króla Wena nie nadszedł jeszcze moment ostatecznej rozgrywki.

⁶ Konkretna data tego wydarzenia bywa określana różnie, ale w każdym razie miało to miejsce w połowie XI w. p.n.e., w okolicach roku 1045.

⁷ Ten model władzy rzutowany był wstecznie na dynastie Shang i Xia, które wyobrażano sobie jako strukturalnie podobne do dynastii Zhou.

⁸ W niniejszym przekładzie używam albo terminu oryginalnego „Tianxia”, albo ‒ w tym samym znaczeniu ‒ terminu „świat”.

⁹ Nie wszyscy władcy nosili rzeczywiście tytuły księcia. „Pięć rang władców” obejmuje takie tytuły, jak książę (gong), markiz (hou), hrabia (bo), wicehrabia (zi), baron (nan).

¹⁰ Analekta (Lunyu) to zbiór powiedzeń i rozmów Konfucjusza z różnymi interlokutorami, skompilowany kilka stuleci po śmierci Mistrza, ale stanowiący główne źródło wiadomości o jego myśli. Wszystkie odwołania do Analektów odnoszą się do tłumaczenia Katarzyny Pejdy: Konfucjusz. Analekta, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2018.

¹¹ Pięcioksiąg to zbiór tekstów częściowo autentycznie starożytnych, częściowo napisanych lub skompilowanych w okresie Walczących Państw lub nawet już za Hanów, uważanych za zbiór najistotniejszych treści i mądrości „starożytnych”, które na różne sposoby łączono z samym Konfucjuszem. Do Pięcioksięgu zaliczają się między innymi dwa teksty bardzo często cytowane przez Mencjusza: antologia poezji Księga pieśni (Sihijing) oraz antologia starożytnych dokumentów Księga dokumentów (Shujing).

¹² Panował w latach 370–319; w roku 344 przyjął tytuł króla.

¹³ Zhao Qi jest zdania, że Mencjusz był w Qi dwukrotnie, za pierwszym razem przed przybyciem do Liang, jeszcze za panowania króla Weia z Qi, poprzednika króla Xuana.

¹⁴ Cudowna Wieża (Lingtai, nr 242), Konfucjusz. Szy-cing Księga pieśni, tłum. M. Szlenk-Iliewa, Wyd. Alfa, Warszawa 1995, s. 329 ze zmianami.