Miasta pogromów. Nie tylko Jedwabne - ebook

Spis treści

- Spis treści
- Od autora
- Szczuczyn
- Polacy, do Was wołamy
- Pierwszy Niemiec i Sowiet
- Przyzwoici polscy młodzieńcy
- Żydówki ze Szczuczyna
- Las Dybełka
- Fotografie z Jasionówki
- Polska dla Polaków
- Pogrzeb
- Przymusu do zabijania nie było
- Wąsosz
- Sąd dla Żydów
- Radziłów
- Trzy pokolenia gorących Polaków
- Partyzanci
- Chrzest Finkelsztejnów
- Hermann Schaper
- Sprawa Dorogojów
- „Stasiu, czy mnie będzie bolało, jak będziesz strzelał?”
- Jedwabne
- W mieście pogromu
- Zakończenie
- Źródła
- BibliografiaOD AUTORA

W 2000 r. za sprawą książki Jana To­ma­sza Grossa Są­sie­dzi opi­nia pu­bliczna w Pol­sce do­wie­działa się o po­gro­mach Ży­dów do­ko­na­nych przez ich pol­skich są­sia­dów w let­nich mie­sią­cach 1941 r. Za­re­ago­wała na tę wie­dzę szo­kiem. Po­dobną re­ak­cję wy­wo­łała pu­bli­ka­cja Są­sia­dów w śro­do­wi­sku ba­da­czy Za­głady. Książka pro­fe­sora Grossa oka­zała się tak ważna, że od po­czątku na­rzu­ciła per­spek­tywę mó­wie­nia i my­śle­nia o za­gła­dzie ży­dow­skich miesz­kań­ców mia­ste­czek w któ­rych ro­ze­grał się po­gro­mowy dra­mat z lata 1941 r. Z po­wodu tej książki wszystko, co było zwią­zane z po­peł­nio­nymi wtedy zbrod­niami, zo­stało na dłu­gie lata umiej­sco­wione w per­spek­ty­wie „spraw­stwa są­sia­dów”, któ­rych za­częto w pol­skiej nar­ra­cji hi­sto­rycz­nej przed­sta­wiać jako zwy­kłych oby­wa­teli, nie woj­sko­wych, naj­czę­ściej chło­pów oraz lu­dzi wy­wo­dzą­cych się z ni­zin spo­łecz­nych, wy­ko­le­jeń­ców, któ­rych mo­gli­by­śmy spo­tkać w każ­dym spo­łe­czeń­stwie, w każ­dym kraju.

Uprasz­cza­jąc, można po­wie­dzieć, że po 2000 r. przy­jęto nar­ra­cję, w któ­rej na­le­żało spraw­ców tych po­gro­mów por­tre­to­wać bez ja­kich­kol­wiek em­ble­ma­tów par­tyj­nych, po­glą­dów po­li­tycz­nych oprócz an­ty­se­mic­kich oraz bez żad­nej przy­na­leż­no­ści or­ga­ni­za­cyj­nej, a co naj­waż­niej­sze – bez prze­szło­ści. Kul­tura ma­sowa w Pol­sce za­częła na­to­miast przed­sta­wiać tych lu­dzi naj­czę­ściej w po­staci po­gro­mo­wego mo­tło­chu, któ­rego głów­nym mo­ty­wem miała być nie­po­skro­miona chci­wość, rzą­dza mordu oraz chęć do­ko­na­nia gra­bieży i ze­msty za „ży­dow­ską ko­la­bo­ra­cję” z ko­mu­ni­stami w la­tach 1939–1941 i la­tach wcze­śniej­szych.

De­bata, która prze­to­czyła się przez Pol­skę po książce Grossa, za­częła rów­nież umiej­sca­wiać wszyst­kie naj­waż­niej­sze aspekty po­gro­mów z lata 1941 r. wo­kół sa­mego Je­dwab­nego, z któ­rego uczy­niono swo­iste exem­plum i ar­che­ty­piczny wzo­rzec dla wszyst­kich in­nych po­gro­mów, ja­kie ro­ze­grały się w let­nich mie­sią­cach tam­tego roku. Po­zwo­liło to ba­da­czom zaj­mu­ją­cym się pro­ble­ma­tyką Za­głady na uogól­nia­nie hi­po­tez do­ty­czą­cych po­gromu je­dwa­biń­skiego i czy­nie­nie z nich wzorca do wy­ja­śnie­nia opi­nii pu­blicz­nej nie tylko prze­biegu fali po­gro­mo­wej z lata 1941 r., lecz także do przed­sta­wie­nia cha­rak­te­ry­styki bez­po­śred­nich i po­śred­nich spraw­ców wszyst­kich po­gro­mów Ży­dów z tam­tego okresu.

W efek­cie zbu­do­wano nar­ra­cję, w któ­rej roz­sza­la­łym po­gro­mo­wym mo­tło­chem pra­gną­cym „ze­msty” i „gra­bieży” mu­siał ktoś kie­ro­wać, bo prze­cież był on zbyt pry­mi­tywny, zbyt nie­po­skro­miony, by sa­mo­dziel­nie po­gro­mowe zbrod­nie za­pla­no­wać oraz wy­ko­nać. W efek­cie sfor­mu­ło­wano po­gląd o nie­miec­kim, na­zi­stow­skim spraw­stwie kie­row­ni­czym po­gro­mów z lata 1941 r. W myśl tej nar­ra­cji pry­mi­tyw­nym lu­dziom z Je­dwab­nego i z ca­łego Pod­la­sia po pro­stu mu­siał ktoś prze­wo­dzić! A na­wet zmu­szać ich „pod ka­ra­bi­nami” do za­bi­ja­nia ży­dow­skich są­sia­dów. Oczy­wi­ście po to by wy­ko­rzy­stać sprawę pro­pa­gan­dowo. Dzięki temu pol­ska świa­do­mość hi­sto­ryczna przy­naj­mniej w czę­ści mo­gła się wy­bie­lić i uwol­nić prze­szłość wo­jenną mia­ste­czek i wsi Bia­ło­stoc­czy­zny od nie­zno­śnego cię­żaru winy spo­wo­do­wa­nego książką Grossa.

