Mieczysław Treter – estetyk, krytyk sztuki oraz „szara eminencja” międzywojennego życia artystycznego w Polsce - ebook

Wprowadzenie

1. Zamiast biografii

O życiu Mieczysława Tretera, jednej z najważniejszych postaci kulturalnego establishmentu międzywojnia, niewiele dziś wiadomo. Z nielicznych ocalałych dokumentów i listów przechowywanych w archiwum Ossolineum, w tekach MSZ oraz w zbiorach Instytutu Sztuki PAN czy wreszcie z tych będących w posiadaniu jego spadkobierców1, wyłuskać można zaledwie szczątkowe informacje. Niniejsza publikacja nie rości sobie jednak pretensji do stworzenia biografii Tretera, do odtworzenia wszystkich kolei jego życia – tę ciekawość, wzorem pism samego krytyka, pozostawiam „kamerdynerom, co przez dziurkę od klucza swego pana podpatrują”2. Warto jednak, jak sądzę, przybliżyć pewne dane i informacje, które mogą rzucić istotne światło na osobowość tej postaci, jej wybory i decyzje – zarówno te dotyczące praktyki krytyczno-badawczej Tretera, jak też jego aktywności kuratorskiej i, jakbyśmy to dziś powiedzieli, menadżerskiej.

Mieczysław Henryk Kazimierz Treter urodził się 2 sierpnia 1883 roku we Lwowie3, z którym związany był (z kilkuletnią przerwą) przez blisko 40 lat swego życia. Tu ukończył gimnazjum oraz Lwowski Instytut Muzyczny. Pobierał też lekcje malarstwa u jednego z uczniów Matejki4. Nie posiadając jednak wystaraczającego talentu plastycznego5, zdecydował się na studia z zakresu historii sztuki oraz filozofii na największym w Galicji, renomowanym Uniwersytecie Lwowskim6. Był uczniem Kazimierza Twardowskiego oraz Jana Bołoz-Antoniewicza – pod opieką tego ostatniego obronił w 1910 roku dysertację doktorską7. W kolejnych latach Treter budował swoją pozycję w obydwu dziedzinach: był członkiem-założycielem Polskiego Towarzystwa Filozoficznego (od 1908 r.) oraz sekretarzem redakcji, a następnie (od 1914 r.) redaktorem kierowanego przez Twardowskiego „Ruchu Filozoficznego”. Współpracował również z „Przeglądem Filozoficznym”, a w zakresie sztuk pięknych redagował cykl opracowań monograficznych „Nauka i Sztuka”8, pisując jednocześnie recenzje z wystaw dla cieszącego się wówczas dużym uznaniem lwowskiego „Słowa Polskiego”9. Był również stałym sprawozdawcą z weneckich biennale, na które jeździł regularnie od 1908 roku.

Pierwszą wojnę światową Treter spędził w Charkowie, a następnie, w roku akademickim 1917/1918, pracował na stanowisku docenta w Kijowie. Wykładał wówczas „Problemy i metody współczesnej estetyki” w polskim Kolegium Uniwersyteckim oraz historię i teorię sztuki w Polskiej Szkole Sztuk Pięknych10. W tym okresie objął również funkcję sekretarza Polskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości na Rusi – organizacji mającej przeciwdziałać zniszczeniom wojennym – oraz kierownika artystycznego pisma „Muzeum Polskie” (organu prasowego tegoż Towarzystwa)11. Starannie i rzetelnie redagowane zeszyty periodyku, wydawane i finansowane przez hr. Ludgarda Grocholskiego, postawiły sobie za cel inwentaryzację zabytków sztuki polskiej oraz rejestrację rodzimego ruchu wydawniczego na terenie ówczesnej Rosji12.

Po powrocie do Lwowa krytyk został wpisany w poczet członków krajowego Grona Konserwatorskiego Galicji Wschodniej, wykładał również historię sztuki na wydziale architektonicznym Politechniki Lwowskiej, był wreszcie kustoszem Muzeum Książąt Lubomirskich, piastując tę funkcję do roku 1922. W tym czasie opracował m.in. Przewodnik po Muzeum, z dokładnym spisem inwentarzowym, dokonał też zasadniczych zmian w rozmieszczeniu i układzie zbiorów biblioteki muzealnej13. Ponadto aktywnie uczestniczył w życiu artystycznym miasta, przyjaźniąc się z Janem Kasprowiczem, Leopoldem Staffem, Kornelem Makuszyńskim, Władysławem Kozickim czy Władysławem Tatarkiewiczem, z którymi dyskutował o sztuce w artystycznych Naftułach14.

