Między Mikołajem II a Leninem. Państwowość rosyjska i jej koncepcje w czasie rewolucji lutowej 1917 roku - ebook

Wprowadzenie

W 2017 r. minęło sto lat od przełomowego w dziejach Rosji i świata wydarzenia, które w historiografii zostało określone mianem rewolucji lutowej1. Z racji znacznego już upływu czasu główne okoliczności i przebieg tego skomplikowanego przełomu powinny być jasne i dostatecznie opisane przez historyków. Rewolucja bowiem stała się przedmiotem wielu studiów i publikacji, szczególnie po 1991 r., co było następstwem otwarcia archiwów rosyjskich oraz związanego z pierestrojką zniesienia cenzury. Od tego czasu mit założycielski, na którym opierała się oficjalna geneza państwowości Związku Radzieckiego, czyli tzw. Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa2, został zniesiony i powstały warunki do tego, żeby badać, dyskutować i pisać o tym, co wydarzyło się między przełomem lutego i marca 1917 a przełomem października i listopada 1917 roku.

W dyscyplinie naukowej jednak, jaką jest historia ustroju i prawa, której szczególnym przedmiotem analizy jest instytucja państwa, badania nad rewolucją lutową długo jeszcze nie zostaną zakończone. Nawet jeśli zdarzyłoby się, że luki w wiedzy na ten temat zostaną wypełnione, historycy, a zwłaszcza ci specjalizujący się w badaniu procesów rewolucji w Rosji, nie powinni porzucać zainteresowań badawczych dotyczących dziejów państwowości rosyjskiej w tym okresie. W tym bowiem przypadku należy mieć na uwadze słowa Richarda Pipesa, który stwierdził, że: „(…) ważne wydarzenia historyczne mogą mieć wielu kronikarzy, z których każdy przedstawia swoją interpretację”3. Myśl tę uzupełnia teza Sheili Fitzpatrick, która uznała, że z racji przełomowego znaczenia rewolucji rosyjskiej w dziejach współczesnej Europy, debata i spór na razie nie mogą mieć końca4. Podobnie sądził polski historyk Romuald Wojna, który o rewolucji lutowej napisał:

Tysiące tomów poświęcono już temu tematowi, a zapewne nie mniej powstanie jeszcze w przyszłości. Albowiem problematykę 1917 r. cechuje niezwykła różnorodność zagadnień. Jak gdyby olbrzymi kraj w ciągu kilku miesięcy chciał nadrobić stulecia zacofania, zniwelować skutki zahamowania przez reżim carski naturalnego rozwoju społeczeństwa. Dlatego też myliłby się ten, kto by chciał sądzić o problemach 1917 r. tylko po długości okresu między lutym i październikiem5.

Co interesujące, takie twierdzenia pojawiły się już u mienszewika Aleksandra M. Potriesowa, który w 1927 r. napisał, że nie wiadomo, czy pojawią się czasy, kiedy będzie można bezstronnie opisywać rewolucję 1917 roku6. Wydarzenie to bowiem uznawał on za znaczące o wiele więcej niż rewolucja francuska7.

Uwzględniając powyższe, Autor niniejszej publikacji podjął się wyzwania opisania dla polskiego czytelnika wydarzenia dla niego ogólnie znanego, ale w ujęciu do tej pory mu nieznanym, czyli pod kątem funkcjonowania mechanizmów państwowych oraz przede wszystkim koncepcji państwowości rosyjskiej, które powstały w krótkim okresie rewolucji lutowej 1917 r. Głównym przedmiotem rozważań w tej książce jest więc państwo rosyjskie i ludzie z nim związani. Jeszcze raz chcę w tym miejscu podkreślić, że nie jest to próba napisania kolejnej kompleksowej monografii historycznej o rewolucji rosyjskiej 1917 r.

