Między Synagogą i Kościołem. Dzieje św. Pawła - ebook

PRZEDMOWA

Ta książka ma długą historię. Jej początki sięgają dzieciństwa w Chrostowie, gdy, mając lat jedenaście, pierwszy raz zetknąłem się z listami św. Pawła. O ile czytanie Ewangelii, z wyjątkiem Ewangelii według św. Jana, nie nastręczało większych kłopotów, o tyle pisma Pawła były niezrozumiałe i dlatego fascynujące. Na pewien czas odłożyłem ich lekturę, nie tyle z powodu napotykanych trudności z ich zrozumieniem, ile przede wszystkim na skutek okoliczności i uwarunkowań charakterystycznych dla późnego dzieciństwa i wczesnej młodości.

Ponowne spotkanie z Pawłem i jego dziełem miało miejsce w warszawskim seminarium duchownym, w którym przygotowywałem się do kapłaństwa. Lektura Pisma Świętego, którą w tym okresie samodzielnie podjąłem, szła w parze z wykładami na tematy biblijne. Zarówno w odniesieniu do Starego, jak i Nowego Testamentu miałem kompetentnych wykładowców. To sprawiło, że osoba Pawła i jego piśmiennictwo zyskały nowy blask. Zafascynowany nim, jako temat pracy magisterskiej wybrałem fragment z Pierwszego Listu do Koryntian 7,36–38, zawierający pouczenia dotyczące dziewictwa i małżeństwa. Oprócz satysfakcji z postępów w lepszym rozumieniu nauczania Pawła, pojawiła się i nasilała tęsknota, aby dotrzeć do miejsc wzmiankowanych w Dziejach Apostolskich i listach Pawłowych.

Ta tęsknota spełniła się podczas studiów w rzymskim Papieskim Instytucie Biblijnym. Już samo spotkanie z Rzymem oznaczało wejście na szlaki Pawłowe; nie inaczej także przeżywałem krótkie wypady na południe od Rzymu. Znamienne, że zafascynowany Pawłem, zwróciłem się ku Staremu Testamentowi, szukając tam klucza do jego osoby, działalności i nauczania. Podczas studiów przebywałem w Ziemi Świętej i odbyłem niezapomnianą podróż studyjną do Grecji, oczywiście śladami św. Pawła. Po zakończeniu studiów nastąpiła druga podróż – do Turcji, państwa na terytorium Azji Mniejszej, ojczyzny Pawła. Obie podróże były absolutnie niezwykłe, wprowadzały bowiem w świat, który stanowił kontekst życia i nauczania Apostoła Narodów. Poznając szlaki i przebieg jego wypraw misyjnych, przekonałem się, jak niezbędna jest znajomość geografii historycznej. Składają się na nią ustalenia dotyczące związków między geografią i topografią, czyli położeniem i ukształtowaniem kraju, a jego demografią i historią, które w dużym stopniu określają mentalność i zachowania ludności żyjącej na danym terytorium oraz wpływają na bieg wydarzeń. W późniejszych latach docierałem do Grecji i Turcji wiele razy, prowadząc grupy pielgrzymkowe oraz pogłębiając własne zrozumienie i przeżywanie fenomenu Pawła. Szczególne znaczenie miała podróż studyjna szlakami św. Pawła w Azji Mniejszej, w lecie Wielkiego Jubileuszu Roku 2000, wraz z biskupem Stanisławem Gądeckim, od 2002 r. arcybiskupem metropolitą poznańskim, oraz dwoma pallotyńskimi przyjaciółmi – ks. Romanem Tkaczem i ks. Stanisławem Wójtowiczem.