„Kocham ten brudny, cuchnący Lwów, jedno z tych niewielu miast, w których jest coś, co mogłoby podnieść na duszy” – pisał krytyk w liście do Jerzego Kollera w 1919 roku, kiedy to względy zdrowotne, a ściślej zagrożenie gruźlicą, zmusiły go do kilkumiesięcznego pobytu w Zakopanem. Treter rozważał wówczas opuszczenie Lwowa na dobre. W 1918 roku otrzymał bowiem ofertę pracy w Ministerstwie Kultury i Sztuki w Warszawie. Zaproponowano mu dwa alternatywne stanowiska: konserwatora zabytków w okręgu płockim lub też starszego referenta i jednocześnie inspektora objazdowego w Wydziale Zabytków i Muzeów. Krytyk miał jednak większe ambicje. Stworzył nawet projekt reorganizacji wydziału muzealnego, niestety jego propozycja, choć spotkała się z życzliwością Zenona Przesmyckiego, ówczesnego ministra kultury, ze względów finansowych nie miała wówczas szans na realizację. Ostatecznie Treter do Warszawy przeniósł się wraz z żoną i córką dopiero w 1922 roku15, obejmując posadę wykładowcy sztuki najnowszej i teorii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim (wówczas Uniwersytet Józefa Piłsudskiego) oraz dyrektora powstających właśnie Państwowych Zbiorów Sztuki (1922–1924). W obręb zarządzanej przez niego kolekcji wchodziły m.in. dzieła zgromadzone na mocy traktatu ryskiego, w wyniku rewindykacji dóbr polskich z Rosji. Do zadań dyrektora należała opieka nad zbiorami, w tym piecza konserwatorska16. Był on również odpowiedzialny za lokowanie poszczególnych eksponatów w czołowych gmachach reprezentacyjnych Rzeczpospolitej17. Niemałym wyzwaniem okazała się także inwentaryzacja tych dzieł, nieprowadzona nigdy wcześniej na aż taką skalę. Po dwóch latach, mając w swym dorobku m.in. utworzenie rady konserwatorskiej18, opracowanie zasad katalogowania zbiorów, a wreszcie stworzenie inwentarzy kolekcji historycznej Zamku Królewskiego w Warszawie, Treter zrezygnował z piastowanej funkcji. Przyczyną tej decyzji były bezskuteczne próby walki o autonomię urzędu i możliwość zespolenia wszelkich spraw muzealnych w jednym dziale Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego19.

W 1926 roku Treter został dyrektorem artystycznym Towarzystwa Szerzenia Sztuki Polskiej Wśród Obcych (TOSSPO)20. Instytucja ta, stanowiąca uwiecznienie kilkuletnich starań krytyka o wyzyskanie sztuki dla budowania wizerunku państwa na arenie międzynarodowej, miała za zadanie zaznajamiać cudzoziemców „z najcelniejszymi objawami literatury i sztuki polskiej”21. Z ramienia Towarzystwa zorganizowano kilkadziesiąt wystaw twórczości rodzimej za granicą – głównie w Europie i w Stanach Zjednoczonych. Sam Treter był komisarzem kilkunastu z nich, między innymi w Skandynawii, Niemczech, Brukseli czy w Hadze22. Od 1932 roku, gdy ostatecznie rządowi polskiemu udało się uzyskać własny pawilon wystawowy w Wenecji, piastował również funkcję komisarza sekcji polskiej na czterech kolejnych biennale, do 1938 roku włącznie23. Nie ustawała również aktywność Tretera na polu historii sztuki i krytyki artystycznej. W latach 1923–1925 był on redaktorem artystycznym „Przeglądu Warszawskiego”, a między 1924 a 1932 rokiem – redaktorem na Warszawę miesięcznika „Sztuki Piękne” (w obu periodykach funkcję naczelnego pełnił jego przyjaciel jeszcze z czasów lwowskich, malarz Władysław Jarocki), w którym odpowiadał również za treść rozbudowanej kroniki artystycznej stolicy. Jako stały współpracownik pisywał sprawozdania dla „Tygodnika Ilustrowanego”, „Warszawianki”, „Rzeczpospolitej”, „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” oraz „Gazety Polskiej” i tygodnika „Świat”. Był autorem kilku monografii i kilkunastu wstępów do katalogów poświęconych ówczesnej sztuce polskiej. Redagował również popularną wówczas serię „Monografii Artystycznych”, wydawanych przez spółkę Gebethner & Wolff24. Zasiadał w licznych gremiach konkursowych25 i towarzystwach artystycznych26, uczestniczył w zagranicznych sympozjach i kongresach sztuki27, wygłaszał odczyty za granicą28 i drukował w prasie obcej artykuły i wstępy do katalogów na temat sztuki polskiej i wybranych artystów29. Z całą pewnością był więc postacią ważną, o ustabilizowanej pozycji w kręgach artystycznych, zwłaszcza w latach 20. i 30. XX w. Postacią, z którą należało się liczyć, co już niekoniecznie szło w parze z powszechną sympatią. Przeciwnie nawet, krytykowany właściwie z prawa i z lewa, zachowywał poparcie tylko w kręgu najbliższych mu osób, na ogół wywodzących się, jak on sam, ze Lwowa, z którymi pozostawał w stałych przyjacielskich relacjach.

W czasie wojny Treter nie zaprzestał swej naukowej działalności. Pisał wówczas dużo, dokonując rekapitulacji dotychczasowych poglądów i ustaleń, sumując i rozwijając swe wcześniejsze teksty przygotowywane na rynek międzynarodowy. Powstały wówczas cztery monografie, w tym dwie z zakresu estetyki, książka o malarstwie polskim oraz rzecz o pierwiastku narodowym w sztuce. Żadnej z tych pozycji krytyk nie zdążył jednak wydać, choć prowadził, mimo trudnych warunków wojennych, korespondencję z wydawcami30. Tak aktywna praca twórcza była najpewniej sposobem radzenia sobie z trudami wojny. Z listów do Kollera, pisanych w sierpniu 1943 roku, wybrzmiewa jednak wyczerpanie fizyczne ich autora oraz całkowita rezygnacja i brak woli przetrwania: „Najczęściej marzę o tym, by zasnąć i nie obudzić się więcej” – zwierzał się krytyk przyjacielowi. „Gdy byłem w Charkowie – dodawał – jezuici nauczyli mnie, że piekło polega na świadomości, że zawsze już trwać będzie i nigdy się nie skończy”31. Jego osobiste piekło zakończyło się 25 października 1943 roku, uniemożliwiając mu finalizację ostatnich projektów.