Tym­cza­sem po­grom w Je­dwab­nem nie był ani naj­więk­szym, ani na­wet naj­bar­dziej istot­nym w fali prze­mocy, która prze­to­czyła się przez bia­ło­stoc­kie miej­sco­wo­ści w le­cie 1941 r. Kon­se­kwen­cje opu­bli­ko­wa­nia w 2000 r. Są­sia­dów oka­zały się jed­nak tak wiel­kie, że przez na­stępne dwa­dzie­ścia cztery lata za­żar­cie spie­ra­li­śmy się w pol­skiej de­ba­cie pu­blicz­nej np. o po­cho­dze­nie łu­sek zna­le­zio­nych w miej­scu tam­tego po­gromu, o wiel­kość sto­doły po­trzeb­nej do spa­le­nia ży­dow­skich są­sia­dów z Je­dwab­nego, a na­wet dys­ku­to­wa­li­śmy, czemu wstrzy­mano tam eks­hu­ma­cję w 2001 r. Mimo że wszyst­kie te sprawy były zu­peł­nie dru­go­rzędne i bez więk­szego zna­cze­nia za­równo dla roz­po­zna­nia tego, kim byli sprawcy, jak i dla wy­ja­śnie­nia przy­czyn i prze­biegu po­gro­mo­wych wy­da­rzeń z lata 1941 r. Co­rocz­nie ob­cho­dzona rocz­nica krwa­wych wy­da­rzeń z 10 lipca 1941 r. uro­sła do rangi pol­skiego ry­tu­ału wy­wo­łu­ją­cego na­ro­dową de­batę (czę­ściej awan­turę), z po­wodu któ­rej grzęź­li­śmy w gę­stej mgle nie­roz­strzy­gal­nych py­tań i wąt­pli­wo­ści. Dys­ku­sje to­czące się wo­kół Je­dwab­nego – a nie wo­kół Szczu­czyna, Ja­sio­nówki, Wą­so­sza czy Ra­dzi­łowa – nie po­zwa­lały na sfor­mu­ło­wa­nie żad­nych kon­klu­dyw­nych wnio­sków choćby w kwe­stii od­po­wie­dzial­no­ści za po­peł­nione w trak­cie po­gro­mów zbrod­nie czy roz­po­zna­nia przy­czyn, dla któ­rych po­gromy Ży­dów w ogóle wy­bu­chły. Ja­kie zna­cze­nie mo­gło mieć po­cho­dze­nie łu­sek zna­le­zio­nych w Je­dwab­nem, skoro w nie­da­le­kim Szczu­czy­nie miej­scowi sprawcy uży­wali sie­kier i kło­nic albo gdy w po­bli­skim Ra­dzi­ło­wie użyli broni pal­nej? Gdyby choć raz po­waż­nie od­po­wie­dziano na te py­ta­nia przez ostat­nie dwa­dzie­ścia cztery lata, wszyst­kie ar­gu­menty osób ne­gu­ją­cych pol­ską od­po­wie­dzial­ność i wska­zu­ją­cych na spraw­stwo nie­miec­kie z po­wodu rze­czo­nych łu­sek od­na­le­zio­nych w Je­dwab­nem stra­ci­łyby ra­cję bytu. Tak się jed­nak nie stało. Za­mknię­cie optyki dys­ku­sji do­ty­czą­cej po­gro­mów z lata 1941 r. je­dy­nie wo­kół Je­dwab­nego nie dało szansy na szczę­śliwe za­koń­cze­nie spo­rów i sfor­mu­ło­wa­nie ja­kich­kol­wiek sa­tys­fak­cjo­nu­ją­cych wnio­sków, a w efek­cie na upo­ra­nie się z trau­mami wy­nie­sio­nymi przez po­tom­ków i bli­skich ofiar, a także przez po­tom­ków spraw­ców. Oko­licz­ność ta nie po­zwo­liła też na praw­dziwe po­jed­na­nie ży­dow­sko-pol­skie, bo ta­kie moż­liwe było tylko po ujaw­nie­niu peł­nej prawdy. Za­po­mi­na­jąc, że nie tylko Je­dwabne było areną krwa­wych wy­da­rzeń w le­cie 1941 r., stra­cono oka­zję, by po­gromy rze­czowo wy­ja­śnić. Opła­kać. Umie­ścić w pod­ręcz­ni­kach do hi­sto­rii, zbu­do­wać po­mniki dla ich ofiar. Po­zo­sta­wić prze­szło­ści.

Z prze­ko­na­niem, że trzeba temu sta­nowi rze­czy za­ra­dzić i po­in­for­mo­wać opi­nię pu­bliczną o ca­łej zło­żo­nej rze­czy­wi­sto­ści po­gro­mo­wej w ta­kich miej­sco­wo­ściach, jak Szczu­czyn, Go­niądz, Ja­sio­nówka, Ra­dzi­łów, Wą­sosz, Brańsk itd., oraz wyjść dzięki temu z za­klę­tego kręgu nie­roz­strzy­gal­nych wąt­pli­wo­ści ku­mu­lu­ją­cych się „wo­kół Je­dwab­nego”, na­pi­sa­łem książkę Mia­sta śmierci. Są­siedz­kie po­gromy Ży­dów, którą opu­bli­ko­wa­łem w 2015 r. Cena, jaką za tę de­cy­zję przy­szło mi za­pła­cić, była wy­soka. Okres, w ja­kim książka się uka­zała, po­li­tyka hi­sto­ryczna pań­stwa pol­skiego, która w la­tach 2015–2023 była pro­mo­wana w kraju, de­struk­cyjna dzia­łal­ność in­sty­tu­cji po­wo­ła­nych do jej bu­do­wa­nia, wresz­cie chęć wy­ka­za­nia się przed ów­cze­sną wła­dzą lu­dzi usłuż­nych – wszystko to spra­wiło, że wro­gość, z jaką się ze­tkną­łem, prze­kro­czyła wszel­kie ak­cep­to­walne gra­nice. W jej efek­cie by­łem dwa razy wy­rzu­cany z pracy, ze­tkną­łem się wie­lo­krot­nie z po­mó­wie­niami, alie­na­cją śro­do­wi­skową, ostra­cy­zmem, z czymś, co z braku lep­szych okre­śleń można by na­zwać mową nie­na­wi­ści kie­ro­waną pod moim ad­re­sem. Jed­no­cze­śnie jed­nak de­cy­zja o pu­bli­ka­cji książki w 2015 r. spra­wiła, że spo­tka­łem na mo­jej dro­dze wielu lu­dzi do­brych i przy­zwo­itych i z tego po­wodu ni­gdy jej nie ża­ło­wa­łem Nie pod­da­łem się. W 2020 r. opu­bli­ko­wa­łem oso­bi­sty re­por­taż z mo­jej po­dróży po mia­stach po­gro­mo­wych pod ty­tu­łem Drza­zga. Kłam­stwa sil­niej­sze niż śmierć.