W związku z tym niniejsza pozycja ma przede wszystkim charakter prawno-historyczny i historyczny, a w pewnych aspektach również gospodarczo-historyczny oraz doktrynalno-polityczny. Moim głównym celem jest przedstawienie powstałych w dobie rewolucji lutowej mechanizmów władzy w państwie rosyjskim i stosunków społeczno-politycznych tego okresu, a także koncepcji państwowości rosyjskiej, które skrystalizowały się w tym czasie. Intencją moją jest, żeby przybliżyć polskiemu czytelnikowi zwłaszcza ten drugi aspekt, a mianowicie koncepcje wyartykułowane w 1917 r., a niewcielone w życie z racji przewrotu bolszewickiego. Jest to ciekawe, ale i ważne nie tylko z czysto poznawczego punktu widzenia, gdyż część z nich, jak np. zagadnienia związane z kwestiami federalizmu, powrócą w nowej rosyjskiej rzeczywistości po 1991 r., i, co istotne, zostaną częściowo implementowane. W tym zakresie szczególnie zajmujące są zagadnienia związane z percepcją państwa przez reprezentantów Partii Konstytucyjno-
-Demokratycznej, czyli tzw. kadetów, którzy w swoich rozważaniach oraz praktyce politycznej, zwłaszcza w momencie wpływu na władzę, łączyli liberalizm gospodarczy i polityczny oraz demokratyzm z mocarstwowością i imperializmem. Dowodzi to, że w źródłach, a zwłaszcza krótkiej praktyce rosyjskiego liberalizmu, tkwiło niepodważalne przekonanie o konieczności budowy jednolitego i silnego na arenie międzynarodowej mocarstwa. To z kolei łączyło się z nową wersją rosyjskiego mesjanizmu, czyli ambicją aktywnego uczestnictwa w staniu na straży wartości demokratycznych i konstytucyjnych. Ta nowa forma posłannictwa była dostrzegalna również u części rosyjskich socjalistów. Z drugiej strony, jak pokazały dzieje ZSRR, część koncepcji postulowanych w czasie rewolucji lutowej 1917 r. wykorzystali, w różnym stopniu, bolszewicy. Mowa w tym przypadku nie tylko o eserowskich koncepcjach reform rolnych lub pomysłach państwowego uregulowania gospodarki, ale nawet o takich konstruktach jak upowszechnione w 1917 r. przez różne siły polityczne hasło „wróg ludu”. Bolszewicy, co zresztą dowieść ma niniejsza publikacja, kłamiąc, próbowali przedstawić wiele sukcesów Rządu Tymczasowego jako swoje.

W zakresie opisania koncepcji ustroju państwowego Rosji, co chcę podkreślić, jest to również książka o wielkim marzeniu rosyjskich demokratów, liberałów czy też umiarkowanych socjalistów, czyli o projektach rosyjskiego demokratycznego państwa konstytucyjnego, które chcieli wówczas zrealizować, w czym ponieśli klęskę.

Przełomowość tzw. przewrotu październikowego, w wyniku którego zaistniała możliwość utworzenia ZSRR, sprawiła, że nawet dzisiaj rewolucja lutowa dla wielu historyków czy też osób, które próbują poznać i zrozumieć dzieje Rosji, stanowi tylko krótki wycinek czasu, przedstawiany najczęściej jako załamanie się caratu i chaos, który utorował drogę do władzy Leninowi i bolszewikom. I nie jest to zupełnie nieprawdziwa interpretacja. Rewolucja lutowa trwała bowiem tylko kilka miesięcy, lecz miały one przełomowe znaczenie dla dziejów Rosji. Bez nich Lenin i jego towarzysze nie mogliby wiosną 1917 r. wrócić w zaplombowanych wagonach przez Niemcy do Rosji, przejąć władzy w wyniku zbrojnego puczu i dać podstawy pod stworzenie przyszłego supermocarstwa.

Tymczasem dzieje państwa rosyjskiego, jego głównych polityków i działaczy, a także partii politycznych w rewolucji lutowej, właśnie z powodu sukcesów Lenina, przedstawiane są na ogół pobieżnie. I to nawet w historiografii rosyjskiej, gdzie brak jest jeszcze kompleksowych biografii wielu znaczących polityków rosyjskich doby rewolucji lutowej, np. pierwszego premiera demokratycznej Rosji księcia Gieorgija Jewgienjewicza Lwowa. Rozmyślając więc nad dziejami Rosji, możemy odnieść wrażenie, że między Mikołajem II a Leninem istnieje pewna próżnia, wyraźnie brakuje informacji o historii ówczesnej Rosji. Dlatego też Autor tej książki podjął próbę opisania państwa rosyjskiego od momentu upadku monarchii Romanowów do przejęcia władzy przez bolszewików.