2. Stan badań i konstrukcja książki

Choć Treter był bezsprzecznie znaną i prominentną postacią w międzywojennym życiu artystycznym kraju, dziś pamiętają o nim nieliczni – wśród nich przede wszystkim badacze dwudziestolecia, traktujący recenzje czy monografie tego autora jako świadectwa recepcji ówczesnej sztuki lub szukający w nich tropów interpretacyjnych. Dorobek estetyczny krytyka – z uwagi na fakt, iż nie został dotąd opublikowany – jest całkowicie nierozpoznany i dotąd nieprzeanalizowany32. Nieco lepiej wygląda sprawa jego udziału w życiu artystycznym kraju: działalność Tretera w charakterze komisarza wystaw zagranicznych omówiła Joanna Sosnowska w swojej wnikliwej monografii poświęconej weneckim biennale, przyglądała się jej również Katarzyna Nowakowska-Sito analizująca działalność TOSSPO33. Wzmianki o Treterze pojawiły się także w publikacjach poświęconych sztuce międzywojennej (zwłaszcza państwotwórczej), życiu artystycznemu oraz sporom rozgrywanym na łamach ówczesnej prasy34. Stworzony na tej podstawie obraz krytyka, estetyka, muzealnika i organizatora wystaw jest jednak niepełny, a przy tym jednowymiarowy. Wspomniani autorzy, bazując na częściowo tylko rozpoznanym materiale źródłowym, powielali na ogół te same stwierdzenia, sytuując Tretera najczęściej w obszarze publicystyki antyawangardowej, propagującej ideę sztuki narodowej – bez wnikania w szczegóły jego koncepcjiestetycznej, a przede wszystkim w jej korzenie35. Cytowaniu wypowiedzi dyrektora TOSSPO lub streszczaniu jego poglądów nie towarzyszyła na ogół refleksja nad językiem krytycznym czy stosowanymi przezeń metodami interpretacyjnymi. Chlubnym wyjątkiem jest tu jedynie pozycja Waldemara Okonia dotycząca malarstwa historycznego i stylów „czytania” tego malarstwa m.in. w krytyce międzywojennej36. Badacz przyjrzał się w niej również monografii Tretera poświęconej Matejce, analizując specyfikę lektury dzieł malarza. I tu jednak nie brak pewnych uproszczeń, a nadto, z uwagi na wąski zakres tematyczny książki, Okoń pominął pozostałe publikacje krytyka, nie podjął się również analizy retorycznego aspektu jego języka.

Jako autorka niniejszej dysertacji postawiłam sobie za cel wypełnić tę lukę, dokładnie przyglądając się wszystkim sferom działalności Tretera. Materiał źródłowy stanowią tu liczne teksty krytyczne tego autora, jego książki i broszury, przedmowy (też obcojęzyczne) do katalogów wystaw oraz dokumenty archiwalne, znajdujące się w IS PAN oraz w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, w zbiorach Ossolineum czy wreszcie w L’Archivio Storico delle Arti Contemporanee (ASAC) w Wenecji. Zależy mi na tym zwłaszcza, by przybliżyć aktywność Tretera jako estetyka i krytyka, stanowi ona bowiem obszar najmniej rozpoznany i ledwie połowicznie dotąd opracowany. Moją ambicją jest jednak nie tylko odtworzenie systemu estetycznego i poglądów Tretera dotyczących sztuki czy krytyki artystycznej, ale również zanalizowanie specyfiki jego języka krytycznego, tj. stylistyczno-retorycznego ukształtowania dyskursu. Chciałam również obie wspomniane sfery aktywności Tretera ukazać na tle przemian społeczno-kulturalnych kraju, a zwłaszcza w kontekście ścierających się poglądów i myśli o sztuce u schyłku Młodej Polski oraz w okresie międzywojennym37.

Dzięki aktywności na styku obydwu epok Treter doskonale egzemplifikuje sylwetkę ówczesnego krytyka, jego pisarstwo może zaś funkcjonować jako sejsmograf przemian zachodzących w ówczesnym myśleniu o sztuce i krytyce. Celem tej książki będzie zatem nie tylko stworzenie wielostronnego portretu krytyka i badacza sztuki, ale również – poprzez zderzenie jego poglądów z wypowiedziami innych autorów – ukazanie przeobrażeń i dynamizmu ówczesnej krytyki artystycznej, uwikłanej w liczne aporie i jedynie w niewielkim stopniu potrafiącej wyzwolić się z dziedzictwa przeszłości.

***

Aktywność Tretera na polu kultury, w tym na niwie publicystyczno-naukowej, zaczęła się około 1909 roku, jednak dopiero w okresie międzywojennym, już jako uznany krytyk, naukowiec, muzealnik i kurator stworzył on na łamach swych licznych tekstów dość spójny system ideologiczno-artystyczny, który kierował jego kuratorskimi wyborami i wpływał na odbiór sztuki, jaką dane mu było obserwować zarówno w kraju, jak i poza jego granicami. Odtworzenie tego systemu służy wyjaśnieniu charakteru działalności Tretera jako krytyka, szefa TOSSPO i komisarza polskich pawilonów na weneckich biennale, a także zrozumieniu jego starań o zmianę polityki muzealnej oraz o wprowadzenie odpowiedniego sposobu organizacji i aranżacji wystaw. W celu realizacji tak postawionego zadania, książka została podzielona na cztery części.

Część pierwsza jest próbą opisu myśli estetycznej Mieczysława Tretera, sukcesywnie przezeń wykładanej w poszczególnych artykułach i zrekapitulowanej we wspomnianych, napisanych podczas wojny, monografiach. Przyglądam się tu stworzonej przez krytyka definicji estetyki jako dyscypliny naukowej oraz próbuję zrekonstruować jego sposoby rozumienia podstawowych pojęć artystycznych (sztuka, artysta, ekspresja, styl, forma) – szukając przy tym zarówno korzeni światopoglądu krytyka, jak też jego związków z myślą estetyczną epoki.