Przedmiotem prowadzonych przeze mnie od 1987 r. wykładów w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie, z której w 1999 r. utworzono Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, a w latach 2001–2010 także na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, był Stary Testament. Egzegeza starotestamentowych ksiąg świętych, podejmowana w kluczu chrystologicznym, gdyż stanowią pierwszą część Biblii chrześcijańskiej, prowadzi do Jezusa Chrystusa. Kardynał Józef Ratzinger ujął to jasno i dobitnie: „Bo jeśli Stary Testament nie mówi o Chrystusie, to nie jest dla chrześcijan Biblią”. Ten wzgląd sprawia, że czytanie i objaśnianie Starego Testamentu ukierunkowuje ku życiu i myśli św. Pawła, jego najwybitniejszego chrześcijańskiego znawcy i komentatora. Niezwykle cennym doświadczeniem okazały się konferencje biblijne, prowadzone od 1986 r. w warszawskiej Parafii Zwiastowania Pańskiego. Gromadząc systematycznie około pół tysiąca słuchaczy, od połowy pierwszej dekady XXI w. są umieszczane w Internecie. W latach 1990–1991 ich tematem stało się życie i dzieło św. Pawła. Z kolei w latach 1992–1995 tematem konferencji była egzegeza tekstu Dziejów Apostolskich, w której bardzo dużo miejsca zajęła refleksja nad życiem i piśmiennictwem św. Pawła. Zainteresowanie oraz żywy i serdeczny oddźwięk ze strony uczestników sprawiły, że zrodziło się postanowienie, by tej ciekawej i ważnej problematyce poświęcić więcej czasu i opracować ją w postaci publikacji.

Gdy Benedykt XVI zapowiedział Rok Świętego Pawła, ustalając go na okres od 29 czerwca 2008 roku do 29 czerwca 2009 roku i upamiętniając w ten sposób dwutysięczną rocznicę narodzin Apostoła, zainteresowanie jego życiem i nauczaniem znacznie się wzmogło. W odpowiedzi na prośbę księdza doktora Henryka Zielińskiego, redaktora naczelnego tygodnika „Idziemy” wydawanego przez diecezję warszawsko-praską, podjąłem się napisania serii artykułów poświęconych Pawłowi. Ten pomysł zaowocował długim i systematycznie publikowanym cyklem, opatrzonym tytułem „Na drogach św. Pawła”, rozpoczętym 9 września 2007 roku i zakończonym 5 lutego 2012 roku. Już w jego trakcie, a zwłaszcza po jego finalizacji, mnożyły się sugestie zebrania w całość 225 sukcesywnie ogłaszanych tekstów i wydania ich w zwartej publikacji.

Początkowo wydawało się, że jest to zadanie łatwe, polegające na zebraniu i połączeniu istniejącego materiału. Ale rzeczywistość była inna. W ciągu prawie pięciu lat pracy nad kolejnymi tekstami poszerzało się oraz dojrzewało spojrzenie na Pawła z Tarsu i jego dzieło. Ponadto należało nie tylko zebrać wszystkie teksty, lecz również je na nowo opracować, ujednolicić, dopowiedzieć i uzupełnić to, czego w nich brakowało, a także uporządkować w rozdziały odzwierciedlające najważniejsze etapy jego życia. Jednak największe znaczenie miała inna ważna okoliczność: ta mianowicie, że osoba i nauczanie św. Pawła stały się przedmiotem wspaniałych katechez Benedykta XVI, wygłaszanych od 2 lipca 2008 roku do 4 lutego 2009 roku. Wsłuchując się w nie i je rozważając, zyskałem mocne potwierdzenie własnego rozeznania i posiadanych intuicji; a zarazem otworzyły się też nowe horyzonty i pola. Przystępując do opracowania swoich tekstów, wiedziałem, że muszą one odnosić się do wątków i tematów, które podjął i rozwinął Benedykt XVI, i je uwzględniać.

Główne i bezcenne źródło do odtworzenia biografii i nauczania św. Pawła stanowią Dzieje Apostolskie i listy Pawłowe. Uznaję za bezwartościowe te głosy i publikacje, które ów fakt negują albo ignorują, zastępując rzetelną egzegezę ksiąg świętych bezużytecznym, a nawet szkodliwym, nowinkarstwem i jałowością. Uprawiając od dawna działalność naukową, znam najrozmaitsze dyskusje i polemiki, koncepcje i hipotezy, których przedstawianie składa się na treść książek i czasopism gromadzonych na półkach bibliotecznych.

Zapoznałem się z niemałą częścią niezwykle bogatego dorobku naukowego, który ujrzał światło dzienne w postaci publikacji, zarówno monografii, jak i rozmaitych przyczynków. Zawarta w nich wiedza i erudycja autorów wywarły znaczący wpływ na wcześniejsze rozeznanie i poglądy. Niniejsza publikacja nie zawiera jednak szczegółowych odnośników i referencji bibliograficznych – i jest to wybór świadomy. Na końcu została podana wybrana bibliografia opracowań w języku polskim, które mogą też być pomocne w dalszych dociekaniach i medytacji. Przegląd tej bibliografii świadczy, jak kluczową rolę w popularyzowaniu Biblii i wiedzy biblijnej odegrała „Prymasowska Seria Biblijna”, wydawana od 1994 r. przez Oficynę Wydawniczą „Vocatio”. Do pełniejszego naświetlenia problematyki poruszanej w tej książce szczególnie wiele wniósł Komentarz żydowski do Nowego Testamentu, którego autorem jest David H. Stern. Starając się polegać na przekładzie Pisma Świętego na polski znanym jako Biblia Tysiąclecia, starannie konsultowałem inne przekłady, podając w wielu przypadkach własny przekład objaśnianego tekstu biblijnego.