W tych miesiącach skumulowało się wiele procesów, które ostatecznie zburzyły w Rosji koncepcję państwa monarchicznego w wersji absolutnej, a nawet w ogóle monarchii. Sama Rosja w początku XX w. była największym państwem na świecie, a przy tym organizmem politycznym, który cechował się znacznym dynamizmem i rozwojem gospodarki, społeczeństwa i kultury. Jej niezwykłość polegała na tym, że ten dynamizm i rozwój występowały w państwie samodzierżawnym, czyli takim, gdzie do władcy w osobie cara należała najwyższa i wyłączna władza, którą realizował głównie przez podporządkowaną sobie biurokrację. To rodziło napięcia8, gdyż z procesu uczestnictwa we władzy zostały wyłączone wpływowe grupy społeczne, takie jak szlachta, mieszczaństwo, rozwijająca się burżuazja oraz przede wszystkim inteligencja. Trafnie pasują do tego słowa R. Pipesa, opisującego kryzys intelektualny P.B. Struwego z przełomu 1885/1886 r., wątpiącego w sens istnienia samodzierżawia: „Kraj przerósł swój rząd i nie mógł przetrwać ani chwili dłużej bez wolności politycznej”9.

Z kolei Aleksander Błok w maju 1917 r. tak scharakteryzował ustrój carskiej Rosji z początku XX w.:

Taki ustrój wymagał ludzi wierzących (wiara w namaszczenie), mężnych (nierozdwojonych) i uczciwych (zasady etyczne). Ponadto w miarę bezgranicznego rozwoju Rosji w głąb i wszerz ustrój wymagał jeszcze – coraz bardziej stanowczo – genialności. Wszystkich tych cech już od dawna brak było nosicielom władzy w Rosji. Góra karlała, demoralizując dół10.

W wyniku tych procesów w XIX, a przede wszystkim na przełomie XIX i XX w. doszło w Rosji do zderzenia się dwóch koncepcji: państwa absolutnego w wersji rosyjskiej, czyli samodzierżawia, i państwa konstytucyjnego, gdzie działania monarchy oraz administracji opierają się na regulacjach prawnych, a społeczeństwo posiada swój organ przedstawicielski w postaci parlamentu. Sytuację tę komplikował ten istotny czynnik, że zwolennicy samodzierżawia, mimo zachodzących zmian gospodarczych, społecznych i cywilizacyjnych, nie chcieli iść na większe ustępstwa, żeby zneutralizować zwolenników państwa konstytucyjnego. Utworzenie samorządu terytorialnego w postaci ziemstw tylko chwilowo uspokoiło sytuację, a nawet zwiększyło nadzieje szlachty na głębsze zmiany. Zamach i w konsekwencji śmierć cara Aleksandra II zahamowały jednak proces liberalizacji systemu, same zaś ustępstwa ustrojowe z lat 1905–1906 były wymuszone rewolucyjnym chaosem oraz przegraną wojną z Japonią i do żadnego porozumienia między tymi antagonistycznymi koncepcjami nie doszło. Dlatego też w wielu aspektach skostniały ustrój caratu nie posiadał mechanizmów, zdolności, a może i chęci do włączania ambitnych i tych bardziej niezależnych ludzi w swój system. Z każdym rokiem więc coraz szybciej rozwijające się społeczeństwo rosyjskie wydawało na świat działaczy i liderów, którzy nie mogli lub nie chcieli odnaleźć się w samodzierżawnej rzeczywistości państwowej11. Stąd trafne jest stwierdzenie Aleksandra Aleksandrowicza Bublikowa, jednego z pierwszych komisarzy Rządu Tymczasowego, który w swoich wspomnieniach o rewolucji rosyjskiej wydanych w Nowym Jorku w 1918 r. napisał, że carski rząd po rewolucji 1905 r. nie rozumiał, że długo przeciwko narodowi rządzić nie można12. Według niego carat nie posiadał umiejętności „mocnego stania na czele wielkiego narodu”, która wymagałaby od niego „stawiania przed tym narodem dostojnych dla niego zadań”13. Zwłaszcza że, jak w 1931 r. stwierdził Mark Wieniaminowicz Wiszniak, opisując mentalność żołnierzy rosyjskich w czasie pierwszej wojny światowej (ale przed 1917 r.), rewolucja w ich głowach już zaszła14. Wypada więc zgodzić się z Różą Luksemburg oraz Edwardem H. Carrem, że rewolucja 1917 r. była po prostu kontynuacją wydarzeń z lat 1905–190715.Twierdzenie to jest również uzasadnione tą zależnością, że to utworzona właśnie w latach 1905–1906 Duma Państwowa stała się politycznym centrum rozsadzania samodzierżawia16.