Część druga – to próba wpisania poglądów i opinii Tretera w szeroką debatę dotyczącą zarówno sztuki awangardowej, tradycjonalistycznej, jak i neoklasycystycznej oraz przyjrzenia się gorąco dyskutowanym w międzywojniu problemom artystycznym, takim jak: styl narodowy, socjalizacja sztuki, mecenat państwowy, rola tematu i tzw. „literatury w malarstwie” itp. Założona perspektywa ma na celu ukazać polemiczny, dialogowy i nierzadko wewnętrznie sprzeczny charakter ówczesnej krytyki, wymykający się prostym binarnym podziałom na „nieświadomych lunatyków napadniętych przez wizję”38 i znawców sztuki, na krytyków sympatyzujących z awangardą i skrajnych konserwatystów, orędowników sztuki narodowej i czcicieli wsobnych jakości artefaktów. Omawiając newralgiczne problemy poruszane w międzywojennej prasie, staram się również zwracać uwagę na retoryczne aspekty tych wypowiedzi, tj. przyglądać się strategiom polemicznym obieranym przez ówczesnych krytyków i artystów reprezentujących rozmaite orientacje światopoglądowe.

Część trzecia obejmuje wyłącznie dorobek krytyczny i naukowy Tretera – analizowany jednak z nieco innej strony: nie tyle światopoglądu, co modelu krytycznego. Przedmiotem analizy są z jednej strony monografie poświęcone poszczególnym twórcom, z drugiej zaś recenzje i sprawozdania z wystaw. W pierwszym przypadku celem jest zbadanie metod interpretacyjnych i stylów odbioru dominujących w pisarstwie Tretera (z uwzględnieniem kompozycji tekstów, specyfiki języka oraz sposobu ujawniania się mówiącego podmiotu), w drugim zaś przyjrzenie się naczelnym kryteriom wartościowania dzieł sztuki oraz retoryce ocen, ujawniającej zarówno specyfikę indywidualnej „gramatyki” krytycznej Tretera, stosowane przezeń zabiegi polemiczne, jak też trwałość klisz słownych i przyzwyczajeń odbiorczych zakorzenionych w języku. Taka kilkustopniowa analiza dyskursu ma również za zadanie ukazać uwikłanie piszącego w ideologie i pozaartystyczne interesy, odsłonić strategie manipulowania czytelnikiem i stopień realizowania przez tekst perswazyjnej funkcji języka. Za metodologiczną inspirację służą mi tu przede wszystkim dokonania historyków krytyki literackiej (Michał Głowiński, Janusz Sławiński, Dariusz Skórczewski), badania Michaela Baxandalla (dotyczące specyfiki przekładu aspektów wizualnych sztuki na linearny charakter języka) i Piotra Juszkiewicza, ale też teoretyków komunikacji perswazyjnej i retoryki krytycznej (James A. W. Heffernan) – które na szerszą skalę nie były dotąd wykorzystywane przy omawianiu tekstów z zakresu krytyki artystycznej39.

Czwarta i ostatnia część książki to wgląd w działalność Tretera jako muzealnika, dyrektora TOSSPO i komisarza wystaw zagranicznych. Przyglądam się planom jego reformy muzealnej oraz koncepcji wystawienniczej – sformułowanej i realizowanej zarówno w recenzjach, jak też w aktywności kuratorskiej. W tym segmencie książki najistotniejsza jest jednak kwestia propagandowej misji sztuki, którą krytyk usiłował wcielać w życie zwłaszcza w czwartej dekadzie XX wieku. Omawiam tu kryteria, jakimi kierował się, tworząc programy wystaw. Przyglądam się też odbiorowi jego działalności w prasie polskiej, przybliżając tym samym kulisy artystycznej sceny tamtych lat – widzianej jako pole ścierających się tendencji i podziałów oraz walki o dominację w świecie sztuki. Biorę wreszcie pod lupę opinie zagranicznych krytyków wypowiadających się o pokazach sztuki polskiej – by w ten sposób wpisać rodzime batalie i polemiki artystyczne w kontekst międzynarodowych sporów o pryncypia epoki. Opinie Tretera i innych krytyków czy artystów (zarówno polskich, jak i zagranicznych) wyrażone w ówczesnej prasie zderzam z materiałem archiwalnym, pozwalającym nierzadko spojrzeć na omawiane kwestie z innej perspektywy.

Z uwagi na założoną wielopoziomowość badań (a co za tym idzie, korzystanie z wielu metod badawczych) niekiedy te same teksty stają się przedmiotem rozważań kilku rozdziałów, podobnie jak powracają poszczególne pojęcia czy kategorie – rozpatrywane jednak z nieco innej perspektywy. Taki zabieg, choć może sprawiać wrażenie nieuzasadnionych powrotów czy powtórzeń, uznaję jednak za konieczny dla możliwie wnikliwego zobrazowania pisarstwa i aktywności Mieczysława Tretera i wpisania obu tych sfer jego działalności w pole dynamicznie zmieniających się koncepcji światopoglądowych, artystycznych i krytycznych40.

***

Książka powstała dzięki dofinansowaniu projektu badawczego w ramach programu „Sonata” Narodowego Centrum Nauki (UMO-2014/15/D/HS2/03262), zrealizowanego na Wydziale Sztuki Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie w latach 2015–2018. Wykorzystano w niej materiały zdobyte podczas kwerend w Paryżu, w Wenecji czy we Lwowie oraz w archiwach i bibliotekach polskich. Za udostępnienie materiałów pracownikom tych instytucji serdecznie dziękuję. Szczególne podziękowania należą się prof. Joannie Sosnowskiej z Instytutu Sztuki PAN w Warszawie za okazaną pomoc i cenne wskazówki. Dziękuję również moim najbliższym za wsparcie i cierpliwość.

