Miasto gruzińskie w świetle europejskiej i orientalnej koncepcji urbanistycznej - ebook

Przedmowa

Studia nad rozwojem przestrzennym i strukturą miasta wchodzą w zakres wielu dyscyplin wiedzy. Z tego też względu są one dziedziną o wykształconej i zróżnicowanej teorii, reprezentowanej przez wiele szkół naukowych. Dostarczają nie tylko opisu przestrzeni miejskiej, lecz także starają się formułować prawa, które wyjaśniają tworzenie i modyfikowanie owej przestrzeni.

Współczesna geografia miasta charakteryzuje się z jednej strony nawiązywaniem do klasycznych koncepcji, z drugiej zaś – wprowadzeniem pojęć zaczerpniętych z innych, niekiedy dość odległych systemów teoretycznych. Wielokierunkowość i skala prowadzonych studiów pozwalają nie tylko na wyjaśnienie genezy samej struktury przestrzeni miejskiej, lecz także na zrozumienie uniwersalnych procesów rozwoju cywilizacji w rozmaitych rejonach świata i różnych społeczeństwach je zamieszkujących.

Miasto rodziło się wraz z cywilizacją i w pewnym sensie sprzyjało jej narodzinom. Charakteryzuje niewątpliwie w zasadniczy sposób każdy kontynent, region czy też kraj, stanowiąc o ich odrębności historycznej, społecznej, gospodarczej czy kulturowej. Od trzeciego tysiąclecia przed Chrystusem osadnictwo miejskie, tworząc zamknięte przestrzenie, przyśpieszyło w sposób decydujący bieg dziejów i wyznaczyło przejście do historii. Jest ono jednocześnie czynnikiem utrwalającym krajobraz i w pewnej mierze ogranicza życie każdego pokolenia poprzez wybór jakiego dokonała poprzednia generacja. Właśnie miasto stanowi o nierozerwalnym związku z przeszłością, rzutując też w przyszłość. W obu wypadkach umożliwia nam podróż w czasie, przeskakiwanie następujących po sobie wydarzeń bądź też przybliżanie odległych chwil.

Nie wystarczy jednak rozpatrywanie miasta tylko w kontekście historycznym. Jeśli bowiem chcemy zrozumieć jego naturę, istotę, a także miejsce w cywilizacji ludzkiej, to trzeba mówić o nim również z punktu widzenia jego struktury przestrzennej, a więc zarówno przestrzeni fizycznej, jak też społecznej, gospodarczej czy też kulturowej, które tworzy sam człowiek. Ma ona charakter ciągły, gdyż łączy czasem współczesność z przeszłością i warunkuje przyszłość. W takim też rozumieniu jest jednym z wyznaczników egzystencji ludzkiej tak w wymiarze materialnym, jak też symbolicznym.

W studiach nad strukturą przestrzenną miast poczesne miejsce zajmuje badanie ich morfologii, czyli najogólniej mówiąc układu przestrzennego (rozplanowania), fizjonomii oraz genezy. W takim ujęciu miasto jest analizowane poprzez formy fizyczne, czyli urbanistyczne, które z kolei są efektem ludzkich działań. Te zaś są uwarunkowane w pierwszym rzędzie względami socjoekonomicznymi, tzn. socjalnymi, ogólnogospodarczymi oraz prawnymi. Morfologia miasta jest ponadto wyrazem działania innych, często trudno dostrzegalnych i weryfikowalnych czynników, jak kultura, semiologia czy też postawy i wartości grup i warstw społecznych.

W badaniach morfologicznych miasto nie jest więc traktowane jako martwa struktura, która stanowi sumę istniejących form urbanistycznych. Jest ono rozpatrywane jako żywy organizm, który tworzą wzajemnie powiązane formy przestrzenne, ekologiczne czy też strukturalne. One to właśnie tworzą system wzajemnych sprzężeń, reagujących na cały system uzależnień. Z tego też względu w badaniach tego typu uwzględnia się zarówno uwarunkowania zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Pierwsze z nich są z reguły pochodną procesów społecznych i gospodarczych, które mają miejsce w danym czasie i określonej przestrzeni. Drugie z kolei wynikają z funkcji, jakie pełnią poszczególne formy urbanistyczne, związane z charakterem miasta, jego specyfiką społeczną i gospodarczą, związkami z regionem i światem.

Analiza form rozplanowania miast i ich morfologii ma w geografii długą tradycję, wyrażającą się m.in. w postaci bogactwa klasyfikacji układów urbanistycznych, struktur morfologicznych, ich wzajemnych związków, a także przeobrażeń w czasie. Z reguły jednak studia te dotyczyły miast europejskich, które stały się jednym z głównych składników cywilizacji, docierając również na inne kontynenty. Jednak przestrzeń miejska powstawała również na styku różnych kultur, jak to miało miejsce np. na pograniczu Europy i Azji. Ulegała też różnym wpływom, tworząc układy daleko odbiegające od tradycyjnych form wykształconych pod wpływem modeli miasta greckiego, rzymskiego czy też średniowiecznego, którego wzorem mogą być miasta włoskie.