Znając i respektując obfity dorobek naukowy, nie zamierzam wdawać się w drobiazgowe analizy filologiczne, socjologiczne i psychologiczne, które zapewne więcej mówią o swoich autorach niż o Pawle, ani wszechstronnie uzasadniać spojrzenia zakorzenionego w traktowaniu narracji Dziejów Apostolskich jako wiarygodnego świadectwa historycznego. Mając do wyboru wiedzę o Pawle, jaką posiadał Łukasz, autor Dziejów Apostolskich, oraz tę, którą posiadają lub formułują współcześni krytycy dzieła Łukasza, polegam zdecydowanie na Łukaszu. To, że Dzieje Apostolskie nie są historią w ściśle naukowym znaczeniu, lecz teologią historii sporządzoną przez wyznawcę Chrystusa dla wyznawców Chrystusa, niczego im nie ujmuje, lecz przeciwnie, potwierdza staranność, o której mowa na początku poprzedzającej je księgi, czyli Ewangelii według św. Łukasza: „Postanowiłem więc i ja zbadać dokładnie wszystko i opisać ci po kolei, dostojny Teofilu, abyś się mógł przekonać o całkowitej pewności nauk, których ci udzielono” (Łk 1,3–4). Doceniając i wykorzystując istniejące podejścia i metody badania ksiąg świętych, synchroniczne i diachroniczne, wśród nich zwłaszcza metodę historyczno-krytyczną, uważam, że refleksja naukowa chrześcijanina ma sens i jest naprawdę solidna wtedy, gdy wyrasta ze świadomości, że całe Pismo Święte powstało z wiary i dla wiary, której centrum stanowi Jezus Chrystus. Budując i umacniając tę wiarę, teologia chrześcijańska ożywia i wzmacnia doświadczenie duchowe, prowadzące człowieka do głębszej zażyłości z Bogiem, który w Jezusie Chrystusie objawił nam siebie. Podobnie jak Benedykt XVI, uznaję za swoje słowa zapisane w początkach II wieku przez św. Ignacego Antiocheńskiego: „Słyszałem, jak niektórzy mówią: «Jeśli nie znajdę tego w archiwach, nie uwierzę Ewangelii» Dla mnie archiwum jest Jezus Chrystus, archiwami nienaruszalnymi – krzyż Jego, Jego śmierć i zmartwychwstanie, i wiara od Niego”.

W badaniach nad życiem i dorobkiem św. Pawła dwie zasadnicze kwestie wysuwają się na pierwszy plan: chronologia życia Apostoła Narodów oraz autentyczność i datowanie jego pism. Napisano na te tematy bardzo wiele. Co się tyczy chronologii życia św. Pawła, debaty skupiają się wokół datowania trzech wielkich wypraw misyjnych. Po wnikliwych badaniach i namyśle datuję je odpowiednio na lata: 45–48 (pierwsza wyprawa), 49–52 (druga wyprawa) i 53–57 (trzecia wyprawa). Co się tyczy datowania poszczególnych pism Pawłowych, to jestem zdania, że Pierwszy i Drugi List do Tesaloniczan powstały w Koryncie podczas drugiej wyprawy misyjnej, zaś List do Galatów, Pierwszy i Drugi List do Koryntian oraz List do Rzymian podczas trzeciej wyprawy misyjnej – w Efezie (Ga i 1 Kor), Macedonii (2 Kor) i Koryncie (Rz), a cztery Listy więzienne (List do Filipian, List do Filemona, List do Kolosan i List do Efezjan) podczas dwuletniego (lata 57–59) uwięzienia w Cezarei Nadmorskiej. Na okres uwięzienia w Rzymie, dokąd Paweł dotarł wczesną wiosną 60 roku, datuję Drugi List do Tymoteusza. Z tego również okresu (lata 60–62) mogą pochodzić dwa pozostałe Listy pasterskie, czyli Pierwszy List do Tytusa i Pierwszy List do Tymoteusza, przy czym sprawa ich autentyczności oraz czasu i okoliczności powstania jest bardziej złożona. W treści rozważań można znaleźć najważniejsze argumenty, które uzasadniają, bądź wspierają, te poglądy.