Te­raz od­daję w Pań­stwa ręce dru­gie wy­da­nie książki z 2015 r., pod no­wym ty­tu­łem: Mia­sta po­gro­mów. Nie tylko Je­dwabne. Chcę przy jej po­mocy jesz­cze wy­raź­niej, niż miało to miej­sce w wy­da­niu z 2015 r., po­wie­dzieć, że na­leży ze­rwać z prak­tyką opi­sy­wa­nia po­gro­mów z lata 1941 wy­łącz­nie w per­spek­ty­wie Je­dwab­nego. Przy­go­to­wu­jąc to wy­da­nie, chcia­łem spraw­dzić, czego uda mi się do­wie­dzieć, gdy przyj­rzę się z bli­ska po­gro­mom z tam­tego roku w in­nych mia­stecz­kach i wsiach Bia­ło­stoc­czy­zny. Dla­tego książka, którą od­daję w pań­stwa ręce, nie jest je­dy­nie ko­lej­nym wy­da­niem książki sprzed dzie­wię­ciu lat, lecz w za­sa­dzie nową pracą, w któ­rej sta­wiam nowe tezy, za­daję nowe py­ta­nia i udzie­lam na nie in­nych niż w wy­da­niu z 2015 r. od­po­wie­dzi. W mię­dzy­cza­sie bo­wiem bar­dzo wiele się zmie­niło w ro­zu­mie­niu „lo­giki” wy­da­rzeń po­gro­mo­wych z lata 1941 r. Po­zna­łem wiele nie­zna­nych wcze­śniej fak­tów, po­ja­wiły się ko­lejne od­kry­cia i do­ku­menty w obiegu na­uko­wym i pu­bli­cy­stycz­nym. Zbie­ra­jąc ma­te­riał do Miast po­gro­mów. Nie tylko Je­dwabne, szybko zda­łem so­bie sprawę z tego, że pi­szę zu­peł­nie inną książkę.

Mam na­dzieję, że czy­tel­nicy znajdą w niej kom­plek­sowe wy­ja­śnie­nie przy­czyn po­gro­mów Ży­dów z lata 1941 r. Uka­zuję w niej dzie­się­cio­letni okres na­ra­sta­nia prze­mocy w mia­stecz­kach i wsiach Bia­ło­stoc­czy­zny za­koń­czony jej eks­plo­zją w le­cie 1941 r. Czy­tel­nicy znajdą tu zu­peł­nie nową oś czasu na­szki­co­waną po­mię­dzy wy­da­rze­niami, które krok po kroku, od po­czątku lat trzy­dzie­stych ubie­głego wieku, do­pro­wa­dziły do po­gro­mo­wych zbrodni. Zro­zu­mie­nie tej „zbrod­ni­czej lo­giki” wy­da­rzeń wio­dą­cych od spraw bła­hych, przez zna­czące, do ich krwa­wego fi­nału po­zwo­liło w moim prze­ko­na­niu wła­ści­wie wska­zać spraw­ców i od­po­wie­dzial­nych po­śred­nio za zbrod­nie po­peł­nione w czerwcu i lipcu 1941 r. w oma­wia­nych miej­sco­wo­ściach, tj. w Szczu­czy­nie, Ja­sio­nówce, Wą­so­szu, Ra­dzi­ło­wie oraz Je­dwab­nem. W roz­dziale za­ty­tu­ło­wa­nym Her­man Scha­per zo­stała także szcze­gó­łowo omó­wiona kwe­stia od­po­wie­dzial­no­ści na­zi­stow­skiej, nie­miec­kiej w aspek­cie ich tzw. spraw­stwa kie­row­ni­czego.

Nowa jest rów­nież w tej książce szata gra­ficzna. Czy­tel­nicy znajdą w niej zdję­cia z po­gromu w Ja­sio­nówce wy­ko­nane przez nie­miec­kiego ko­re­spon­denta wo­jen­nego Ger­harda Gro­ne­felda, które są je­dy­nym jak do­tąd zna­nym ob­ra­zo­wym świa­dec­twem prze­mocy an­ty­ży­dow­skiej, jaka miała miej­sce na Bia­ło­stoc­czyź­nie w le­cie 1941 r. To­wa­rzy­szą one hi­sto­rii sa­mego po­gromu w Ja­sio­nówce – po­gromu, który zo­stał po­wstrzy­many przez przy­pad­ko­wego nie­miec­kiego do­wódcę We­hr­machtu i lo­kal­nego pro­bosz­cza ks. Cy­priana Ło­zow­skiego, przed­wo­jen­nego zwo­len­nika „na­ro­dówki”. Czy­tel­nicy obej­rzą tu­taj rów­nież zdję­cia z od­na­le­zio­nego przeze mnie al­bumu nie­miec­kiej jed­nostki wspar­cia, która do­ko­nała pa­cy­fi­ka­cji bia­ło­stoc­kiego Szczu­czyna w 1939 r., a także zdję­cia ży­dow­skich miesz­kań­ców tego mia­steczka oraz człon­ków lo­kal­nej „na­ro­dówki” z Gra­jewa roz­sie­wa­ją­cych an­ty­ży­dow­ską prze­moc w okre­sie przed­wo­jen­nym. Po­nie­waż hi­sto­rie po­gro­mów w dwóch mia­stach, Szczu­czy­nie i Je­dwab­nem, sta­no­wią swo­iste klamry fak­to­gra­ficzne i cza­sowe dla pro­wa­dzo­nych w tej książce roz­wa­żań na te­mat po­gro­mów z lata 1941 r., a także wpływ tych miast na prze­bieg fali po­gro­mo­wej był naj­więk­szy, zde­cy­do­wa­łem się nadać książce ty­tuł Mia­sta po­gro­mów. Nie tylko Je­dwabne. Ty­tuł ten sta­nowi też na­wią­za­nie do ty­tułu jej pierw­szego wy­da­nia z roku 2015.