1 Mieczysław był żonaty z Ludwiką z Reicherów Małkowską – z listów zachowanych w Ossolineum wynika, iż mieli córkę, która prawdopodobnie zmarła w czasie wojny. Zob. Oss., Papiery osobiste i różne M. Tretera, nr inw. 1637/II.

2 To zdanie Treter „ukradł” Przybyszewskiemu, tłumacząc się z kształtu swojej monografii o Dunikowskim. Zob. M. Treter, Xawery Dunikowski. Próba estetycznej charakterystyki jego rzeźb, Lwów 1924, s. 56. Por. S. Przybyszewski, Na drogach duszy, Kraków 1902, s. 7–8.

3 Niektóre źródła podają za miejsce urodzenia Tretera Kraków. Wydaje się jednak, że są to błędne dane, z Krakowa pochodziła linia Treterów, z której wywodzi się m.in. Bohdan Treter. Zob. Czy wiesz kto to jest?, red. S. Łoza, Warszawa 1938.

4 Treter wspomina o tym w tekście: Zachęta w roli perceptora (pogawędka z racji naprawy obrazu Matejki i zaczepki w katalogu „Salonu warszawskiego”), „Sztuki Piękne” 1927/28, nr 3, s. 107.

5 W jednym z listów do przyjaciela z czasów studiów – historyka sztuki, filologa i teatrologa Józefa Kollera – 22-letni wówczas Treter dzieli się rozgoryczeniem z powodu braku jakiegokolwiek talentu artystycznego:

Czy ja mam choć jeden dar rzeczywisty? Gdybym wiedział, że będę żyć 50 lat, to połowę z tego bym oddał za jeden talent, za jedną niespotykaną zdolność twórczą. Zgodziłbym się żyć w biedzie i nędzy, gdybym tylko wiedział, że służę dobrze, że tworzę rzeczy piękne. Cóż mi z tego, że umiem rozróżnić to, co piękne, jeśli sam nic pięknego stworzyć nie potrafię.

Zob. Oss., Papiery osobiste i różne M. Tretera, nr inw. 1637/II.

6 W latach międzywojennych uczelnię przemianowano na Uniwersytet Jana Kazimierza, obecnie (od 1944 roku) jest to Uniwersytet Iwana Franki. W czasach studiów Tretera filozofia i historia sztuki były częścią Wydziału Filologicznego. Zob. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red. A. Redzik, Kraków 2016.

7 Tak oto wspominał Treter wykłady profesora:

Wykłady jego nie były dla początkujących. (...) Wskutek wszelkiego braku dogmatyzmu, wskutek ustawicznego potrącania mnóstwa problemów, ciągłego niepokojenia najrozmaitszymi wątpliwościami – niewykształceni głębiej słuchacze bardzo łatwo zrażali się do wykładów i, mszcząc się niejako za własny niedorozwój, roznosili wieści o mglistości „trudnego” profesora.

Zob. M. Treter, Prof. Jan Bołoz-Antoniewicz, „Tygodnik Ilustrowany” 1922, nr 43, s. 688.

8 Było to wydawnictwo, które opublikowało m.in. monografię Stanisława Witkiewicza o Matejce (Lwów 1912) czy Słownik Języka Polskiego Brücknera.

9 Do stałych współpracowników pisma należeli również: Jan Zahradnik, Jan Kasprowicz, Kornel Makuszyński, Adam Grzymała-Siedlecki, Stefan Żeromski i in. Redaktorem naczelnym pisma w latach 1902–1915 był znany endecki działacz i publicysta Zygmunt Wasilewski. Treter współredagował nadto „Dziennik Polski”, sporadycznie publikował też w ludowym „Kurierze Lwowskim” oraz „Gazecie Narodowej”.

10 Zob. J. Róziewicz, L. Zasztowt, Polskie kolegium uniwersyteckie w Kijowie (1917–1919), „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1991, nr 34, s. 104, 105.

11 Treter redagował „Muzeum Polskie” od października 1917 do lutego 1918.

12 Zob. J. Miler, Działalność Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości na terenie Rosji, „Cenne, Bezcenne/Utracone” 1998, nr 1, s. 10–11.

13 Zob. A. Fisher, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Zarys dziejów, Lwów 1927.

14 A. Piwowarska, Życie towarzyskie artystycznej braci, „Cracovia Leopolis”, http://www.cracovia-leopolis.pl/index.php?pokaz=art&id=497 (dostęp: 05.04.2018).

15 Wcześniej, tj. w 1920 roku, Treter otrzymał zaproszenie do prac wydziału filologicznego i tytuł współpracownika Komisji Historii Sztuki Akademii Umiejętności w Krakowie. Nie wiadomo jednak, czy z tego zaproszenia skorzystał. Zob. Oss., Papiery osobiste i różne M. Tretera, nr inw. 1637/II.

16 W. Wojtyńska, Działalność Państwowych Zbiorów Sztuki, „Kronika Zamkowa” 2005, nr 1–2/49–50, s. 193–220.

17 Były to: Zamek Królewski w Warszawie z pałacem Pod Blachą, Łazienki Królewskie z Białym Domkiem, Belweder, Wawel, muzeum w Grodnie, zamek w Poznaniu, pałac w Racocie, pałac biskupi w Wilnie oraz obiekty w Spale, Białowieży i Wiśle.

