Międzynarodowa ekspansja przedsiębiorstw w warunkach globalizacji. Motywy, strategie, tendencje - ebook

Wstęp

Cechą charakterystyczną współczesnej gospodarki światowej jest pogłębiający się proces jej globalizacji, który oznacza wzrost powiązań gospodarczych pomiędzy krajami, ich regionalnymi ugrupowaniami oraz poszczególnymi przedsiębiorstwami. Globalizacja prowadzi do istotnych zmian w funkcjonowaniu gospodarki światowej, która staje się systemem zintegrowanych rynków towarowych, usługowych i finansowych oraz siecią powiązań inwestycyjnych, produkcyjnych czy technologicznych. Proces globalizacji ma szereg uwarunkowań, przejawów i konsekwencji. Stwarza dla przedsiębiorstw określone szanse i jednocześnie istotne wyzwania.

Postępująca liberalizacja handlu międzynarodowego i przepływu kapitału, rozwój nowych technik informatycznych oraz środków transportu stworzyły podstawy do rozwoju międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw. Poszukiwanie i wybór strategii ekspansji należy do najistotniejszych rozstrzygnięć strategicznych przedsiębiorstwa. Koncepcja strategii umiędzynarodowienia zawiera: sformułowanie celów umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa, analizę uwarunkowań międzynarodowego otoczenia oraz sytuacji wewnętrznej firmy i sformułowanie treści strategii. Treść strategii na poziomie przedsiębiorstwa i strategicznych jednostek biznesu obejmuje m.in. wybór strategicznej orientacji i strategii rozwoju, wybór rynku ekspansji, strategii wejścia na rynek zagraniczny, czy też strategii konkurencji.

Dynamiczne otoczenie przedsiębiorstw w skali międzynarodowej, ukształtowane przez nasilające się i pogłębiające procesy globalizacji, skłaniają przedsiębiorstwa do zmian i dostosowania ich strategii międzynarodowej ekspansji. Głównym celem opracowania jest analiza procesu międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw w warunkach globalizacji, tj. wskazanie motywów międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw, kierunków oraz form wejścia na rynki zagraniczne oraz tendencji w tym zakresie.

Dla osiągnięcia zamierzonych celów pracy konieczne było postawienie następujących pytań badawczych:

- Jaką rolę odgrywa proces globalizacji w rozwoju współczesnej gospodarki światowej i w umiędzynarodowieniu przedsiębiorstw?

- Jaka jest rola korporacji transnarodowych w procesie globalizacji?

- Jakie motywy skłaniają przedsiębiorstwa do międzynarodowej ekspansji?

- Jakie można wskazać modele międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw?

- Jakie są kryteria i metody wyboru geograficznych kierunków umiędzynarodowienia przedsiębiorstw?

- Jakie są przesłanki wyboru strategii wejścia na rynki zagraniczne?

- Jakie są tendencje odnośnie do kierunków międzynarodowej ekspansji oraz form wejścia na rynki zagraniczne?

Podstawą tak sformułowanego celu i problemu badawczego jest hipoteza badawcza, która mówi, że zmiany zachodzące w ogólnoświatowym otoczeniu skłaniają przedsiębiorstwa do przemian i dostosowań w ich międzynarodowej ekspansji, umożliwiając im trwały rozwój. Znajdują one odzwierciedlenie w ewolucji motywów, kierunków i form ich zaangażowania. Ekspansja na rynki zagraniczne stanowi strategiczną podstawę dla tworzenia wartości dodanej i długofalowego utrwalania przewagi konkurencyjnej.

Motywy podjęcia międzynarodowej ekspansji są zależne od dwóch grup zmiennych: uwarunkowań zewnętrznych oraz wewnętrznych przedsiębiorstwa i realizowanych strategii. We współczesnej złożonej gospodarce opartej na wiedzy coraz częściej motywami internacjonalizacji jest poszukiwanie zaawansowanych zdolności technologicznych, a także umiejętności w zakresie organizacji i zarządzania. Strategia zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw dotyczy także wykorzystania różnych form zaangażowania, tj. eksportu, inwestycji bezpośrednich, czy form niekapitałowych w celu osiągnięcia lub umocnienia pozycji konkurencyjnej na poszczególnych rynkach zagranicznych lub w skali globalnej. Poszczególne strategie wejścia na rynki zagraniczne wiążą się z różnym stopniem zaangażowania kapitału za granicą, realizowania procesu zarządzania, a także ryzyka, kontroli i możliwym do osiągnięcia zyskiem.