Książka opiera się na ana­li­zie ma­te­riału ze­bra­nego przez pro­ku­ra­to­rów pionu śled­czego Od­działu IPN w Bia­łym­stoku, Ra­do­sława Igna­tiewa i Zbi­gniewa Ku­li­kow­skiego, w czę­ści jest też wy­ni­kiem ba­dań, któ­rym pod­da­łem sa­mo­dziel­nie od­na­le­zione w IPN akta. Nie­które z cy­to­wa­nych do­ku­men­tów zna­leźć można w edy­cji ma­te­ria­łów ar­chi­wal­nych Wo­kół Je­dwab­nego (patrz: Bi­blio­gra­fia), choć w mo­jej pracy ba­daw­czej rzadko ko­rzy­sta­łem z po­mocy tego źró­dła, się­ga­jąc na ogół do akt ory­gi­nal­nych. Ko­rzy­sta­łem na­to­miast ob­szer­nie przy pi­sa­niu za­równo pierw­szego wy­da­nia tej książki w 2015 r., jak i obec­nego z dwóch nie­zwy­kle war­to­ścio­wych źró­deł. Pierw­szym były do­ku­menty i re­la­cje świad­ków ze­brane dla Cen­tral­nej Ży­dow­skiej Ko­mi­sji Hi­sto­rycz­nej przez ży­dow­skiego hi­sto­ryka Szy­mona Dat­nera, który jako pierw­szy do­ku­men­to­wał zbrod­nie po­gro­mowe po­peł­nione w 1941 r. Trudne do prze­ce­nie­nia zna­cze­nie tek­stów Dat­nera dla zro­zu­mie­nia przy­czyn i prze­biegu fali po­gro­mo­wej z tam­tego lata było dla mnie ja­sne od sa­mego po­czątku mo­jego zaj­mo­wa­nia się tą te­ma­tyką. To wy­zna­czo­nym przez Dat­nera kie­run­kiem in­ter­pre­ta­cji fak­tów oraz na­kre­śloną przez niego osią wy­da­rzeń po­dą­ża­łem, za­równo pu­bli­ku­jąc książkę w 2015 r., jak i pi­sząc tę od­da­waną w ręce czy­tel­ni­ków obec­nie.

Dru­gim źró­dłem, które od­ci­snęło piętno na mo­jej pracy, był tekst J.J. Mi­lew­skiego Po­lacy – Ży­dzi w Je­dwab­nem i oko­licy przed 22 czerwca 1941 roku, który znaj­duje się w Wo­kół Je­dwab­nego, choć ja swoją wer­sję za­czerp­ną­łem z akt śledz­twa je­dwa­bień­skiego pro­wa­dzo­nego przez Ra­do­sława Igan­tiewa (J.J. Mi­lew­ski, Po­lacy – Ży­dzi w Je­dwab­nem i oko­licy do 22 czerwca 1941 roku, IPN – OBEP Bia­ły­stok, w: Akta śledz­twa S1/00/Zn , t. XI, k. 2031–2049). In­spi­ra­cją do po­wsta­nia tej książki były też inne tek­sty i prace, któ­rych wy­kaz znaj­duje się w za­łą­czo­nej Bi­blio­gra­fii.

Ge­ne­ral­nie mogę po­wie­dzieć, że stan akt, z ja­kimi przy­cho­dziło mi pra­co­wać, był zły, zwłasz­cza gdy cho­dziło o akta pa­pie­rowe, po­szyty, ma­te­riały śled­cze i są­dowe. Cza­sem mia­łem trud­no­ści w od­czy­ta­niu za­pisu po­je­dyn­czych słów czy frag­men­tów zdań, co wy­ni­kało nie tylko ze złej ja­ko­ści ory­gi­na­łów akt są­do­wych, lecz także z ta­kich pro­za­icz­nych oko­licz­no­ści, jak cha­rak­ter pi­sma osoby spi­su­ją­cej akta, a także tego, że osoba ta źle usły­szała ze­zna­nia czy je za­no­to­wała. Ewen­tu­alne błędy w mo­jej trans­kryp­cji mogą być za­tem efek­tem ta­kiego stanu rze­czy.

W dru­gim wy­da­niu książki zre­zy­gno­wa­łem z ano­ni­mi­za­cji ofiar ży­dow­skich, wsłu­chu­jąc się w głosy, pły­nące szcze­gól­nie ze strony śro­do­wisk Oca­lo­nych, by przy­wró­cić toż­sa­mość za­mor­do­wa­nym. Przy­znaję jed­no­cze­śnie, że de­cy­zja o no­ni­mi­zo­wa­niu na­zwisk ofiar, którą pod­ją­łem, przy­go­to­wu­jąc pierw­sze wy­da­nie książki, była błę­dem i że jej ża­łuję. In­for­muję też, iż wszyst­kie na­zwi­ska ży­dow­skie wy­stę­pu­jące w książce pod­da­łem grun­tow­nemu spraw­dze­niu, tak by ustrzec się ewen­tu­al­nych błę­dów oraz znie­kształ­ceń w ich pi­sowni. Nie­mniej czę­sto mu­sia­łem po­le­gać na ich za­pi­sie obec­nym w ak­tach ar­chi­wal­nych, spi­sy­wa­nych na ogół przez pro­to­ko­lan­tów nie­ma­ją­cych wie­dzy o brzmie­niu ży­dow­skich na­zwisk oraz do­ko­ny­wa­nych ze słu­chu. Chcę przez to po­wie­dzieć, że rów­nież ewen­tu­alne błędy w za­pi­sie tych na­zwisk, je­śli ta­kowe po­ja­wiły się w tek­ście, mo­gły po­wstać na eta­pie spi­sy­wa­nia re­la­cji po woj­nie i w ta­kim wy­padku nie po­no­szę za nie od­po­wie­dzial­no­ści.

W obec­nej książce kon­ty­nu­uję na­to­miast stra­te­gię po­le­ga­jącą na ano­ni­mi­zo­wa­niu na­zwisk spraw­ców po­gro­mów, wy­cho­dząc z za­ło­że­nia, że ich po­tom­ko­wie, osoby, które nie mają z po­peł­nio­nymi w 1941 r. zbrod­niami nic wspól­nego, nie po­winny po­no­sić kon­se­kwen­cji spo­łecz­nych ani sty­kać się z ewen­tu­al­nym ostra­cy­zmem z po­wodu zbrodni przod­ków. Zre­zy­gno­wa­łem je­dy­nie z ano­ni­mi­zo­wa­nia nie­licz­nych na­zwisk tych spraw­ców, któ­rych toż­sa­mość zo­stała już ujaw­niona przeze mnie w pu­bli­ka­cji Mia­sta śmierci z 2015 r. lub w in­nych mo­ich pu­bli­ka­cjach, gdyż ano­ni­mi­zo­wa­nie ich nie mia­łoby żad­nego sensu. Nie do­ko­na­łem rów­nież ano­ni­mi­za­cji na­zwisk po­stron­nych świad­ków, któ­rzy po woj­nie da­wali świa­dec­two zbrod­niom po­peł­nia­nym przez są­sia­dów, czę­sto w sta­nie za­gro­że­nia z ich strony. Uwa­żam, że na­leży się tym dziel­nym lu­dziom sza­cu­nek i pa­mięć.ŹRÓDŁA

Wy­kaz skró­tów

W przy­wo­ły­wa­nych w książce ze­zna­niach świad­ków po­pra­wiono or­to­gra­fię i in­ter­punk­cję; wła­ściwą formę nie­któ­rych praw­do­po­dob­nie błęd­nie za­pi­sa­nych nazw miej­sco­wych po­dano w na­wia­sach kwa­dra­to­wych. Za­sto­so­wano na­stę­pu­jące skróty:

AAN – Ar­chi­wum Akt No­wych

AK – Ar­mia Kra­jowa

AKO – Ar­mia Kra­jowa Oby­wa­tel­ska

APB – Ar­chi­wum Pań­stwowe w Bia­łym­stoku

APS – Ar­chi­wum Pań­stwowe w Su­wał­kach

APSE – Ar­chi­wum Pań­stwowe w Su­wał­kach od­dział w Ełku

AW – Ar­chi­wum Wschod­nie Fun­da­cji Ośrodka „Karta”

AW-IH – Ar­chi­wum Wschod­nie – ko­lek­cja kse­ro­ko­pii do­ku­men­tów z Ar­chi­wum In­sty­tutu Ho­overa

AYV – Ar­chi­wum In­sty­tutu Yad Va­shem w Je­ro­zo­li­mie

AŻIH – Ar­chi­wum Ży­dow­skiego In­sty­tutu Hi­sto­rycz­nego

BEP – Biuro Edu­ka­cji Pu­blicz­nej

BIP – Biuro In­for­ma­cji i Pro­pa­gandy

BSRR – Bia­ło­ru­ska So­cja­li­styczna Re­pu­blika Ra­dziecka

CAP – Cen­tralne Ar­chi­wum Pań­stwowe

CKŻP – Cen­tralny Ko­mi­tet Ży­dów w Pol­sce

CŻKH – Cen­tralna Ży­dow­ska Ko­mi­sja Hi­sto­ryczna

EG – Ein­sat­zgrup­pen (ope­ra­cyjna grupa spe­cjalna)

EK – Ein­satz­kom­mando (od­dział ope­ra­cyjny)

GAGO – Go­su­dar­stwien­nyj Ar­chiw Grod­nien­skoj Ob­ła­sti (Ar­chi­wum Pań­stwowe Ob­wodu Gro­dzień­skiego)

GKBZH – Główna Ko­mi­sja Ba­da­nia Zbrodni Hi­tle­row­skich w Pol­sce

GKBZpNP IPN – Główna Ko­mi­sja Ba­da­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu – In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej

IH – In­sty­tut Ho­overa

IPN – In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej

KBW – Kor­pus Bez­pie­czeń­stwa We­wnętrz­nego

KG – Ko­menda Główna

KP(b)B – Ko­mu­ni­styczna Par­tia (bol­sze­wi­ków) Bia­ło­rusi

KPP – Ko­mu­ni­styczna Par­tia Pol­ski

KPZB – Ko­mu­ni­styczna Par­tia Za­chod­niej Bia­ło­rusi

KRN – Kra­jowa Rada Na­ro­dowa

MBP – Mi­ni­ster­stwo Bez­pie­czeń­stwa Pu­blicz­nego

MO – Mi­li­cja Oby­wa­tel­ska

MSW – Mi­ni­ster­stwo Spraw We­wnętrz­nych

MSZ – Mi­ni­ster­stwo Spraw Za­gra­nicz­nych

NARB – Na­cy­onal­nyj Ar­chiw Rie­spu­bliki Bie­ła­ruś (Ar­chi­wum Na­ro­dowe Re­pu­bliki Bia­ło­ruś)

NKGB – Na­rod­nyj Ko­mis­sa­riat Go­su­dar­stwien­noj Bie­zo­pa­sno­sti (Lu­dowy Ko­mi­sa­riat Bez­pie­czeń­stwa Pu­blicz­nego)

NKWD – Na­rod­nyj Ko­mis­sa­riat Wnu­trien­nich Dieł (Lu­dowy Ko­mi­sa­riat Spraw We­wnętrz­nych)

NOW – Na­ro­dowa Or­ga­ni­za­cja Woj­skowa

NSDAP – Na­tio­nal­so­zia­li­sti­sche Deut­sche Ar­be­iter­par­tei (Na­ro­do­wo­so­cja­li­styczna Nie­miecka Par­tia Ro­bot­ni­cza)

NSZ – Na­ro­dowe Siły Zbrojne

NZW – Na­ro­dowe Zjed­no­cze­nie Woj­skowe

OBEP – Od­dzia­łowe Biuro Edu­ka­cji Pu­blicz­nej

OKBZH – Okrę­gowa Ko­mi­sja Ba­da­nia Zbrodni Hi­tle­row­skich

OKŚZpNP – Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu.

ONR – Obóz Na­ro­dowo-Ra­dy­kalny

Orpo – Or­dung­spo­li­zei (Po­li­cja Po­rząd­kowa)

OWP – Obóz Wiel­kiej Pol­ski

OZN – Obóz Zjed­no­cze­nia Na­ro­do­wego

PA­OSOG – Pań­stwowe Ar­chi­wum Or­ga­ni­za­cji Spo­łecz­nych Ob­wodu Gro­dzień­skiego

PBC – Pod­la­ska Bi­blio­teka Cy­frowa

POW – Pol­ska Or­ga­ni­za­cja Woj­skowa

PPPS – Po­li­cja Pań­stwowa Po­wiatu Su­wal­skiego

PPR – Pol­ska Par­tia Ro­bot­ni­cza

PPS – Pol­ska Par­tia So­cja­li­styczna

PRL – Pol­ska Rzecz­po­spo­lita Lu­dowa

PRN – Po­wia­towa Rada Na­ro­dowa

PUBP – Po­wia­towy Urząd Bez­pie­czeń­stwa Pu­blicz­nego

PZPR – Pol­ska Zjed­no­czona Par­tia Ro­bot­ni­cza

RN – Rada Na­ro­dowa

RSHA – Re­ichs­si­cher­he­it­shaup­tamt (Główny Urząd Bez­pie­czeń­stwa Rze­szy)

RW – Re­jo­nowy Wy­dział

SAB – Sąd Ape­la­cyjny w Bia­łym­stoku

Schupo – Schutz­po­li­zei (po­li­cja po­moc­ni­cza)

SD – Stron­nic­two De­mo­kra­tyczne

SN – Stron­nic­two Na­ro­dowe

SO – Sąd Okrę­gowy

SOB – Sąd Okrę­gowy w Bia­łym­stoku

SOE – Sąd okrę­gowy w Ełku

SOŁ – Sąd Okrę­gowy w Łomży

SS – Schutz­staf­fel (szta­fety ochronne)