W teologii św. Pawła dominuje pytanie o relację Kościoła i Izraela. Z obecnej perspektywy jest to pytanie o relację chrześcijaństwa i judaizmu rabinicznego, czyli Kościoła i Synagogi. Przez prawie dwa tysiące lat obie wspólnoty religijne, wyrosłe na glebie biblijnego Izraela, skutecznie współdziałały we wzajemnym oddalaniu się od siebie oraz obustronnym sprzeciwie i rywalizacji. Rzetelna refleksja nad życiem i dorobkiem Apostoła Narodów pozwala prześledzić same początki tego konfliktu i stanąć wobec pytania, czy i w jaki sposób jest on możliwy do przezwyciężenia. Wobec tendencji, które w ostatnich dekadach dochodzą również w Kościele do głosu, trzeba należycie pogłębić chrześcijańską teologię judaizmu oraz przestrzec przed takimi próbami i formami zbliżenia do Żydów i judaizmu, które wymagają rezygnacji lub osłabienia tego, co istotne w wierze chrześcijańskiej. Życie, losy i pisma Pawła z Tarsu stanowią fundament, który zabezpiecza przed uleganiem politycznej poprawności przenoszonej na grunt teologiczny, a tym samym przed fałszywie pojętą tolerancją i rezygnacją z integralnej wiary w Jezusa jako Mesjasza i Boga. Paweł stanął wobec pytania: Czy powołanie i posłannictwo Izraela da się „rozciągnąć” na całą ludzkość, czy raczej religia i pobożność Izraela stanowią przywilej zastrzeżony i ograniczony wyłącznie do niego? Odpowiedź, której udzielił, brzmi: przyjście Jezusa Chrystusa, zapowiadanego i oczekiwanego przez biblijny Izrael, umożliwiło zebranie Żydów i pogan w jeden lud, dzięki czemu synostwo Abrahama rozszerzyło się na „wielu”. Nie jest to wcale wymysł Pawła, lecz logika wpisana w rzeczywistość Pierwszego Przymierza, odzwierciedloną w Starym Testamencie. „Wiara Izraela – podkreśla kard. J. Ratzinger – nakierowana była na uniwersalność; jako skierowana ku jednemu Bogu wszystkich ludzi, niosła w sobie obietnicę stania się wiarą wszystkich ludów”. A co z krzyżem Jezusa Chrystusa i sytuacją tych, którzy Go nie przyjęli? Nowy Testament, w nim najdobitniej Paweł, podkreśla, że „nie ma dwóch sposobów działania krzyża: potępiającego i ratującego, ale jedno jedyne: ratujące i jednające” (kard. J. Ratzinger). Potencjał, który najpełniej zbliża nas do wyznawców judaizmu, znajduje się w wierze chrześcijańskiej, a nie poza nią!

Od drugiej połowy lat 80. XX wieku, to jest przez ponad ćwierć stulecia, jestem włączony w kontakty Kościoła katolickiego z Żydami i judaizmem. Wielokrotnie powtarzam, że mają one sens o tyle, o ile sytuując się przede wszystkim na płaszczyźnie religijnej i teologicznej, mają charakter uczciwego i pogłębionego dialogu międzyreligijnego. Paweł i jego dzieło stanowią w tym nieodzowny fundament. Lecz o Pawle, tak samo jak o Jezusie, nie chce rozmawiać strona żydowska, a wielu prominentnych przedstawicieli Kościoła i uczestników dialogu na to się łatwo godzi, powielając i przedłużając spychanie Pawła – tak samo jak Jezusa – poza margines obustronnych spotkań i rozmów. Wskutek tego spojrzenie staje się powierzchowne i płytkie, a wzajemne kontakty w wielu przypadkach prowadzą do judaizacji chrześcijaństwa, analogicznej do tej, której odpór dawał Paweł, a po nim ojcowie Kościoła. Wielu chrześcijan (i teologów!) żywi przekonanie, iż współczesne religijne życie żydowskie, to jest judaizm rabiniczny, stanowi zwyczajne przedłużenie religii Starego Testamentu, różnica zaś między chrześcijanami a wyznawcami judaizmu polega na tym, że judaizm jest religią Starego Testamentu, do której chrześcijanie dodali Nowy Testament. Kto tak myśli i naucza, nie zrozumie Pawła oraz genezy i istoty chrześcijaństwa ani genezy i natury judaizmu rabinicznego, ani wyzwań, jakie relacje chrześcijańsko-żydowskie niosą dzisiaj.