Ale – co w tym kontekście najważniejsze – równolegle do procesu walki między koncepcją państwa samodzierżawnego i absolutnego z koncepcją państwa konstytucyjnego i liberalnego, kształtował się trzeci model. Mowa mianowicie o państwie w wersji demokratycznej republiki socjalistycznej. Rosyjska inteligencja, zauważająca potęgę carskiej biurokracji, a zarazem klęski i niemoc tych, którzy domagali się przekształcenia monarchii w państwo konstytucyjne, zdecydowała się pójść własną drogą. Obrała ona za cel zmianę nie tylko ustroju prawno-politycznego, ale i społecznego. Wybrane jej nurty, jak np. anarchizm i bolszewizm, uznawały przy tym, że zmianę ustroju politycznego można połączyć z głęboką rewolucją socjalistyczną, nie czekając, jak np. mienszewicy, na ugruntowanie się mechanizmów państwowości w wersji demokratycznej i konstytucyjnej. Ten maksymalizm stanowi jedno ze źródeł komunistycznego totalitaryzmu.

W tak skomplikowanym stanie ustrojowym carska Rosja przystąpiła do Wielkiej Wojny. Konflikt ten, przybierający charakter wojny totalnej, wymagał maksymalnej konsolidacji wszystkich sił. Państwo rosyjskie nie mogło jednak zmobilizować całego swojego potencjału, gdyż pierwsze znaczące klęski i straty terytorialne spowodowały ogromny wzrost niezadowolenia. Coraz powszechniejsza stawała się też myśl, że Rosja aby efektywnie kontynuować wojnę, musi dokonać zmian ustroju w postaci jego liberalizacji. W związku z tym liberalna i liberalno-konserwatywna opozycja zaczyna od 1915 r. intensywnie domagać się powołania rządu zaufania społecznego, co w praktyce miało utorować drogę do utworzenia monarchii na wzór angielski, gdzie monarcha panuje, ale nie rządzi. Mikołaj II i jego otoczenie nie było jednak skłonne iść na większe ustępstwa, zwłaszcza w czasie wojny. Z kolei „odmrożenie” konfliktu wewnętrznego przez liberalną i konserwatywną opozycję spowodowało też ich swego rodzaju radykalizację. Oznaczało to, że wszelkie pośrednie warianty porozumienia z carem, w tym jego gesty, np. odwołanie premiera Borisa Szturmera, którego z trybuny Dumy lider kadetów Paweł Nikołajewicz Milukow oskarżył de facto o zdradę państwa na rzecz Niemiec, nie były w stanie uspokoić sytuacji. I w takich warunkach, w pewien sposób spontanicznie, w drugiej połowie lutego 1917 r. wybuchł w Piotrogrodzie potężny bunt społeczny.

Był to moment zderzenia trzech głównych koncepcji państwa rosyjskiego: samodzierżawnej, konstytucyjno-liberalnej oraz republikańsko-socjalistycznej (z jej radykalnymi odłamami). Ta pierwsza została szybko wyeliminowana, ale przedstawiciele dwóch pozostałych przejęli władzę w Rosji i rozpoczęli budowę nowej państwowości. I o tym jest niniejsza książka.

Autor nie ma przy tym ambicji, żeby udzielić jednoznacznych i kompletnych odpowiedzi na pytania:

1) dlaczego wybuchła rewolucja?;

2) czy można było zachować ustrój monarchiczny w Rosji?;

3) czy można było zbudować w warunkach 1917 r. republikę demokratyczną i tym samym uniknąć przewrotu bolszewickiego?