18 Treter zainicjował również powstanie, pod własnym przewodnictwem, Komitetu Zbiorów Państwowych, który wydał m.in. postanowienie o niewywożeniu dzieł z miejsc pierwotnie z nimi związanych. Po jego rezygnacji komitet został rozwiązany. Zob. Varia, „Sztuki Piękne” 1924/1925, nr 10, s. 487.

19 Już w 1922 Ministerstwo Kultury i Sztuki zostało zdegradowane do Departamentu Sztuki w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Zbiory Państwowe natomiast, choć oficjalnie podlegały temu ministerstwu, faktycznie zależne były od Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczpospolitej. Zob. Kronika artystyczna, „Sztuki Piękne” 1924, nr 6, s. 289.

20 TOSSPO podlegało MWRiOP oraz MSZ. W skład sekcji plastycznej poza Treterem wchodzili m.in.: Józef Czajkowski, Karol Frycz, Władysław Jarocki, Wojciech Jastrzębowski, Bohdan Pniewski, Tadeusz Pruszkowski, Jan Szczepkowski, Jerzy Warchałowski, Jan Mortkowicz. Zob. K. Nowakowska-Sito, TOSSPO – propaganda sztuki polskiej za granicą w dwudziestoleciu międzywojennym, w: Sztuka i władza. Materiały sesji w Instytucie Sztuki PAN, red. D. Konstantynów, R. Pasieczny, P. Paszkiewicz, Warszawa 2001, s. 144.

21 Ibidem, s. 143.

22 Dokładny spis wszystkich wystaw zorganizowanych przez TOSSPO zamieszcza w swym tekście Nowakowska-Sito (Ibidem, s. 153–155).

23 W walce o to stanowisko Treter pokonał Wacława Husarskiego, także krytyka i historyka sztuki, a przy tym przyjaciela Marainiego, generalnego komisarza biennale. Mimo poparcia Marainiego, wyrażonego w liście do Husarskiego z 1932 roku, polskie MSZ zleciło tę funkcję Treterowi – o wyborze zadecydowało najpewniej pastowane przezeń stanowisko dyrektora TOSSPO i wieloletnie doświadczenie na stanowisku komisarza. Zob. J. Sosnowska, Sztuka według M. Tretera, w: Eadem, Polacy na Biennale Sztuki w Wenecji 1895–1999, Warszawa 1999, s. 43–44.

24 W ramach tego wydawnictwa ukazały się m.in. monografie Matejki i Zaka (pióra Stefanii Zahorskiej), Skoczylasa (autorstwa S. Woźnickiego), formistów (K. Winklera), Stryjeńskiej (J. Warchałowskiego), Ślewińskiego (Tytusa Czyżewskiego) czy Konrada Krzyżanowskiego (autorstwa samego Tretera).

25 Treter zasiadał choćby w jury sekcji teatralnej na wystawie „Sztuka i Technika” w Paryżu w 1925 roku, był przewodniczącym Komisji Sztuki przy Polskim Komitecie Olimpijskim w Amsterdamie w 1928 roku, przewodniczącym sekcji artystycznej komitetu nadzorującego budowę pomnika Żeromskiego w Warszawie, jurorem nagród dla wydawców za artystycznie wydane książki, członkiem komisji konkursowych IPS-u i in.

26 Był m.in. członkiem Polskiego Instytutu Sztuk Pięknych, członkiem sekcji paryskiej Towarzystwa Stosunków Literackich i Artystycznych m. Polską a Francją, członkiem-korespondentem francuskiego odpowiednika TOSSPO, czyli Association française d’expansion et d’échanges artistiques, zasiadał też w zarządzie Instytutu Propagandy Sztuki (jako zastępca dyrektora).

27 Był m.in. obok Pruszkowskiego i Skoczylasa polskim reprezentantem na Kongresie Sztuki towarzyszącym biennale w Wenecji w 1932 roku. Przemawiał również na kongresie sztuki w Sztokholmie w 1932 roku (wykład pt. Specyficzne znamiona polskiego impresjonizmu).

28 Treter wygłosił m.in. odczyt w Szwecji i Finlandii pt. O klasycyzmie i romantyzmie w sztuce polskiej,transmitowany następnie przez helsińskie radio. Przemawiał również po holendersku na otwarciu wystawy polskiej sztuki w Amsterdamie, na wernisażu sztuki polskiej w Moskwie (Rodowód współczesnego malarstwa polskiego) i trzykrotnie w Rydze (po rosyjsku, polsku i niemiecku) oraz na licznych zebraniach IPS-u i TOSSPO. W Wenecji wygłosił m.in. w 1932 roku wykład o udziale polskich artystów na poprzednich biennale. O wspomnianych odczytach informują Kroniki „Sztuk Pięknych” z lat 1927–1932.

29 Treter publikował m.in. w piśmie „Stokholms Dagblast”, w praskich „Národní Listy” i „Zlatá Praha”, w węgierskim „Magyar Müvészet”, w amerykańskim „Art&Archeology”, w „Messager Polonais”, w „La Nation Roumaine” (3 felietony), w „L’Art et les Artistes” oraz w licznych pismach włoskich. Wydał również w obcych językach kilka książek i broszur o polskiej sztuce (zob. Bibliografia podmiotowa. Publikacje obcojęzyczne).

30 Maszynopisy tych książek znajdują się w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie.

31 Listy do J. Kollera, Oss., Papiery osobiste i różne M. Tretera, nr inw. 1637/II.

32 Pisząca te słowa podjęła się jednak wydania antologii tekstów krytyka, a wśród nich m.in. sporych fragmentów niepublikowanych maszynopisów. Książka ukaże się pod koniec 2018 roku nakładem wydawnictwa Universitas.