Takim właśnie formom przestrzeni miejskiej, powstałym jako wyraz „długiego trwania” procesów cywilizacyjnych na obszarze historycznej Gruzji, poświęcona jest książka Mariki Pirveli. Gruzja, podobnie zresztą jak i całe Zakaukazie, należy do obszarów konwergencji kultur i tradycji. Już od czasów prehistorycznych położenie Gruzji na tranzytowej drodze Wschód – Zachód przyciągały uwagę sąsiadujących z nią potężnych mocarstw, tworząc dla całego zresztą. Kaukazu specyficzne warunki geopolityczne. Właśnie położenie na styku interesów dwóch, a czasem i trzech potęg świata, oraz na obszarze pogranicza kultur, wyznaczało drogę rozwoju miast gruzińskich.

Miasta gruzińskie, których dzieje liczą ponad 25 wieków i mieszczą się w orbicie największych cywilizacji miejskich, są niezwykle interesującym przedmiotem badań morfologicznych. W ujęciu M. Pirveli mają one niejako charakter polifoniczny. Autorka nie ogranicza się bowiem tylko do odtworzenia podstawowych form morfologicznych miast gruzińskich, lecz bada również wpływ europejskich i orientalnych koncepcji urbanistycznych na kształtowanie ich struktur przestrzennych. Z kolei przy charakterystyce cech morfologicznych tych miast uwzględniła również przynależność kulturową i społeczną poszczególnych jednostek morfologicznych. W konsekwencji w sposób precyzyjny i logiczny pokazała, co z tak ogromnego dziedzictwa przeszłości przetrwało we współczesnych miastach gruzińskich i w jaki sposób kreuje współczesną przestrzeń miejską.

W wielowiekowej historii miasto gruzińskie podlegało różnorodnym wpływom, głównie greckim, rzymskim, bizantyjskim oraz islamskim. To one w decydującym stopniu ukształtowały jego oblicze. Ta ciągłość rozwoju przestrzeni miejskiej i jej charakteru została jednak zahamowana w XV wieku i dopiero w XIX stuleciu odradza się związek miast gruzińskich z miastem wywodzącym się z europejskiej tradycji kulturowej, ściślej zaś płynącym z Rosji carskiej ideami euroorientalnymi. Był to wówczas w istocie jedyny kontakt miast tego regionu z nowoczesnymi formami miejskimi, powstającymi w Europie Zachodniej, głównie Francji, Wielkiej Brytanii oraz Niemczech.

Wiek XX przyniósł ponowne zerwanie tradycji w rozwoju przestrzennym miast gruzińskich. Na wielopłaszczyznowej strukturze miejskiej odcisnął bowiem swoje piętno komunistyczny totalitaryzm. Dążył on do ujednolicenia miast i nadania im czytelnej warstwy semantycznej, niosącej jasne i czytelne, docierające do „szerokich mas” przesłanie ideologiczne. Wyrażać ono miało dominację proletariatu, zanik społeczeństwa klasowego, przy jednoczesnej hegemonii monopartii, jedynego depozytariusza „nowej wiary”. Miasto socjalistyczne było jednak kompletnie obce tradycji miast gruzińskich, w znacznym też stopniu zubożając i deformując ich przestrzeń miejską, jej sens i znaczenie.

Książka Mariki Pirveli w sposób rzetelny i udokumentowany pokazuje jak zmieniała się przestrzeń miast gruzińskich, jakie czynniki ją tworzyły oraz dekonstruowały. Wnosi też wiele interesujących poglądów na genezę i rozwój miast tej części świata. Autorka patrzy bowiem na miasto nie tylko jako geograf ekonomiczny czy też urbanista, lecz przede wszystkim jako geograf humanista, wzbogacając swoje analizy o studia socjologiczne, etnologiczne, semiologiczne oraz historyczne i archeologiczne. Dzięki temu przynosi zupełnie nowe spojrzenie na kwestie miejskie jako jeden z największych fenomenów współczesnej cywilizacji.

Dzięki temu powstała praca niezwykle cenna tak pod względem treści, jak i formy, na którą składają się oryginalne mapy i plany, unikalne ryciny, zupełnie nieznane w polskiej literaturze przedmiotu. Zainteresuje ona niewątpliwie nie tylko geografów, urbanistów czy architektów, do których jest w pierwszym rzędzie adresowana, lecz także historyków, socjologów i etnologów. Pozwala bowiem wnikliwiej i wszechstronniej spojrzeć także na morfologię miast polskich, które również zostały poddane presji komunistycznej utopii, wyrażającej się m.in. w kształcie i strukturze przestrzeni miasta „zwycięskiego proletariatu”.