Mimo to książka zawiera opis tych wydarzeń, różne ich interpretacje i może czytelnikowi pomóc w odpowiedzi na nie. Pomocne zwłaszcza mogą okazać się przywołane informacje, fakty oraz interpretacje, które pozwolą dyskutować o tym, dlaczego w 1917 r. nie udało się zbudować w Rosji państwa demokratycznego i konstytucyjnego. Według Autora niniejszej publikacji jest to ważne zwłaszcza w Polsce, dla której to, co dzieje się w Rosji, ma bezpośrednie znaczenie dla państwowości i bezpieczeństwa. Nie ulega bowiem wątpliwości, że geografia wymagała i wciąż wymaga od nas, Polaków, rzetelnej znajomości dziejów naszego największego Sąsiada. I to nie tylko, żeby rozpoznawać zagrożenia, ale i po to, by budować podstawę dla wzajemnego zrozumienia i dialogu. I chyba 1917 rok jest tego dobrym przykładem. Bo mimo problemów znaleziono wówczas określoną formułę korzystnej dla obu stron współpracy.

Prace dotyczące tego okresu pojawiały się w Polsce przed i po 1989 r., ale miały przede wszystkim charakter historyczny i dotyczyły głównie polityki, kultury, spraw międzynarodowych i kwestii społeczno-gospodarczych. Jeśli chodzi o PRL, wymienić należy prace takich autorów jak: Ludwik Bazylow17, Marian Wilk18, Romuald Wojna19 czy Helena Zand20. Po 1989 r. na polskim rynku wydawniczym pojawiły się fundamentalne prace historyczne Richarda Pipesa21 oraz Orlanda Figesa22, z których Autor niniejszej książki obszernie korzystał. Ważną pozycją jest praca autorstwa profesorów prawa Adama Bosiackiego i Huberta Izdebskiego, ale kwestię rewolucji 1917 r. ujmuje ona w sposób syntetyczny23, podobnie jak praca Adama Lityńskiego24. Jeśli chodzi o materiały rosyjskojęzyczne, książka bazuje głównie na tekstach uzyskanych w czasie kwerend bibliotecznych w Moskwie oraz Sankt-Petersburgu. Bardzo pomocne okazały się poza tym m.in. prace takich współczesnych rosyjskich historyków jak Władymir Bułdakow, Fiodor Gajda, Boris Kolonickij, Konstantin Morozow czy Aleksander Szubin. Za udostępnienie części swoich prac jestem wdzięczny zwłaszcza F. Gajdzie, B. Kolonickiemu oraz A. Szubinowi. Istotnym krokiem naprzód jest najnowsza praca Igora Anatolewicza Tropowa o reformach Rządu Tymczasowego. W tym miejscu, niejako w celu usprawiedliwienia, chcę zwrócić uwagę, że w 2018 r. na fali retorsji politycznych, byłem zmuszony opuścić terytorium Federacji Rosyjskiej i od tej pory dotarcie do wielu materiałów i źródeł było dla mnie niemożliwe.

Dziękuję Wszystkim, którzy wsparli wydanie tej książki.

Przypisy:

1 Autor niniejszej pracy rozumie rewolucję lutową jako okres w historii i państwowości Rosji od lutego 1917 r. do października 1917 r., czyli od upadku monarchii Romanowów do przejęcia władzy przez bolszewików. Przy czym w pracy nie porusza kwestii problemów periodyzacji i nazewnictwa rosyjskich wydarzeń rewolucyjnych z 1917 r. oraz okresu wojny domowej. Niemniej, warta rozważenia jest koncepcja przyjęta przez Aleksandra W. Szubina, który wskazał, że „Wielka Rewolucja Rosyjska” obejmuje cztery etapy: Rewolucję Lutową (23 lutego – 2 marca 1917), rozwój rewolucji w okresie Rządu Tymczasowego (2 marca – 25 października 1917), Rewolucję październikową i okres powstania władzy radzieckiej (25 października 1917 – maj 1918), okres wojny domowej i interwencji (maj 1918 – listopad 1920 r.). Szerzej o tym: А.В. Шубин, Основные этапы Великой российской революции, w: Российская революция 1917 года и ее место в истории XX века. Сборник статей, Москва 2018, с. 58; В.Ю. Захаров, А.Н. Иванова, Дискуссионные аспекты революционного кризиса в России 1917 г., „Историческая и социально-образовательная мысль” 2017, vol. 9, no. 5–2, с. 20–22. Daty wydarzeń w Rosji do 1918 r. Autor określa według kalendarza juliańskiego.

