Metaforyczność w dyskursie genderowym polskiego literaturoznawstwa po 1989 roku - ebook

Wstęp

Problematyka płci, seksualności, pożądania i odmienności zajmuje obecnie istotne miejsce w polskim literaturoznawstwie. Zainteresowanie tymi kwestiami, zainicjowane perspektywą feministyczną, która stale ugruntowuje swoją pozycję w rodzimej humanistyce, wzmocniły przenikające do krajowych badań od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku nurty, takie jak gender criticism, queer theory czy gay & lesbian studies. Z wymienionych koncepcji wywodzą się kategorie do niedawna słabo rozpoznawane, a obecnie już dobrze zakorzenione w polskiej humanistyce i krajowych naukach społecznych, czyli m.in. „płeć społeczno-kulturowa”, „queer” czy „tożsamość nienormatywna”1. Wspomniane pojęcia oddziałały na krajowe literaturoznawstwo, inspirując nowe tendencje kształtujące osobny obszar badań. Perspektywa ta stała się na tyle znacząca w rodzimej nauce o literaturze, że zasadne wydaje się zaproponowanie refleksji metateoretycznej dotyczącej jej wybranych aspektów.

W książce tej będzie zatem mowa o krytyce genderowej, gejowskiej, lesbijskiej i queerowej oraz studiach (o) męskości2, które w przedstawianych rozważaniach określa się wspólną szeroką nazwą – „dyskurs genderowy w lite­raturoznawstwie”. Elementem poddanym szczegółowej analizie jest metaforyczność wymienionych nurtów w polskich badaniach literackich po 1989 roku3. Punkt wyjścia pracy to założenie, że wspomniane kierunki, zarówno w zagranicznych, jak i krajowych studiach, składają się na odrębne (co nie oznacza – odseparowane od innych dyscyplin) pole nauki o literaturze. Można je zatem rozpatrywać jako zespół pod wieloma względami różnych, a zarazem – co jest szczególnie widoczne w rodzimym literaturoznawstwie – przeplatających się ze sobą ujęć. Natomiast za tezę rozważań przyjmuję stwierdzenie, że jednym z istotniejszych elementów konstytuujących polski dyskurs genderowy jest metaforyka4.

Choć przedmiotem analizy są zabiegi stosowane w krajowym literaturoznawstwie, to niezbędne będzie także odniesienie się do zagranicznych, głównie anglosaskich, studiów stanowiących podstawowy kontekst rodzimych realizacji omawianych nurtów. Inny istotny (choć niejedyny) punkt odniesienia prezentowanego obszaru badań literackich i ich metaforyki to literaturoznawstwo i, szerzej, humanistyka po przełomie poststrukturalistycznym. Dyskurs genderowy, co można zaobserwować m.in. w stylistyce i, częściowo, problematyce analizowanych kierunków, jest bowiem w istotny sposób związany z tego rodzaju refleksją. W konsekwencji większość przedstawionych przenośni okazuje się tropami typowymi dla myśli ponowoczesnej5, niepowstałymi oryginalnie na gruncie omawianych metodologii. Zabiegi te są jednak dostosowywane do specyfiki nurtów, zyskując właściwe dla nich sensy i nacechowanie. Dzięki temu zaczynają funkcjonować jako istotne elementy wypowiedzi, wyrażające podstawowe założenia dyskursu genderowego i współtworzące jego tożsamość.

Zanim przejdę do dalszych rozważań, niezbędna będzie krótka dygresja6. Nie należy bowiem zapominać o innym, niejako przeciwstawnym, kontekście interesujących mnie badań, a mianowicie o projekcie oświeceniowym, w który można wpisać większość omawianych nurtów (może z wyjątkiem krytyki queerowej), koncentrujących się przecież, jak słusznie zauważa German Ritz, na odzwierciedlającej (płeć, tożsamość, seksualność) funkcji literatury7, a także włączających się, by posłużyć się określeniem Mariana Bieleckiego, w „tradycję globalnej emancypacji ludzkości”8. Wydaje się zatem, że dyskurs genderowy można rozpatrywać dwojako: jako ponowoczesny i postmodernistyczny ze względu na stylistykę (w tym, zwykle, metaforyczność), celowo przywoływane źródła9 i udzielane odpowiedzi (np. proponowane rozumienie płci, seksualności, normy itp.) oraz oświeceniowy z uwagi na zadawane pytania (powiązane z emancypacją mniejszościowych grup). Z perspektywy moich rozważań istotniejszy jest pierwszy kontekst, który będzie wielokrotnie powracał podczas analizowania konkretnych metafor i dlatego na nim się skupię. Warto jednak pamiętać również o drugim, oświeceniowym obliczu omawianych badań10.