Dobiesław JędrzejczykWstęp

Miasto jako przedmiot badań

Miasto jest przedmiotem zainteresowań wielu różnych nauk, takich jak: urbanistyka i architektura, geografia, historia, socjologia, kulturoznawstwo itp. W toku specjalizacji i wewnętrznego zróżnicowania tych dyscyplin z jednej strony, z drugiej zaś jako rezultat procesu zespolenia węższych i bardziej wyspecjalizowanych sfer badań, wyodrębniają się dziedziny interdyscyplinarne, takie jak: socjologia miast, historia budowy miast, planowanie miast, geografia miast, ekonomia miast itp. Wspólny wszystkim tym dyscyplinom jest przede wszystkim przedmiot badań – miasto.

Specyficzny charakter miasta (jako przedmiotu badań), które może być pojmowane jako system żyjący w czasie i w przestrzeni kulturowo-geograficznej, zawsze – niezależnie od skali badań – zobowiązuje do szerszego spojrzenia i do odniesienia badanych ujęć do całości problematyki. Odrębność miasta bowiem wynika ze specyfiki środowiska geograficznego oraz społecznego, w jakim ono powstało (Dziewoński, 1967).

Miasto, będąc wynikiem „oddziaływania całego szeregu przyczyn, a mianowicie: przyrodniczych i historycznych, politycznych, ekonomicznych, socjalnych wymaga nie tylko krytycznej obserwacji obecnego stanu rzeczy, ale i poznania rezultatów osiągniętych drogą metodycznych badań geograficznych i historycznych oraz oparcia się o materiał kartograficzny, nagromadzonych w ciągu wieków” (Sosnowski, 1930). System stworzony przez wszystkie uwarunkowania (topograficzne, geograficzne, geopolityczne, kulturowe, społeczne, religijne, gospodarcze, polityczne, militarne, prawne, administracyjne, historyczne itp.), które w procesie historycznym mogły wpłynąć na miasto, nazywany jest w tej książce zespołem uwarunkowań. Obszar pojęciowy wielu z wymienionych uwarunkowań zazębia się (np.: uwarunkowanie topograficzne i geograficzne lub społeczne i kulturowe, kulturowe i religijne, itp.). W zależności od okresu historycznego oraz obszaru kulturowego, z którego pochodzi badane miasto, uwarunkowania te mogą odgrywać mniejszą lub większą rolę w procesie jego kształtowania. Różni autorzy, badając miasto europejskie, sprowadzają wymienione uwarunkowania do kilku najważniejszych kategorii, takich jak: topograficzne, społeczne, gospodarcze i polityczne. Natomiast badacze zajmujący się również miastami arabskimi¹ uznali za potrzebne wyszczególnienie jeszcze dwóch uwarunkowań, a mianowicie religijnego i militarnego (Hamdan, 1958, 1960, 1962:122).

Geografowie najczęściej rozumieją miasto jako formę organizacji przestrzeni. Formy tej organizacji zależą od zespołu uwarunkowań, które są zmienne w czasie i przestrzeni oraz determinowane przez szeroko rozumianą kulturę. „Nie ma nic bardziej nieokreślonego i niekonkretnego niż słowo Kultura” – pisał J. G. Herder (Myśli o filozofii dziejów). Kultura rozpatrywana w aspekcie genetycznym realizuje się na drodze tradycji, przekazywania dorobku między jednostkami a pokoleniem. W ujęciu organicznym tradycji odpowiada zdolność recepcji – przejmowania dziedziczonych elementów. Kultura stanowi swoiście ludzki aparat przystosowania do środowiska (zarówno naturalnego, jak antropogenicznego), dzięki któremu człowiek góruje nad otaczającym go światem (zwierzęcym i ludzkim), a przystosowanie to realizuje się w ciągłym sporze przeciwstawnych interesów i samozachowawczych dążeń gatunków (Kłoskowska, 1983:17). Autorka tej pracy rozumie kulturę zgodnie z definicją antropologiczną Edwarda Tylora. Definicja ta, sformułowana w jego dziele Primitive Culture z 1871 r., brzmi następująco: „Kultura lub cywilizacja jest to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, obyczaje i wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”.