Od kilkunastu lat coraz lepiej rozumiem wszystko, co przeszedł Paweł, gdy stał się gorliwym wyznawcą Jezusa Chrystusa i głosicielem Ewangelii: dyskusje, polemiki, napięcia, konflikty, lekceważenie, odmowę, sprzeciwy, intrygi, zasadzki, fałszywe oskarżenia, donosy i wszystko inne, prowadzące do pojmania i uwięzienia go w Jerozolimie, do odbywanych nad nim sądów, a wreszcie do przewiezienia do Rzymu i śmierci męczeńskiej. Jego losy odzwierciedlają relacje między Synagogą a Kościołem w najwcześniejszym okresie istnienia Kościoła, który poprzedził zburzenie świątyni jerozolimskiej przez Rzymian i ustanie kultu Starego Testamentu. Świadczą, że potencjał antychrześcijańskiego nastawienia, z jakim zetknął się Apostoł Narodów, był ogromny, a z biegiem czasu przybierało ono coraz bardziej drastyczne formy, które przesądziły, że między chrześcijaństwem a judaizmem powiększała się przepaść istniejąca do dnia dzisiejszego. Konfrontacja, w której przez kilka dziesięcioleci, boleśnie dla chrześcijan, dominowała strona żydowska, później przybrała nowy kształt, by od IV w. skutkować coraz wyraźniejszą, bolesną dla Żydów, dominacją strony chrześcijańskiej. Refleksja zawarta w tej książce ukazuje same początki rozchodzenia się dróg Synagogi i Kościoła, które stanowią podwaliny dla późniejszej, jak na ironię zgodnej i – niestety – skutecznej współpracy wyznawców judaizmu i chrześcijan we wzajemnym oddalaniu się od siebie.

Kiedy kończyłem pracę nad tą książką, zostałem uhonorowany, jako pierwszy Polak, prestiżową Nagrodą Ratzingera. Przyjmując ją 22 listopada 2014 roku w Sali Konsystorialnej watykańskiego Pałacu Apostolskiego, myślałem, że życie i praca naukowo-dydaktyczna, a także wieloletnie zaangażowanie w kontakty katolicko-żydowskie, przysparzające niemało trudności i – nie waham się tego wyznać – cierpienia, zatoczyły wielkie koło. Święty Paweł stał się mi jeszcze bliższy, a wraz z nim papież Benedykt XVI, który ogłaszając Rok Świętego Pawła, powiedział: „Ma on sprzyjać uczeniu się od św. Pawła: uczeniu się wiary, uczeniu się Chrystusa i wreszcie uczeniu się słusznej drogi życia”. Właśnie taki jest również najważniejszy przekaz i cel tej książki.

Ks. prof. Waldemar Chrostowski

Dyrektor Instytutu Nauk Biblijnych

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Warszawa, 6 czerwca 2015 rokuPRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA

Duże zainteresowanie, z jakim spotkała się ta książka, świadczy o aktualności oraz trwałym znaczeniu osoby i nauczania Apostoła Narodów, a także woli pogłębiania wiedzy biblijnej jako jednego z fundamentów wiary chrześcijańskiej. Benedykt XVI powiedział: „Upada sam Kościół, jeśli nie znamy Jezusa”. Celem przemyśleń zawartych w tej książce, uhonorowanej Nagrodą Stowarzyszenia Wydawców Katolickich Feniks 2016, jest lepsze i głębsze poznanie Jezusa przez pryzmat biografii, wiary i teologii św. Pawła. Czytelnik odnaleźć może, z jednej strony, pomost między judaizmem a chrześcijaństwem, natomiast z drugiej rozpoznać prawdziwe korzenie i unikalną tożsamość każdej z dwóch religii wyrosłych na wspólnej glebie biblijnego Izraela.

Ks. prof. Waldemar Chrostowski

Warszawa, 13 kwietnia 2017 roku