Zasygnalizowane w poprzednich akapitach zagadnienia omówiłam w kilku etapach. W pierwszym i drugim rozdziale znajdują się niezbędne rozważania teoretyczne dotyczące dwóch podstawowych bloków problemów przedstawianych w książce, czyli dyskursu genderowego i studiów o metaforze. Uwagi te stanowią kontekst szczegółowych analiz przenośni sformułowanych w ostatnim rozdziale.

Pierwsza część, poświęcona charakterystyce dyskursu genderowego w polskim literaturoznawstwie, składa się z trzech podrozdziałów. Najpierw przedstawiam podstawowe ustalenia terminologiczne oraz uzasadniam wybór ram czasowych przyjętych w pracy. Ważnym wątkiem są również relacje między analizowanymi nurtami a krytyką feministyczną. Następnie omawiam stan badań na rodzimym gruncie, przywołując publikacje reprezentujące interesujące mnie perspektywy, by potem przejść do zaprezentowania specyfiki poszczególnych kierunków i ich polskich realizacji. Na końcu zaś rozważam kilka ogólnych zagadnień dotyczących krajowego dyskursu genderowego. Z kolei drugi podrozdział zawiera refleksję translatologiczną dotyczącą przekładu kluczowych tekstów, pojęć i metafor przedstawianych kierunków. Istotną kwestią są trudności związane z tłumaczeniem terminów oraz ich osadzeniem w lokalnym kontekście. Uzupełnienie tych spostrzeżeń stanowią uwagi o relacji między rodzimym a zagranicznym, a konkretnie anglo-amerykańskim, dyskursem genderowym. Szczególny nacisk kładę na różnice między polskimi a anglosaskimi studiami wynikające z odmiennych uwarunkowań życia akademickiego. Natomiast w ostatniej części, z konieczności skrótowo, prezentuję najważniejsze wątki dyskusji o politycznym wymiarze analizowanych nurtów, nawiązując też do szerszych debat stawiających pytania o oddziaływanie literaturoznawstwa na społeczną rzeczywistość. W tym kontekście istotne są m.in. spostrzeżenia Stanleya Fisha i Donalda E. Halla.

W drugim rozdziale, zaznaczając, że posługuję się szeroką definicją przenośni, prezentuję podstawowe dla dalszych analiz aspekty teorii metafory oraz wstępną charakterystykę zabiegów stosowanych w omawianych kierunkach. Następnie omawiam wybrane spostrzeżenia dotyczące metafory formułowane w obrębie dyskursu genderowego.

Ostatni rozdział rozpoczynam od zaproponowania ogólnego kryterium uporządkowania przenośni stosowanych w dyskursie genderowym w polskim literaturoznawstwie. Prezentowane tropy dzielę na jedenaście grup skupionych wokół wybranych pól metaforycznych. Posługując się pojęciem użytym przez Wojciecha Głowalę w innym kontekście, zabiegi te uznaję za motywy metakrytyczne przedstawianego obszaru badań literackich11. Następnie analizuję poszczególne typy zabiegów, zwracając uwagę na ich formy, sensy, funkcje oraz przywoływane konteksty. Natomiast w końcowym podrozdziale omawiam szereg kategorii kluczowych dla interesujących mnie nurtów, które nie stanowią wprawdzie źródeł przenośni, ale w istotny sposób wpływają na stylistykę i tematykę badań oraz jako takie wymagają przywołania.