33 J. Sosnowska, Sztuka według..., op. cit.; K. Nowakowska-Sito, TOSSPO..., op. cit.

34 Zob. m.in.: Materiały do dziejów Instytutu Propagandy Sztuki (1930–1939), wybrała, oprac. i przedmową opatrzyła J. Sosnowska, Warszawa 1992; I. Luba, Duch romantyzmu i modernizacja. Sztuka oficjalna Drugiej Rzeczpospolitej, Warszawa 2012; A. Wierzbicka, We Francji i w Polsce 1900–1939. Sztuka, jej historyczne uwarunkowania i odbiór w świetle krytyków polsko-francuskich, Warszawa 2009; A. Chmielewska, Spory o polską sztukę narodową i polski styl narodowy w okresie międzywojennym, „Ikonotheka” 2005 (18); A. Chmielewska, W służbie państwa, społeczeństwa i narodu. „Państwowotwórczy artyści plastycy w II Rzeczpospolitej, Warszawa 2006; D. Szczuka, „Wołanie o ład”. Krytyka artystyczna wobec klasycyzujących tendencji w sztuce lat 20. i 30. XX wieku, „Roczniki Humanistyczne” 1998, z. 4, s. 123–135; M. Geron, Tymon Niesiołowski (1882–1965). Życie i twórczość, Warszawa 2004; W kręgu Rytmu. Sztuka polska lat dwudziestych, red. K. Nowakowska-Sito, Warszawa 2006; H. Anders, Rytm. W poszukiwaniu stylu narodowego, Warszawa 1972; J. Krawczyk, Matejko i Historia, Warszawa 1990; M. Bryl, Grupa artystów plastyków „Świt”, Poznań 1992; Polskie życie artystyczne w latach 1915–1939, red. A. Wojciechowski, Ossolineum 1974; A. Melbechowska-Luty, Posągi i ludzie. Rzeźba polska dwudziestolecia międzywojennego (1918–1939), Warszawa 2005.

Co znamienne, Wojciech Włodarczyk, omawiając poglądy estetyczne Władysława Skoczylasa nawet nie wspomniał o Treterze, bohaterze swojego artykułu, uznając go, wraz z Karolem Stryjeńskim i Wojciechem Jastrzębowskim, głównym organizatorem życia artystycznego w międzywojennej Polsce. Zob. W. Włodarczyk, Koncepcja sztuki narodowej Władysława Skoczylasa, „Zeszyty Naukowe Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Numer specjalny: Władysław Skoczylas. Sztuka – Szkoła – Państwo” 1984, nr 4 (10), s. 7.

35 Przykładem może być choćby tekst I. Kossowskiej o Tadeuszu Pruszkowskim. Badaczka poświęca tu sporo uwagi poglądom Tretera, wskazując na aprioryczność jego założeń i aksjomatyczne wartościowanie. Przeciwstawia te uwagi wypowiedziom Pruszkowskiego, u którego widzi przede wszystkim kierowanie się kryterium odrębności i indywidualności twórczej. Tymczasem było ono jednym z ważniejszych mierników wartości także w koncepcji Tretera, niedostrzeżone przez badaczkę, która brała pod uwagę tylko niewielką część dorobku krytyka. Zob. I. Kossowska, Jak tworzyć sztukę narodową? Poglądy Tadeusza Pruszkowskiego, „Biuletyn Historii Sztuki” 2003, nr 3–4, s. 468–469.

36 W. Okoń, Stygnąca planeta. Polska krytyka artystyczna wobec malarstwa historycznego i historii, Wrocław 2002.

37 Ten niezbędny według mnie kontekst zostanie jednak omówiony w sposób szkicowy, bez pretensji do wyczerpania zagadnienia. Niniejsza książka to przede wszystkim monografia Tretera, nie zaś publikacja dotycząca sztuki czy krytyki okresu międzywojennego. Zależy mi jedynie na tym, by stworzyć mapę sporów czy tendencji panujących wówczas w krytyce i kulturze i na tym tle ukazać dorobek Tretera oraz jego rolę w kształtowaniu obrazu międzywojennego życia artystycznego w Polsce.

38 K. Irzykowski, Przegląd. Bahr o ekspresjonizmie, „Maski” 1918, nr 19, s. 379.

39 Janusz Sławiński pisał:

Aby mówić zasadnie o historii krytyki, trzeba wyjść poza poziom indywidualnych przekazów i dotrzeć do języka krytycznego, dzięki któremu mogły one funkcjonować. Właściwą całością historyczną jest ów język właśnie (język krytyka, szkoły krytycznej czy epoki) – system pojęć (ideologia) i sposobów ich wypowiadania (retoryka), który w danym czasie i miejscu umożliwiał generowanie wypowiedzi krytycznych i któremu zawdzięczają one to, że są nawzajem porównywalne, że reprezentują ten sam „styl” myślenia i mówienia o faktach twórczości. Badanie takich języków stać się winno głównym zadaniem prawdziwej historii krytyki artystycznej.

J. Sławiński, (głos w dyskusji), w: Współczesne problemy krytyki artystycznej. Materiały z sesji. Warszawa 9–10 marca 1972 r., red. A. Helman, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1973, s. 126. Zob. także: Idem, Krytyka literacka jako język, „Nurt” 1968, nr 11, s. 34–36; M. Głowiński, Ekspresja i empatia. Studium o młodopolskiej krytyce literackiej, Kraków 1997; D. Skórczewski, Spory o krytykę literacką w dwudziestoleciu międzywojennym, Kraków 2002; M. Baxandall, Words for Pictures, London 2003; J.W. Heffernan, Speaking for Pictures. The Rhetoric of Art Criticism, „Word Image” 1998, nr 14.