SWB – Sąd Wo­je­wódzki Bia­ły­stok

SZP – Służba Zwy­cię­stwu Pol­ski

TSKŻ – To­wa­rzy­stwo Spo­łeczno-Kul­tu­ralne Ży­dów

UB – Urząd bez­pie­czeń­stwa

UBP – Urząd Bez­pie­czeń­stwa Pu­blicz­nego

UWB – Urząd Wo­je­wódzki w Bia­łym­stoku

WAPB – Wo­je­wódz­kie Ar­chi­wum Pań­stwowe w Bia­łym­stoku

WiN – Zrze­sze­nie „Wol­ność i Nie­za­wi­słość”

WKP(b) – Wszech­związ­kowa Ko­mu­ni­styczna Par­tia (bol­sze­wi­ków)

WP – Woj­sko Pol­skie

WUPB – Wo­je­wódzki Urząd Bez­pie­czeń­stwa Pu­blicz­nego

YIVO – Je­wish Hi­sto­ri­cal In­sty­tut (Ży­dow­ski In­sty­tut Na­ukowy w No­wym Jorku)

ZG – Za­rząd Główny

ZSRS – Zwią­zek So­cja­li­stycz­nych Re­pu­blik So­wiec­kich

ZWW – Zwią­zek Walki Wy­zwo­leń­czej

ZWZ – Zwią­zek Walki Zbroj­nej

ŻiH – Ży­dow­ski In­sty­tut Hi­sto­ryczny

ŻWKH – Ży­dow­ska Wo­je­wódzka Ko­mi­sja Hi­sto­ryczna

Archiwalia i materiały śledcze

Szczuczyn

APB, nr ze­społu 47, sygn. 34. Urząd Wo­je­wódzki Bia­ło­stocki 1920–1939. Mie­sięczne spra­woz­da­nia sy­tu­acyjne wo­je­wody bia­ło­stoc­kiego za luty 1927 r.

APB, nr ze­społu 47, sygn. 70. Urząd Wo­je­wódzki Bia­ło­stocki 1920–1939. Mie­sięczne spra­woz­da­nia sy­tu­acyjne wo­je­wody bia­ło­stoc­kiego za 1933 r.

APB, nr ze­społu 47, sygn. 91. Urząd Wo­je­wódzki Bia­ło­stocki 1920–1939. Mie­sięczne spra­woz­da­nia sy­tu­acyjne wo­je­wody bia­ło­stoc­kiego za 1936 r.

APB, nr ze­społu 47, sygn. 97. Urząd Wo­je­wódzki Bia­ło­stocki 1920–1939. Mie­sięczne spra­woz­da­nia sy­tu­acyjne wo­je­wody bia­ło­stoc­kiego za 1937 r.

APB, UWB, sygn. 4/47/0/3/110, Sy­tu­acyjne spra­woz­da­nia spo­łeczno-po­li­tyczne Sta­ro­stwa Po­wia­to­wego w Biel­sku Pod­la­skim, kwie­cień 1937.

APS, PPPS, sygn. 98.

AW II/3130, Ar­chi­wum Wschod­nie Fun­da­cji Ośrodka „Karta”.

AYV sygn. M. 41/2888, Spi­sok czle­now i kan­di­da­tow WKP(b) pri­su­stwu­jusz­czych na par­tij­nom so­bra­nii 10 jan­wara 1940 g.

AŻIH 301/1958 J, Wo­je­wódzka Ży­dow­ska Ko­mi­sja Hi­sto­ryczna, Bia­ły­stok, 11.08.1946. Re­la­cja Basi Kac­per-Ro­zensz­tejn.

AŻIH J II 6448, Der hurbn fun der Szcu­ci­ner ke­hile , księga pa­mięci wy­dana dzięki Gmi­lus Ha­si­dim, Tel Aviv 1954.

AŻIH, zesp. TSKŻ, 325/45.

Dat­ner Szy­mon, Rok 1937, ma­szy­no­pis, stron 17.

IPN Bi 07/298.

IPN Bi 011/5/4.

IPN Bi 289/50.

IPN Bi 403/134.

IPN Bi 403/135/1.

IPN Bi 403/135/2.

IPN Bi 403/135/3.

IPN Bi 405/84.

IPN Bi 408/53.

IPN Bi 408/167.

IPN Bi 413/10.

IPN Bi 413/22.

IPN Bi 415/57.

IPN Bi 415/118.

IPN Bi K 29/50.

IPN Bi SAB 135.

IPN BU 0/177/66/1.

IPN BU 0/177/69/3.

IPN S 8/12/Zn. Akta główne śledz­twa , pro­wa­dzący po­stę­po­wa­nie prok. Ra­do­sław Igna­tiew, In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej, Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu w Bia­łym­stoku.

IPN S 36/03/Zn. Akta główne śledz­twa , pro­wa­dzący po­stę­po­wa­nie prok. Je­rzy Ka­miń­ski, In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej, Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu w Bia­łym­stoku.

Kro­nika Pu­blicz­nej Szkoły Po­wszech­nej nr 2, Pod­la­ska Bi­blio­teka Cy­frowa, https://pbc.bia­man.pl/dli­bra/pu­bli­ca­tion/64969/edi­tion/63229#de­scrip­tion .

Księga Ad­re­sowa Pol­ski (wraz z w. m. Gdań­skiem) dla han­dlu, prze­my­słu, rze­miosł i rol­nic­twa; An­nu­aire da la Po­lo­gne (y Com­pris la V.L. de Dant­zig), 1930, https://wbc.po­znan.pl/pu­bli­ca­tion/6492 .

NARB, f. 4P, WOP. 1, spr. 14783, ark. 87–88, mps.

V K/753/1947, SOE 115.

Ja­sio­nówka

APB, nr ze­społu 47, sygn. 97. Urząd Wo­je­wódzki Bia­ło­stocki 1920–1939. Mie­sięczne spra­woz­da­nia sy­tu­acyjne wo­je­wody bia­ło­stoc­kiego za 1937 r.

AŻIH, 1274.

IPN Bi 403/49/1.

IPN Bi 408/243.

IPN Bi 408/247.

IPN Bi 408/249.

IPN Bi 408/252.

IPN Bi 408/279/1.

IPN Bi 408/281.

IPN Bi K 146/53.

IPN Bi SOB nr 47,

IPN GK 162/419.

IPN S 60/02/Zn. Akta główne śledz­twa , w spra­wie udziału w za­bój­stwach kil­ku­set nie­usta­lo­nych osób na­ro­do­wo­ści ży­dow­skiej w Ja­sio­nówce, In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej, Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu w Bia­łym­stoku.

Sko­ro­widz miej­sco­wo­ści Rze­czy­po­spo­li­tej Pol­skiej opra­co­wany na pod­sta­wie wy­ni­ków pierw­szego po­wszech­nego spisu lud­no­ści z dn. 30 wrze­śnia 1921 r. i in­nych źró­deł urzę­do­wych, t. 5, wo­je­wódz­two bia­ło­stoc­kie, 1924.