2 Polski badacz Bartłomiej Gajos, specjalizujący się w polityce pamięci w Rosji, napisał, że: „Rewolucja rosyjska – niezależnie od jej nazwania (…) była centralnym elementem pamięci ZSRR, przynajmniej do końca lat 60. XX w.”. Zob. Б. Гайос, Ленин, память и революция. Историческая политика большевиков до октября 1917 года, w: Чичеринские чтения. «Революционный 1917 год»: поиск парадигм общественно-политического развития мира, Тамбов 2018, с. 67–68.

3 R. Pipes, Zamachowcy i zdrajcy. Z dziejów terroru w carskiej Rosji, Warszawa 2010, s. 14.

4 S. Fitzpatrick, Rewolucja rosyjska, Warszawa 2017, s. 7–8.

5 R. Wojna, Walka o ziemię w Rosji w 1917 roku, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977, s. 5.

6 А.Н. Потресов, В плену у иллюзий (Мой спор с официальным меньшевизмом), Париж 1927, с. 5.

7 Tamże, s. 6–7.

8 Zob. R. Pipes, Rewolucja rosyjska, tłum. T. Szafar, Warszawa 1990, s. 55.

9 Tenże, Piotr Struwe. Liberał na lewicy 1870–1905, tłum. S. Szymański, Warszawa 2016, s. 31.

10 A. Błok, Pamiętniki 1901–1921, Kraków 1974, s. 196.

11 Zob. Ф.А. Гайда, Российский либерал начала ХХ столетия в политике, „Контуры глобальных трансформаций: политика, экономика, право” 2017, vol. 10, no. 6, с. 31–32.

12 А.А. Бубликов, Русская революция (её начало, арест царя, перспективы). Впечатления и мысли очевидца и участника, Нью-Йорк 1918, с. 8. A.A. Bublikow we wstępie do swoich wspomnień stwierdził, że rewolucja 1905 r. i negatywne zjawiska z nią związane nie doprowadziły jednak do tego, żeby rząd, rewolucjoniści i naród wyciągnęli z nich wnioski. Rewolucjonistów krytykował za to, że w wyniku swojej porażki jeszcze bardziej utwierdzili się w swoich przekonaniach oraz bardziej nienawidzili swoich przeciwników politycznych. Uwzględniając jednak sytuację w państwie rosyjskim przed 1917 r., A.A. Bublikow wskazywał, że rewolucja, wyniszczająca wszelkie formy dotychczasowego życia polityczno-
-społecznego, była nieunikniona. Z kolei wśród bolszewików dostrzegał on zdecydowane tendencje do sprawowania silnej władzy.

13 Tamże.

14 М.В. Вишнякъ, Два пути: Февраль и Октябрь, Париж 1931, с. 243.

15 Zob. Э.Х. Карр, Русская революция от Ленина до Сталина. 1917–1929, Москва 1990, с. 9; R. Luksemburg, O rewolucji. Rosja 1905, 1917, Warszawa 2008, s. 206.

16 T. Wolton, Historia komunizmu na świecie. Próba dochodzenia historycznego, Kraków 2021, s. 37.

17 Zob. L. Bazylow, Obalenie caratu, Warszawa 1977; tenże, Ostatnie lata carskiej Rosji. Rządy Stołypina, Warszawa 1972.

18 Zob. M. Wilk, Rok 1917 w Rosji, Warszawa 1987.

19 Zob. R. Wojna, Gdy runęły trony, Warszawa 1972; tenże, Walka o ziemię w Rosji w 1917 r., Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977; tenże, Wieś rosyjska 1918–1920. Przemiany polityczne i społeczne, Warszawa 1984.

20 Zob. H. Zand, Taktyka bolszewików w okresie pokojowego rozwoju rewolucji (27 luty – 4 lipca 1917 r.), Łódź 1962.

21 Zob. R. Pipes, Rewolucja rosyjska, dz. cyt.; tenże, Piotr Struwe. Liberał na lewicy 1870–1905, dz. cyt.; tenże, Piotr Struwe. Liberał na prawicy 1905–1944, Warszawa 2016.

22 O. Figes, Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891–1924, Wrocław 2009.

23 Zob. A. Bosiacki, H. Izdebski, Konstytucjonalizm rosyjski. Historia i współczesność, Kraków 2013.

24 Zob. A. Lityński, Prawo Rosji i ZSRR 1917–1991, czyli historia wszechzwiązkowego komunistycznego prawa bolszewików. Krótki kurs, Warszawa 2017.