Podstawowym celem pracy jest zatem przeanalizowanie metafor stosowanych w dyskursie genderowym w polskim literaturoznawstwie, czy szerzej – jego metaforyczności. Jednak ze względu na to, że omówione przenośnie, często wspólne dla wszystkich przedstawianych perspektyw, a zarazem zakorzenione we współczesnej humanistyce, stanowią – by posłużyć się określeniem użytym przez Kazimierza Wykę i Ryszarda Nycza w innym kontekście – „uchwyty jednolitości”12 dyskursu genderowego w rodzimych badaniach literackich, zebrane w pracy uwagi mogą, jak sądzę, być punktem wyjścia szerszej refleksji metateoretycznej na temat prezentowanego typu badań. Tego rodzaju systematyzujące rozważania wydają się istotne dla stale rozwijających się w krajowej humanistyce studiów nad kategoriami płci, seksualności czy pożądania w literaturze. Nie roszcząc sobie pretensji do zaproponowania całościowej syntezy wspomnianej problematyki, mam nadzieję przedstawić propozycję uporządkowania jej niewielkiego wycinka13.

Zasadnicza część analiz zgromadzonych w książce dotyczy stanu badań mniej więcej do połowy 2016 roku (pojawiają się jednak także odniesienia do tekstów i dyskusji późniejszych). Ta granica czasowa ma oczywiście swoje konsekwencje dotyczące nie tylko wyboru opisanych zjawisk, ale i wniosków. Do tej kwestii wracam w podsumowaniu rozważań.

1 Przymiotnikiem „nienormatywny” posługuję się, nazywając różnego rodzaju zjawiska niepodporządkowujące się określonym normom (np. dotyczącym płci i seksualności). Wyrażenie to jest stosowane w dyskursie genderowym i nie ma negatywnego nacechowania.

2 W określeniu tym łączę dwie funkcjonujące w polskim kontekście nazwy nurtu: studia męskości (termin pochodzi z pracy Moniki Baer – eadem, „Męskość” w ujęciu antropologicznym, w: Stereotypy i wzorce męskości w różnych kulturach świata, red. B. Płonka-Syroka, Warszawa 2008, s. 3–16; por. też: M. Filipowicz, Men’s studies / masculinity studies, w: Encyklopedia gender. Płeć w kulturze, red. M. Rudaś-Grodzka et al., Warszawa 2014, s. 305) oraz studia o męskości (nazwa serii wydawanej przez Instytut Badań Literackich; w dalszych rozważaniach przywołuję większość prac opublikowanych pod tym szyldem). Niekiedy można się również spotkać z określeniami „studia/badania nad męskością/męskościami”.

3 Moje rozważania mają zatem charakter metaliteraturoznawczy czy też, by posłużyć się określeniem Ryszarda Nycza, literaturologiczny (por. R. Nycz, Literaturologia. Spojrzenie wstecz na dzieje nowoczesnej myśli teoretycznoliterackiej w Polsce, w: idem, Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, Wrocław 2002, s. 191–220; zwrócenie uwagi na ten kontekst zawdzięczam: P. Sobolczyk, Dyskursywizowanie Białoszewskiego, t. 1: Teoria recepcji i recepcja krytycznoliteracka, Gdańsk 2013, s. 15).

4 Na marginesie warto wspomnieć o pracy Doroty Wojdy, w której autorka poświęca uwagę metaforom stosowanym w literaturoznawstwie postkolonialnym (D. Wojda, Zamiast zakończenia. Postkolonialne historie literatury, w: eadem, Polska Szeherezada. Swoje i obce z perspektywy postkolonialnej, Kraków 2015, s. 469–488). Choć perspektywa ta nie jest przedmiotem moich analiz, to przywołuję książkę Wojdy ze względu na to, że pojawiły się w niej – bliskie interpretacjom przedstawionym w tym tekście – rozważania na temat przenośni stosowanych w badaniach literackich. Dziękuję prof. dr hab. Indze Iwasiów za zwrócenie uwagi na ten kontekst.

5 W tym miejscu niezbędne będzie pewne uściślenie. Za Anną Burzyńską termin „ponowoczesność” rozumiem jako ogół przemian we współczesnej filozofii, krytycznych wobec nowoczesności, zwłaszcza oświecenia, nazwę „postmodernizm” zaś – jako tendencje we współczesnej kulturze przepracowujące dziedzictwo modernizmu (A. Burzyńska, Poststrukturalizm, w: A. Burzyńska, M.P. Markowski, Teorie literatury XX wieku. Podręcznik, Kraków 2007, s. 338–339). Można powiedzieć, że interesujący mnie typ refleksji humanistycznej, zwłaszcza literaturoznawczej, nawiązuje do obu prądów. Odwołania do pierwszego z nich obejmują problematykę i „klimat intelektualny” (ibidem, s. 339), natomiast za wpływ drugiego wypada uznać niektóre cechy stylistyczne wypowiedzi (np. eklektyzm, erotyzację języka; por. ibidem, s. 338). W dalszych rozważaniach zachowuję powyższe rozróżnienie, stosując przymiotniki: „ponowoczesny” w opisach założeń, idei przedstawianych perspektyw, „postmodernistyczny” zaś – odnosząc do stylistyki tekstów.