Wą­sosz

AŻIH 301/1993. „Za­głada Bia­łe­go­stoku i oko­lic”, rozdz. 13 „Rzeź w Wą­so­szy”, Wo­je­wódzka Ży­dow­ska Hi­sto­ryczna Ko­mi­sja, Bia­ły­stok, 28.11.1946. Praca Szy­mona Dat­nera.

IPN Bi 212/175.

IPN Bi 212/4918.

IPN Bi 408/14.

IPN Bi 408/43.

IPN S 1/00/Zn. Akta główne śledz­twa , pro­wa­dzący po­stę­po­wa­nie prok. Ra­do­sław Igna­tiew, In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej, Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu w Bia­łym­stoku.

IPN S 19/06/Zn. Akta główne śledz­twa , pro­wa­dzący po­stę­po­wa­nie prok. Ra­do­sław Igna­tiew , In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej, Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu w Bia­łym­stoku.

Ra­dzi­łów

AAN, sygn. 202/II–6, De­le­ga­tura Rządu RP na Kraj, De­par­ta­ment Spraw We­wnętrz­nych, Spra­woz­da­nie sy­tu­acyjne 1941–1942. Ra­port sy­tu­acyjny za okres od 15 sierp­nia do 15 li­sto­pada 1941 r. mi­kro­film 2225/1.

AAN, De­le­ga­tura Rządu na Kraj, sygn. 202/II – 11.

AAN, 202/III/8 – 1, mi­kro­film 2266/3.

AAN, 202/III/8 – 2, mi­kro­film 2266/3.

AAN, 203/III – 65, Ar­mia Kra­jowa, Ko­menda Główna – Od­dział II, Mel­dunki, sy­tu­acja po­li­tyczna.

APB, nr ze­społu 47, sygn. 64. Urząd Wo­je­wódzki Bia­ło­stocki 1920–1939. Mie­sięczne spra­woz­da­nia sy­tu­acyjne wo­je­wody bia­ło­stoc­kiego za 1932.

APB, nr ze­społu 47, sygn. 70, Urząd Wo­je­wódzki Bia­ło­stocki 1920–1939. Mie­sięczne spra­woz­da­nia sy­tu­acyjne wo­je­wody bia­ło­stoc­kiego za 1933.

APB, nr ze­społu 47, sygn. 71. Urząd Wo­je­wódzki Bia­ło­stocki 1920–1939. Mie­sięczne spra­woz­da­nia sy­tu­acyjne wo­je­wody bia­ło­stoc­kiego za 1933.

APB, nr ze­społu 47, sygn. 76. Urząd Wo­je­wódzki Bia­ło­stocki 1920–1939. Mie­sięczne spra­woz­da­nia sy­tu­acyjne wo­je­wody bia­ło­stoc­kiego za 1934.

APB, nr ze­społu 47, sygn. 93. Urząd Wo­je­wódzki Bia­ło­stocki 1920–1939. Mie­sięczne spra­woz­da­nia sy­tu­acyjne wo­je­wody bia­ło­stoc­kiego za 1936.

APB, nr ze­społu: 47, Urząd Wo­je­wódzki Bia­ło­stocki 1920–1939, sygn. 97, Mie­sięczne spra­woz­da­nia wo­je­wody bia­ło­stoc­kiego za 1937 r.

APB, UWB, sygn. 4/47/0/3/103, Mie­sięczne spra­woz­da­nia sy­tu­acyjne z ru­chu wy­wro­to­wego i za­wo­do­wego oraz stanu bez­pie­czeń­stwa nr 10/1938.

APSE, V K. 154/48.

AŻIH 301/78, Ży­dow­ska Ko­mi­sja Hi­sto­ryczna, 09.11.1945. Re­la­cja Me­na­chema Fin­kelsz­tejna.

AŻIH 301/974, Ży­dow­ska Ko­mi­sja Hi­sto­ryczna, 27.09.1945. Re­la­cja Me­na­chema Fin­kelsz­tejna.

AŻIH 301/1284. Re­la­cja Chany Fin­kelsz­tejn, Bia­ły­stok, 12.10.1945.

AŻIH 301/1846. Za­głada Ży­dów w po­wie­cie gra­jew­skim i łom­żyń­skim w lipcu 1941 r., Wo­je­wódzka Ży­dow­ska Ko­mi­sja Hi­sto­ryczna w Bia­łym­stoku, 14.11.1946. Re­la­cja Me­na­chema Fin­kelsz­tajna.

AŻIH 301/1994. „Za­głada Bia­łe­go­stoku i oko­lic”, rozdz. 14 „Za­głada Ra­dzi­łowa”, Wo­je­wódzka Ży­dow­ska Ko­mi­sja Hi­sto­ryczna, Bia­ły­stok, 28.11.1946. Praca Szy­mona Dat­nera.

AŻIH 301/4163, Ży­dow­ska Ko­mi­sja Hi­sto­ryczna. Re­la­cja Me­na­chema Fin­kelsz­tejna.

Dat­ner Szy­mon, Rok 1937, ma­szy­no­pis, stron 17.

Du­pli­kat uro­dzo­nych, za­ślu­bio­nych i zmar­łych w 1940-1941 r. pa­ra­fii ra­dzi­łow­skiej.

IPN S 1/00/Zn. Akta główne śledz­twa , pro­wa­dzący po­stę­po­wa­nie prok. Ra­do­sław Igna­tiew, In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej, Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu w Bia­łym­stoku.

IPN S 15/01/Zn. Akta główne śledz­twa , pro­wa­dząca po­stę­po­wa­nie prok. Mał­go­rzata Re­dos-Ci­szew­ska , po wzno­wie­niu śledz­twa za­re­je­stro­wano je pod nową sygn. S 47/2011/Zn i osta­tecz­nie umo­rzono 24.10.2014, In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej, Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu w Bia­łym­stoku.

IPN S 25/03/Zk w spra­wie fi­zycz­nego i mo­ral­nego znę­ca­nia się nad Ja­nem Kieł­czew­skim przez funk­cjo­na­riu­szy NKWD w Brze­ściu 1940 r., pro­wa­dzący pro­ku­ra­tor Je­rzy Ka­miń­ski, In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej, Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu w Bia­łym­stoku.

IPN Bi 0/7/604.

IPN Bi 0/19/96/1.

IPN Bi 011/28/1.

IPN Bi 045/1447.

IPN Bi 408/111.

IPN Bi 408/183.

IPN Bi 408/187.

IPN BU 0/177/69.

IPN BU 0/177/69/2.

IPN BU 0/177/69/3.