Miasto może być owocem przemian pierwotnego, prymitywnego osiedla, rozbudowanego z woli jego mieszkańców, albo też efektem planowego działania na dziewiczym terenie, z inicjatywy jednostki reprezentującej władzę czy też jakiejś grupy działającej zbiorowo. Może to też być jednostka reprezentująca tylko siebie (np. miasta prywatne). Zarówno miasto samorzutnie zrodzone, jak i założone planowo rozwija się w miarę upływu czasu; rośnie liczba jego mieszkańców, zwiększa się obszar, sposób budowania i architektura ulegają zmianie. Topograficzne właściwości podłoża oraz kształt budynków, niskich i wysokich, tworzą jego sylwetę. Architektura budynków odzwierciedla zarówno funkcje, jakie mają one spełniać, jak i zamożność oraz kulturę mieszkańców miasta. W efekcie krajobraz każdego miasta nabiera cech indywidualnych. W porównaniu z innymi dziełami człowieka czynnik czasu gra w budowie miasta bardzo ważną rolę; jest on odbiciem rozwoju stosunków społecznych w danej epoce; przykładem oddziaływania czynnika czasu są stare fragmenty miast współczesnych, miejsce nagromadzenia i przekazywania następnym pokoleniom zabytków cywilizacji i kultury.

Badając zatem miasto, nie można odseparować struktur społecznych i przestrzennych, gdyż jedne warunkują drugie. Struktury społeczne kształtują przestrzeń miasta, ale też specyfika zróżnicowania przestrzeni wpływa na struktury społeczne. Dlatego też istoty fenomenu miasta nie mogli w pełni uchwycić ani socjologowie, którzy za E. Durkheimem próbowali wyjaśnić struktury społeczne jedynie społecznymi procesami, ani geografowie, którzy struktury przestrzenne próbowali wyjaśnić jedynie procesami przestrzennymi. Koniecznym jest zatem dostrzeganie złożoności zjawisk miejskich w ich wzajemnym uwikłaniu i nierozdzielanie, dla łatwości uporządkowania i opisu, tego co z natury swej jest złączone (Sagan, 2000, Gregory, Urry, 1985, Massey 1984). Z licznych badań (Rapoport, 1976:7-35; 1977; 1979; 1980a:283-305; 1980b; 1981:6-35; 1984:50-75; itp., Bacon, 1967; Goodenough, 1970:167-173; Holzner, 1970:315-339; King, 1976; itp.) poświęconych miastom wywodzącym się z różnych kultur wynika, iż miasto z określonego regionu kulturowego stanowi odzwierciedlenie tworzącej go kultury. Nadrzędność kultury sprawia, iż miasta (należące do różnych kultur) tworzą odrębne grupy, np. miasto europejskie, miasto chińskie, miasto arabskie lub islamskie itd. (Rapaport, 1979, 1984; King, 1976; Rykwert, 1980). Różnica między tymi miastami polega na tym, że w ramach każdej kultury wytwarza się właściwy dla niej urban order (dalej autorka będzie się posługiwała dosłownym tłumaczeniem tego terminu, tj. porządek urbanistyczny).

Porządek urbanistyczny, inaczej mówiąc sposób, w jaki kultura „porządkuje” przestrzeń w granicach jednostki urbanistycznej, jest swoisty dla kanonów każdej kultury. Jako przestrzenny aspekt zjawisk kulturowych i społecznych jest on wyrazem sposobu życia danej społeczności i odpowiada jego potrzebom. Przez „obcych” odbiorców z zewnątrz określony bywa niekiedy jako „chaos” bądź też brak porządku, lecz chaos ten lub brak ładu przestrzennego jest wyłącznie pozorny i wskazuje na zróżnicowane traktowanie przestrzennych układów przez kulturowo różne społeczności. W takiej sytuacji, jak pisze Rapoport (1984:50), trzeba raczej mówić o different urban order niż o disorder or chaos.

Obszar badań

Istnieją regiony geograficzne, w których dochodzą do głosu wpływy odrębnych kultur. Przeważnie są to regiony pogranicza lub regiony będące w politycznej zależności od państwa, które reprezentuje inną kulturę niż obszar podległy. Stykają się tam różne kultury, różne tradycje, między innymi urbanistyczne, tzn. różne sposoby budowania i organizowania przestrzeni miejskiej.

Il. 1. Schematyczne ujęcie geopolitycznego położenia regionu Kaukazu: I — starożytność;
II — XI—XII w.; III — XIX—XX w. A — region Kaukazu; S — region Morza Śródziemnego;
C — region Środkowego Wschodu (Opracowanie własne)

Do obszarów konwergencji kultur i tradycji należy również Gruzja, podobnie jak cały Kaukaz. Łagodny klimat, bogate gleby, surowce naturalne itp., a w pierwszej kolejności położenie Gruzji na tranzytowej drodze Zachód – Wschód, od czasów prehistorycznych przyciągały uwagę sąsiadujących z nią potężnych mocarstw, co tworzyło na Kaukazie specyficzne warunki geopolityczne (il 1.). Takie właśnie położenie na styku interesów dwóch, a czasem i trzech potęg świata oraz w obszarze pogranicza kontynentów, religii i kultur – przy jednoczesnym istnieniu tubylczej wielowiekowej kultury (Pirveli, 1999) – wytycza drogę rozwoju miast gruzińskich.