6 Dziękuję Studentkom i Studentkom uczestniczącym w konwersatorium Dyskurs genderowy w literaturoznawstwie (Uniwersytet Wrocławski, Instytut Filologii Polskiej, semestr letni 2018/2019) za cenne uwagi w tej kwestii i inspirację do napisania powyższego akapitu.

7 G. Ritz, Gender Studies dziś, w: Polonistyka bez granic. Tom 1. Wiedza o literaturze, red. R. Nycz, W. Miodunka, T. Kunz, Kraków 2010, s. 47.

8 M. Bielecki, Interpretacja i płeć. Szkice o twórczości Witolda Gombrowicza, Wałbrzych 2005, s. 9.

9 Chodzi o często cytowane prace wywodzące się z humanistyki po zwrocie poststrukturalistycznym, które stanowią afirmowane i świadomie eksponowane zaplecze wielu analizowanych dalej prac. Z kolei tło oświeceniowe należy do, jak się zdaje, podświadomości dyskursu genderowego i nie jest tak eksplicytnie przywoływane.

10 Niekiedy zresztą oba konteksty zderzają się ze sobą, co można np. zaobserwować w sporze między przedstawicielami i przedstawicielkami krytyki gejowsko-lesbijskiej i queerowej, a także na płaszczyźnie niektórych metafor (zob. dalej).

11 Por. W. Głowala, Wstęp, w: idem, Młodopolska wyobraźnia metakrytyczna, Wrocław 1985, s. 3–12 (zwłaszcza s. 6 i 8); K. Majbroda, Feministyczna krytyka literatury w Polsce po 1989 roku. Tekst, dyskurs, poznanie z odmiennej perspektywy, Kraków 2012, s. 485 (pracy Majbrody zawdzięczam zwrócenie uwagi na publikację Głowali).

12 K. Wyka, Pogranicze powieści, Warszawa 1974, s. 149; cyt. za: R. Nycz, Sylwy współczesne, Kraków 1996, s. 32–45.

13 Część rozważań przedstawionych w książce nawiązuje do analiz zawartych w artykułach wydanych w trakcie przygotowywania rozprawy doktorskiej. Żaden fragment pracy nie jest jednak bezpośrednim odtworzeniem publikowanego wcześniej materiału. Cząstkowe, później znacząco zmodyfikowane rozważania (dotyczące m.in. sposobu rozumienia dyskursu genderowego, teorii metafory, poszczególnych typów przenośni wymienionych i opisanych w doktoracie) znalazły się w następujących tekstach mojego autorstwa: Normative Aspect of the Gender Studies Discourse: Analysis of Selected Examples (w: Cultural Normativity: Between Philosophical Apriority and Social Practices, ed. M. Gołębiewska, Frankfurt am Main 2017, s. 205–216), Metaforyka krytyki feministycznej i genderowej – porównanie wybranych przykładów (w: Interdyscyplinarność w naukach filologicznych, t. 2, red. A. Szlachta, Szczecin 2016, s. 87–97), Między nowością a konwencją – o konfliktowym aspekcie metafor w dyskursie genderowym polskiego literaturoznawstwa (w: Współczesne dyskursy konfliktu. Literatura – język – kultura, red. W. Bolecki, W. Soliński, M. Gorczyński, Warszawa 2015, s. 209–230), Przenośnie w dyskursie genderowym polskiego literaturoznawstwa: moda czy coś więcej? Przykład metafory szafy w tekstach Błażeja Warkockiego (w: Tematy modne w humanistyce. Studia interdyscyplinarne, red. Ł. Grajewski, J. Osiński, A. Szwagrzyk, P. Tański, Toruń 2015, s. 84–91), Cytat w krytyce genderowej – analiza wybranych tekstów literaturoznawczych (w: Opus citatum. O cytacie w kulturze, red. J. Tabaszewska, A. Jarmuszkiewicz, Kraków 2014, s. 57–68).