IPN Ld/Pf/10/395/2.

Je­dwabne

AW I/999, Ar­chi­wum Wschod­nie Ośrodka „Karta”.

Dzien­nik bo­jowy 221. Dy­wi­zji Ochron­nej, Bun­de­sar­chiv-Mi­li­tärar­chiv Frei­burg, RH 26 , sygn. 221/10, Krieg­sta­ge­buch der 221. Sich. Div., 4 VII 1941, do­ku­ment po­zy­skany w trak­cie kwe­rendy E. Dmi­towa.

IPN Bi 408/145.

IPN S 1/00/Zn. Akta główne śledz­twa , pro­wa­dzący po­stę­po­wa­nie prok. Ra­do­sław Igna­tiew, In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej, Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu w Bia­łym­stoku.

IPN S 25/03/Zk. Akta główne śledz­twa w spra­wie fi­zycz­nego i mo­ral­nego znę­ca­nia się nad Ja­nem Kieł­czew­skim przez funk­cjo­na­riu­szy NKWD w Brze­ściu 1940 r., pro­wa­dzący pro­ku­ra­tor Je­rzy Ka­miń­ski, In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej, Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu w Bia­łym­stoku.

IPN S 36/03/Zn. Akta główne śledz­twa , pro­wa­dzący po­stę­po­wa­nie prok. Je­rzy Ka­miń­ski, In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej, Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu w Bia­łym­stoku.

IPN S 57/03/Zk.

NARB, sygn. 4/21/2062.

PA­OSOG, sygn. 6195/1/188.

PA­OSOG, sygn. 6195/1/296.

PA­OSOG, sygn. 6195/1/759.

PA­OSOG, sygn. 6204/1/1.

PA­OSOG, sygn. 6204/1/2.

PA­OSOG, sygn. 6204/1/3.

PA­OSOG, sygn. 6204/1/4.

Za­koń­cze­nie

AAN, Ar­mia Kra­jowa, Ko­menda Główna – Od­dział II, Mel­dunki, sy­tu­acja po­li­tyczna, sygn. 203/III - 65.

AŻIH J II 6448, Der hurbn fun der Szcu­ci­ner ke­hile , księga pa­mięci wy­dana dzięki Gmi­lus Ha­si­dim, Tel Aviv 1954.

IPN Bi 289/50.

IPN Bi 403/135/3.

IPN Bi K 29/50.

IPN S 8/12/Zn. Akta główne śledz­twa , pro­wa­dzący po­stę­po­wa­nie prok. Ra­do­sław Igna­tiew, In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej, Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu w Bia­łym­stoku.

IPN S 36/03/Zn. Akta główne śledz­twa , pro­wa­dzący po­stę­po­wa­nie prok. Je­rzy Ka­miń­ski, In­sty­tut Pa­mięci Na­ro­do­wej, Od­dzia­łowa Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrodni prze­ciwko Na­ro­dowi Pol­skiemu w Bia­łym­stoku.

Źródła fotografii

Szczu­czyn

Fot. 1.1. Zbiory au­tora.

Fot. 1.2. Zbiory au­tora.

Fot. 1.3. Zbiory au­tora.

Fot. 1.4. Zbiory au­tora.

Fot. 1.5. Zbiory au­tora.

Fot. 1.6. Zbiory au­tora.

Fot. 1.7. Zbiory Mi­chała Pan­dery.

Fot. 1.8. Zbiory au­tora.

Fot. 1.9. Zbiory au­tora.

Fot. 1.10. Zbiory ro­dzinne Mike’a Ma­rvinsa ©Ma­rvins/Ka­plan Ar­chive.

Fot. 1.11. Zbiory ro­dzinne Mike’a Ma­rvinsa ©Ma­rvins/Ka­plan Ar­chive.

Fot. 1.12. Zbiory ro­dzinne Evy Ro­sen­stein.

Fot. 1.13. Zbiory ro­dzinne Mike’a Ma­rvinsa ©Ma­rvins/Ka­plan Ar­chive.

Fot. 1.14. Zbiory ro­dzinne Mike’a Ma­rvinsa ©Ma­rvins/Ka­plan Ar­chive.

Fot. 1.15. Zbiory ro­dzinne Mike’a Ma­rvinsa ©Ma­rvins/Ka­plan Ar­chive.

Fot. 1.16. Fun­da­cja Za­po­mniane.

Fot. 1.17. Zbiory au­tora.

Fot. 1.18. Zbiory ro­dzinne Mike’a Ma­rvinsa ©Ma­rvins/Ka­plan Ar­chive.

Fot. 1.19. Zbiory ro­dzinne Mike’a Ma­rvinsa ©Ma­rvins/Ka­plan Ar­chive.

Fot. 1.20. Zbiory ro­dzinne Mike’a Ma­rvinsa ©Ma­rvins/Ka­plan Ar­chive.

Fot. 1.21–1.23. Zbiory au­tora.

Fot. 1.24. Zbiory ro­dzinne Mike’a Ma­rvinsa ©Ma­rvins/Ka­plan Ar­chive.

Fo­to­gra­fie z Ja­sio­nówki

Fot. 2.1. Ger­hard Gro­ne­feld © bpk Bil­da­gen­tur/Deut­sches Hi­sto­ri­sches Mu­seum.

Fot. 2.2. Ger­hard Gro­ne­feld © bpk Bil­da­gen­tur/Deut­sches Hi­sto­ri­sches Mu­seum.

Fot. 2.3. Ger­hard Gro­ne­feld © bpk Bil­da­gen­tur/Deut­sches Hi­sto­ri­sches Mu­seum.

Fot. 2.4. Ger­hard Gro­ne­feld © bpk Bil­da­gen­tur/Deut­sches Hi­sto­ri­sches Mu­seum.

Fot. 2.5. Ger­hard Gro­ne­feld © bpk Bil­da­gen­tur/Deut­sches Hi­sto­ri­sches Mu­seum.

Fot. 2.6. Wi­ki­me­dia.org.

Fot. 2.7. Zbiory au­tora.

Fot. 2.8. Zbiory au­tora.

Fot. 2.9. Zbiory au­tora.

Fot. 2.10. Zbiory au­tora.

Wą­sosz

Fot. 3.1. Do­mena pu­bliczna.

Fot. 3.2. Do­mena pu­bliczna.

Ra­dzi­łów

Fot. 4.1. Na­ro­dowe Ar­chi­wum Cy­frowe.

Fot. 4.2. Zbiory au­tora.

Fot. 4.3. Zbiory au­tora.

Fot. 4.4. Cen­tralne Ar­chi­wum MSWiA.

Je­dwabne

Fot. 5.1. Zbiory au­tora.