Środowisko urbanistyczne

Na il 2 przedstawiono miasto gruzińskie oraz miasta, które otaczając obszar Gruzji, tworzyły dla gruzińskich miast środowisko urbanistyczne. Na podstawie analizy morfologicznej miast w Gruzji, w kontekście miast europejskich i orientalnych, chcę dowieść ich miejsca między Okcydentem (Zachód) a Orientem (Wschód) oraz wskazać rolę wzorców urbanistycznych sąsiednich terenów w procesie historycznego kształtowania miast badanego obszaru. Celem tych studiów jest zatem rekonstrukcja i przybliżenie czytelnikom gruzińskiego miasta oraz miasta europejskiego i orientalnego na przestrzeni czasu, opracowanie chronologii morfologicznej miast gruzińskich, wydzielenie właściwych im okresów morfologicznych, wyodrębnienie charakterystycznych komponentów oraz określenie procesów kształtujących te miasta.

Il. 2. Schemat geopolitycznego położenia miast gruzińskich (Opracowanie własne)

Wychodząc z założenia, że kultura tworzy swoje własne miasto, miastem europejskim nazywam osiedle, które wywodzi się z europejskiego kręgu kulturowego. W książce przedstawione i analizowane są miasta grecko-rzymskie, średniowieczne oraz miasta rosyjskie i radzieckie, począwszy od XVIII w. po upadek ZSRR. W tych bowiem okresach Gruzja była podatna na wpływy europejskie. Natomiast w okresach stagnacji oraz izolacji politycznej państwa gruzińskiego (XV-XVIII w.) nie było warunków dla zaistnienia ewentualnych „korytarzy przenikania wpływów” europejskich. Stąd nie ma w miastach gruzińskich np. elementów renesansowych i barokowych². W tekście poruszane są jednak zagadnienia związane z zachodnioeuropejskim miastem z drugiej połowy XIX w., które określam mianem miasta Haussmana. Wynika to z chęci pokazania różnic między miastem europejskimi rosyjskim; choć miasto rosyjskie jest przykładem miasta europejskiego, to jednak pod względem cech morfologicznych ma wiele wspólnego z miastem orientalnym. Dlatego też nazywam je miastem euroorientalnym.

W odróżnieniu od kultury europejskiej, która ma w miarę jednolity charakter, nie ma jednej kultury orientalnej. Termin „Orient”, który sam w sobie oznacza kierunek (a nie miejsce), został wymyślony w XVII w. przez Francuzów i Anglików z myślą o krajach islamskich Środkowego Wschodu, tj. krajach, które nieraz nazywane są krajami arabskimi. W XX stuleciu termin ten był używany z myślą o krajach znajdujących się na kontynencie azjatyckim, na którym położona jest również Gruzja. W ostatnich latach coraz częściej określa się mianem Orientu kraje, które nie tak dawno znajdowały się w zasięgu wpływu byłego ZSRR, co również odnosi się do Gruzji.

Na obszarze Orientu mamy do czynienia z tyloma typami miast i koncepcjami urbanistycznymi, ile jest tam kultur. W tej książce będą nas interesowały wyłącznie te koncepcje urbanistyczne, które mogły wpłynąć na oblicze urbanistyczne interesujących nas miast gruzińskich. Zatem miasto orientalne rozumiane jest tu jako miasto znajdujące się na obszarze Środkowego Wschodu. Ponieważ obszar ten pokrywa się częściowo z kulturą Środkowego Wschodu i z kulturą islamską (arabską), w tekście autorka będzie również zamiennie używać, w odniesieniu do odpowiedniego okresu historycznego, pojęć: „dawne miasto Środkowego Wschodu” oraz „miasto islamskie” (arabskie), „islamska koncepcja urbanistyczna”.

W XIX-XX w., zgodnie z mapą polityczną danego regionu, państwa sąsiadujące z Gruzją od południa znajdowały się tak samo pod wpływem rosyjskim i radzieckim, jak i miasta gruzińskie. Gruzja była zatem podatna na wpływy orientalne do końca XVIII w., dlatego też nie omawiamy tu miast i urbanistycznych koncepcji islamskich z XIX i XX w.

Etymologia terminu miasto

W celu przybliżenia natury pierwszych miast, zwłaszcza gruzińskich, w paru słowach należy powiedzieć o etymologii słowa „miasto” w językach różnych kulturowo krajów, będących obiektem moich zainteresowań.