Szerzej piszę o tym w książce omawiającej narodziny nowoczesnego języka krytycznego: D. Wasilewska, Przełom czy kontynuacja. Polska krytyka artystyczna 1917–1930 wobec tradycji młodopolskiej, Kraków 2013. Tam również bardziej rozbudowana bibliografia na ten temat.

40 W wypowiedziach krytyków cytowanych w niniejszym tekście zastosowałam zmiany w odniesieniu do oryginalnej pisowni, dostosowując ją do norm współczesnego języka polskiego. Zachowane zostały jedynie pewne osobliwości ówczesnej mowy, nierzadko będące tworami stosowanymi na użytek danego artykułu i stanowiące wytwór inwencji danego krytyka.Spis treści

WPROWADZENIE

1. Zamiast biografii

2. Stan badań i konstrukcja książki

I. ESTETYKA JAKO FILOZOFIA SZTUKI. ZARYS PROGRAMU ESTETYCZNEGO MIECZYSŁAWA TRETERA

1. Czym w gruncie rzeczy jest sztuka?

1.1. Sztuka jako przedmiot badań estetyki

1.2. Próba definicji sztuki

2. Od pacykarza do geniusza, czyli o dyspozycjach psychicznych i postawach artysty

3. Ekspresja jako istota sztuki

4. Styl i jego pochodne

5. Forma i jej korelaty

II. KRYTYKA ARTYSTYCZNA MIECZYSŁAWA TRETERA
WOBEC SPORÓW O PRYNCYPIA EPOKI

1. Spory o polską sztukę współczesną

1.1. Sztuka awangardowa i jej artystyczne korzenie

1.2. Tęsknota za porządkiem: od Rytmu przez neoklasycyzm po nowy
realizm

1.3. Kapiści w ofensywie

2. Śledź i cytryna kontra ułan z dziewczyną, czyli spór o temat w malarstwie

2.1. O malarstwo bez „literatury”

2.2. Spór o Matejkę

2.3. Główka kapusty czy głowa Chrystusa? Problem warsztatu artysty

2.4. „Chandra po zabawie”. Debata wokół kryzysu sztuki i jej społecznego posłannictwa

2.5. Sztuka tematowa w Zachęcie

3. Sztuka a państwo

3.1. Sztuka i jej rola w życiu odrodzonego państwa

3.2. Faszyzm włoski jako wzorcowy model mecenatu państwowego

3.3. Ocena działalności rządu polskiego w sprawie sztuk plastycznych

4. Wobec sporów o sztukę narodową

4.1. Nacjonalizacja modernizmu i poszukiwania stylu narodowego w Polsce

4.1.1. Romantyczne i młodopolskie tęsknoty za stylem narodowym

4.1.2. Nacjonalizacja i upaństwowienie modernizmu – formizm i Rytm

4.1.3. Sztuka narodowa w warszawskiej Zachęcie

4.1.4. Wóz Grzymały czy barka Dantego? Wpływy paryskie a sztuka narodowa

4.1.5. Wobec sztuki ludowej

4.1.6. Narodowość vs kosmopolityzm

4.2. Sztuka narodowa według Mieczysława Tretera

4.2.1. O potrzebie sztuki narodowej

4.2.2. Naród, nacjonalizm i sztuka narodowa

4.2.3. „My, Francuzi Północy”? Wpływy obce a odrębność narodowego stylu

4.2.4. Temperament plemienny i rdzenne cechy sztuki polskiej

4.2.5. Polska sztuka narodowa

III. JĘZYK KRYTYCZNY MIECZYSŁAWA TRETERA

1. Kto powinien pisać o sztuce? Poglądy metakrytyczne Mieczysława Tretera

1.1. Tożsamość i funkcja krytyki

1.2. Artyści kontra znawcy

1.3. Precz z dyletantyzmem usłużnych wzmiankarzy!

1.4. „Nie wolno ględzić na Górze Synaj”. Kryteria oceny i metody krytyczne – w stronę krytyki naukowej

2. „Treterologia sztuki polskiej” – metody krytyczne i style odbioru

2.1. Matejko

2.2. Dunikowski

2.3. Pautsch, Fałat, Wyczółkowski, Drabik i inni

3. (Nie)uprzedzonym okiem. Recenzje i sprawozdania z wystaw

3.1. Kryteria wartościowania dzieł sztuki

3.2. Retoryka ocen pozytywnych i strategie dyskredytacji nieaprobowanej sztuki

IV. PROPAGANDA SZTUKI I „SNY MOCARSTWOWE”
MIECZYSŁAWA TRETERA

1. Muzea i zbiory państwowe

2. Zasady organizacji salonów artystycznych i wystaw zbiorowych –
„dyktatorska” koncepcja wystawiennicza Mieczysława Tretera

3. Propaganda sztuki polskiej za granicą

3.1. Prestiż sztuki a „sny mocarstwowe” Mieczysława Tretera

3.2. Program i zadania TOSSPO

3.3. Propagandowa misji sztuki – organizacja wystaw zagranicznych

3.4. „Mniej artystów, więcej prac”. Koncepcja wystawiennicza Tretera i kryteria wyboru dzieł na wystawy zagraniczne

3.5. „Treter od Szerzenia Sztuki Polskiej Wśród Obcych”. Działalność TOSSPO w opinii współczesnych

3.6. Prasa obca o wystawach sztuki polskiej

ZAKOŃCZENIE

ILUSTRACJE

BIBLIOGRAFIA

Bibliografia podmiotowa (publikacje Mieczysława Tretera)

Bibliografia przedmiotowa

Materiały archiwalne

INDEKS