Gruziński współczesny odpowiednik wyrazu „miasto” (kart, obecnie kalaki) prawdopodobnie wywodzi się z assuryjskiego dialektu³ języka syryjskiego i oznacza ogrodzony, a zatem strzeżony teren. Termin ten rozpowszechnił się w Gruzji i w Armenii 1968:73; Brockelmann, 1962:176). Wcześniej prawdopodobnie używano wyrazu pochodzenia miejscowego ciche (twierdza), co również wiąże się z ogrodzeniem i obronnością. Jednocześnie z ciche w języku gruzińskim występuje słowo kala, oznaczające w języku arabskim i perskim „wykopać jamę – okopać się”, co również wskazuje na ścisły związek między osadą (miejską) a celem, dla jakiego ją założono, tj. obronnością 1968:73). We wczesnym średniowieczu⁴ określenie kala, w znaczeniu „twierdzy”, przejęły prawie wszystkie języki Środkowego Wschodu. W innych językach azjatyckich również dodaje się do nazwy osady określenie twierdzy, jeśli jest to miasto, lub też wprost wprowadza termin „miasto – twierdza” (Satoh, 1996:11-18).

Podobna jest sytuacja w językach słowiańskich: „gród” – po polsku, „grad” – po rosyjsku. W starorosyjskim słowo gorod (miasto) miało wiele znaczeń, ale większość badaczy dochodzi do wniosku, że nazwą tą określano każdy ogrodzony i strzeżony teren (Topuria, 1985). Nie różnią się też od powyższych znaczeń niemieckojęzyczne terminy Berg oraz Burg. Berg – po niemiecku znaczy góra (na której powstała większość niemieckich miast), a Burg – twierdza, zamek, co również wiąże się z obronnością.

Wśród starożytnych miast europejskich miasta rzymskie, wywodzące się z obozu wojskowego (castrum), również wzbogacają przykłady potwierdzające powyższe stwierdzenia. Natomiast grecki termin polis – określający miasto najstarsze, rozpoczynające dzieje europejskich miast – ma inną etymologię. Wywodzi się z greckiego czasownika, który w tłumaczeniu oznacza „dopełniać”. W definicji polis (Mała encyklopedia kultury antycznej, 1983:604) czytamy, że było to „miasto – państwo, powstałe zwykle przez połączenie kilku gmin w jeden wspólny organizm państwowy. Był to tzw. synojkizm. ”. Szukając z kolei znaczenia pojęcia synojkizmu, dowiadujemy się, że było to: „połączenie się kilku gmin w jedną całość polityczną. ” (Mała encyklopedia kultury antycznej, 1983:716). Etymologia terminu polis wskazuje więc na to, iż ludzie, tworząc miasta, jak również nazwę dla nich, mieli na myśli łączenie się, jednoczenie mniejszych form. Oczywiście takie stwierdzenie nie wyklucza wojen i najazdów ze strony Greków, ale historia dowodzi, że starożytna kolonizacja grecka była związana raczej z zakładaniem ośrodków gospodarczo-wojennych niż z całkowitym podbojem ziem, do których Grecy docierali. Inne było też znaczenie terminu „kolonizacja” w ówczesnej Grecji. Oznaczało bowiem osiedlanie greckich rolników na nowych terenach.

W późniejszych czasach zachodzi bardzo ciekawa zmiana pierwotnego znaczenia wyrazu polis. Litewskie pilis i łotewskie pils oznaczają „zamek”. Zmiana taka jeszcze raz potwierdza fakt, iż w powszechnym rozumieniu miasto wiązało się z obronnością.

Trochę inaczej wygląda sprawa z terminem medyna (odpowiednik „miasta” w świecie islamskim). Warto zwrócić uwagę na radykalne różnice, wynikające z odmienności kulturowej. Jeśli w wyżej opisanych przykładach pojęcie „miasto” kojarzyło się z obronnością, to w kulturze islamskiej medyna (miasto) kojarzy się z procesem zbiorowych modlitw. Zbiorowe modlitwy odbywały się w meczetach. Termin określający zbiorową modlitwę (masjad-as-jami) był do X w. używany zamiennie ze słowem medyna. Oznacza to, że istnienie meczetu, jako miejsca odbywania masjad-as-jami, było podstawowym wymogiem nazywania osady miastem. Fakt ten nie oznacza, że obronność była obca islamskim miastom. Wiadomo, że arabskie plemiona koczownicze zaczęły prowadzić osiadły tryb życia dopiero po przyjęciu islamu (VII w.). Początkowo wszystkie stałe lub półstałe osady, niezależnie od rolniczej bądź nierolniczej funkcji, były raczej obozowiskami. Obóz wojskowy, ansar, w którym pojawił się meczet, był nazywany medyną⁵.

Prawdą jest, że dociekania etymologiczne nie rozwiążą problemu badawczego. Mogą one jednak wprowadzić w nastrój epoki i sposób myślenia ludzi, którzy zapoczątkowali istnienie tej formy organizacji przestrzeni, oraz zasygnalizować wstępnie uwarunkowania, jakie wpłynęły na pojawienie się miast, a także na istotę pojmowania miejskości. Każdej formie cywilizacji – jak zauważył K. Hassert – odpowiada jakaś koncepcja miasta.

Wybrane definicje miasta

Generalnie definicje starożytnych miast można podzielić na dwie grupy. Dla definicji pierwszej grupy punktem wyjścia są kryteria społeczne; Carter (1972) określa te definicje jako społeczno-polityczne. Głównym twórcą takiego podejścia był Max Weber (1958:80-81), zwolennik koncepcji paneuropejskiej, który podejmując problematykę definicji pierwszych miast wyeliminował z pola badań wszystkie miasta orientalne (tzn. najstarsze cywilizacje miejskie!), albowiem brak w nich było określonych struktur społeczno-politycznych. W myśl jego definicji, miastem można nazwać duże skupisko ludzi, które w sensie prawno – administracyjnym zajmuje miejsce między osadą targową a garnizonem i którego mieszkańcy zrzeszeni są w specyficzne struktury o charakterze polityczno-administracyjnym, czyli gminy miejskie. Weber podkreśla, że gmina miejska, w pełnym znaczeniu tego słowa, jest fenomenem wyłącznie zachodnim. Zaznacza on, że również na Zachodzie zdarzają się wyjątki, ale są one sporadyczne. Autor ten wymienia podstawowe charakterystyczne formy i cechy miast: 1) fortyfikacje, 2) rynek, 3) częściowo autonomiczne prawo, 4) różne rodzaje stowarzyszeń i 5) właściwa osada, gdzie rozgrywa się codzienne życie⁶.

Druga grupa definicji — jakkolwiek dotyczy ona miast wcześniejszych – oparta jest na cechach fizycznych (takich jak wielkość osady i stopień aglomeracji) i na kryteriach fizjonomicznych pierwszych miast, które zostały odkopane przez archeologów. James Mellaart, zafascynowany wynikami badań Çatal Hüyük (1961-1963, il 3.) w Turcji, napisał, że „znacznie rozszerzyły się granice naszej wiedzy z zakresu urbanistycznych osiągnięć człowieka. Çatal Hüyük, zbudowane 6000 lat p.n.e., jest miastem dużym, rozwiniętym i doskonałym” (Mellaart, 1967:15).

Il. 3. Çatal Hüyük — miasto anatolijskie zbudowane 6000 lat p.n.e.
(Źródło: Miniencyklopedia, Budowle, 1996: 13)

Na podstawie licznych definicji z tej grupy Carter (1972:2, rozdział I) wymienia kilka podstawowych cech różniących miasto neolitu od „nowego miasta” (greckiego polis). Są nimi:

1) Wielkość osady. Średnia liczba mieszkańców sumeryjskich miast wahała się od 7 do 11 tys. osób; były i wyjątki, tzw. miasta giganty, jak Ur, gdzie liczba mieszkańców dochodziła do 30 tys. osób.

2) Struktura społeczna ludności. Istotą miejskiej struktury społecznej była zmiana zawodu rolniczego na rzecz rzemiosła i zawodów związanych z administracją; zmiana ta odbywała się poprzez „zawodową kolonizację” przyległych terenów rolniczych. Rozszerzały się w ten sposób granice miasta, wchłaniając tereny osad rodowych. W następstwie tego procesu obszar jednostki osadniczej, jaką było miasto, zamieszkany był przez różne rody. Łamało to podstawową zasadę osad rodowych, zasadę pokrewieństwa. W ten sposób wyłania się druga kluczowa cecha, charakterystyczna dla struktury społeczności miejskiej, a mianowicie brak pokrewieństwa między mieszkańcami. Ponadto rządy królów – kapłanów zawierały elementy społecznej stratyfikacji, które gwarantowały niższym warstwom ludności pokój i porządek.

3) Urzędowy charakter osady. Tworzenie się wspólnot oznacza również pojawienie się stolicy, czego wyrazem jest wznoszenie monumentalnych budynków o specjalnych funkcjach użyteczności publicznej.

4) Archiwa i nauki ścisłe. Potrzeba rejestrowania i prowadzenia kronik była początkiem rozwoju piśmiennictwa, a także matematyki, co pośrednio powodowało rozwój cywilizacji, w pierwszej kolejności na terenie osady wyróżnionej jako miasto.

5) Handel. Powstawanie najstarszych miast uwarunkowane było w pierwszej kolejności rozwojem intensywnego rolnictwa oraz względami bezpieczeństwa, jakie mogła dać osada poprzez zapewnienie obrony przed klęskami żywiołowymi i napadami z zewnątrz. Wymiana i handel bez wątpienia były cechami charakterystycznymi miast, zakładanie i utrzymywanie sieci pierwszych szlaków handlowych stało się znamieniem urbanizacji.

6) Elementy planowe nowych typów miast.

7) Strukturalne zmiany w ramach społeczeństwa, które doprowadziły do większego zróżnicowania społecznego.

Miasto (zarówno neolitu jak i polis) było zatem ośrodkiem władzy, miejscem, dokąd się zawoziło i wymieniało nadwyżki produktów rolnych z bardziej urodzajnych okolic. Miasto to było obszarem zamkniętym lub zespołem takich obszarów, na którym dojrzewała sztuka operowania przestrzenią, to znaczy architektura. Było też miejscem, gdzie dzięki władcy można było znaleźć poczucie bezpieczeństwa. Mieszkająca tam ludność była rozwarstwiona, ponieważ pochodziła z różnych osad rodowych; obok rolnictwa wykonywała również inne zawody.

W definicjach miasta proponowanych przez naukowców gruzińskich (Vahušti, 1904; Maruašvili, 1956; Kauhcišvili, 1948; Džavahišvili, 1913, 1930; Apakidze A., 1963a, Apakidze G., 1974; Cilašvili, 1968, 1970 itp.) „miejski styl życia” jest niezastąpionym kryterium określania skupiska ludzi jako miasta, poczynając od starożytności aż do XIX w.⁷ Drugim, równie niezastąpionym, kryterium jest „administracja miejska”, tak samo trudna do zdefiniowania, jak „miejski styl życia”. W obu przypadkach, szukając sposobu sprecyzowania tych określeń przeciwstawia się je „wiejskiemu stylowi życia” i „wiejskiej administracji”, zakładając, że forma „administracji” istnieje w obu typach osiedli.

Morfologia formy urbanistycznej

Większość badań z zakresu morfologii miast – której dotyczą również obecne studia – pochodzi z trzech podstawowych regionów geograficznych. Są to: Europa Zachodnia (bez Wysp Brytyjskich), Wielka Brytania i Ameryka Północna. Ze schematycznego zestawienia (tab. 1.) tradycji badawczych wynika, iż większość państw Europy Zachodniej i Wielka Brytania mają wspólne korzenie, sięgające do niemieckiej tradycji badań morfogenetycznych. W Ameryce europejskie wpływy pojawiają się dopiero w latach 70. XX w. Wcześniej znana szkoła morfologii w Berkeley rozwinęła się tam niezależnie od wzorców europejskich i była tylko pod ich słabym wpływem. Poza tym szkoła w Berkeley bardziej interesowała się badaniami wiejskiego krajobrazu i architektury niż krajobrazu miejskiego (M. P. Conzen, 1978:130; Whitehand, 1981:12, 1988:285).

Obecnie znane są w Europie trzy szkoły prowadzące interdyscyplinarne badania morfologiczne miast: angielska, włoska i francuska. Szkoły te powstały nawiązując do idei głoszonych przez dwóch badaczy – M.R.G. Conzena, niemieckiego geografa, który przed II wojną wyemigrował z Niemiec do Anglii, gdzie zajmował się planowaniem miast, a później uczył geografii, i Saverio Muratoriego, włoskiego architekta, który wykładał w Wiedniu, a potem w Rzymie (Pirveli, 2000).

Obaj ci badacze, śledząc formy urbanistyczne, kładli nacisk odpowiednio na geografię lub na architekturę, co wpłynęło na sposób, w jaki traktowali oni i rozwiązywali zagadnienia morfologiczne (szczegółowo na ten temat pisze Nicola Marzot, 1997). Conzen, znany ze swoich szczegółowych studiów na temat Alnwick (1960), przyczynił się do rozwoju nowego kierunku badań. Szczególnie ważne były jego poglądy na temat wzajemnego stosunku badań morfologicznych i funkcjonalnych.

Tabela 1. Tradycje badawcze z zakresu morfologii miast
(Źródło: A Glossary of Urban Form, 1991:2)Wydawnictwo Akademickie DIALOG

specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów i współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscy i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogatej i niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219
tel. (22) 620 32 11, (22) 654 01 49
e-mail: [email protected]

Biuro handlowe: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks (22) 620 87 03
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwodialog.pl

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

• Języki orientalne

• Języki Azji i Afryki

• Literatury orientalne

• Skarby Orientu

• Teatr Orientu

• Życie po japońsku

• Sztuka Orientu

• Dzieje Orientu

• Podróże – Kraje – Ludzie

• Mądrość Orientu

• Współczesna Afryka i Azja

• Vicus. Studia Agraria

• Orientalia Polona

• Literatura okresu transformacji

• Literatura frankofońska

• Być kobietą

• Temat dnia

• Życie codzienne w…

Prowadzimy sprzedaż wysyłkową