Wśród różnych form rywalizacji i zachowań przedsiębiorstw na rynku międzynarodowym i globalnym coraz większego znaczenia nabiera kooperacja niekapitałowa. Liczne studia teoretyczne, a także przykłady praktyki biznesu międzynarodowego dowodzą rosnącego zainteresowania kooperacyjnymi strategiami ekspansji. W obecnych warunkach techniczno-ekonomicznych, dla umocnienia globalnej konkurencyjności i efektywności w przedsiębiorstwach, a zwłaszcza w korporacjach transnarodowych, następuje fragmentaryzacja i delokalizacja różnych funkcji do krajów o najlepszych warunkach działalności, a następnie integrowanie i koordynowanie rozproszonych działań w ramach globalnych systemów korporacyjnych. Zmianie ulegają też kierunki zagranicznej ekspansji i choć wciąż dominują kraje Triady¹, to jednak zaczyna wzrastać rola krajów rozwijających się. Na przestrzeni lat znacznie się rozszerzył przedmiot działalności przedsiębiorstw, które coraz częściej angażują się w działalność usługową.

Zarysowane tendencje stały się podstawą przyjętych w pracy hipotez szczegółowych:

1. Wykształcenie się nowych warunków otoczenia i dalsze pogłębianie się procesów globalizacji skłania przedsiębiorstwa do wypracowania nowych reguł pozwalających skutecznie konkurować na rynkach zagranicznych.

2. Korporacje transnarodowe są kluczowymi podmiotami procesu globalizacji, które poszukują takiej lokalizacji w skali międzynarodowej poszczególnych procesów w ramach łańcucha wartości, aby konfiguracja tych procesów zapewniała im najwyższą wartość dodaną.

3. W nowych uwarunkowaniach w procesie międzynarodowej ekspansji rośnie rola motywów strategicznych, nawiązujących do długofalowych celów przedsiębiorstw, tj. podniesienia i utrzymania przewagi konkurencyjnej.

4. Rozwój gospodarki opartej na wiedzy implikuje rosnące znaczenie uzyskania – poprzez ekspansję na rynki zagraniczne – dostępu do zdolności technologicznych, a także umiejętności w zakresie organizacji i zarządzania.

5. Uppsalski model międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw wciąż jest aktualny, jednak wzrasta rola „urodzonych globalistów” oraz sieciowego modelu organizowania i koordynowania działalności gospodarczej, który umożliwia obniżanie kosztów operacyjnych oraz pomnażanie wiedzy.

6. Kierunki poszukiwań lokalizacyjnych przedsiębiorstw skupiają się głównie na krajach Triady, jednak obserwuje się ciągły wzrost znaczenia krajów rozwijających się.

7. Wśród strategii wejścia na rynki zagraniczne dominuje eksport i inwestycje bezpośrednie, jednak widoczne jest coraz większe znaczenie kooperacji niekapitałowej, w szczególności produkcji kontraktowej i offshoringu usług.

Należy podkreślić, iż sposób prowadzenia analizy oraz interpretacji wyników w niniejszym opracowaniu polega na połączeniu i wzajemnym powiązaniu procesów, zjawisk i działań na poziomie przedsiębiorstw, sektorów i gospodarki światowej. Opracowanie ma w związku z tym charakter wielowymiarowy, a także interdyscyplinarny, nawiązuje bowiem nie tylko do zarządzania międzynarodowego, czy strategicznego, ale także ekonomii i międzynarodowych stosunków gospodarczych.

Książka zawiera przede wszystkim rozważania teoretyczne, ale także empiryczne. W oparciu o studia literatury polskiej, a także obcojęzycznej – głównie niemieckiej i angielskiej, oraz dostępnych raportów i opracowań naukowych, usystematyzowano i pogłębiono teoretyczne koncepcje międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw. W badaniach poznawczych dotyczących form i kierunków międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw wykorzystano wtórne źródła informacji, publikowane przez Konferencję Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju – UNCTAD oraz Światową Organizację Handlu – WTO, oraz liczne raporty i statystyki publikowane przez organizacje krajowe i międzynarodowe.

W polskiej literaturze naukowej można znaleźć wiele bardzo interesujących publikacji dotyczących procesu internacjonalizacji i globalizacji gospodarki oraz przedsiębiorstw. Biorąc pod uwagę dużą liczbę opracowań poświęconych procesowi internacjonalizacji i globalizacji, które poruszają różne aspekty tej problematyki, niezbędna była ich krytyczna analiza, aby zachować spójność i logikę wywodu. Warto zwrócić uwagę, że sama selekcja materiałów i wykorzystywanych źródeł była dużym wyzwaniem badawczym.

Kompleksowe podejście do problematyki analizy procesu międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw odzwierciedla struktura pracy, która składa się z sześciu rozdziałów. Rozważania przedstawione w kolejnych rozdziałach książki nawiązują do sekwencji decyzji przedsiębiorstwa w procesie międzynarodowej ekspansji. Omówiono uwarunkowania współczesnego otoczenia globalnego oraz poszczególnych rynków zagranicznych, które w zestawieniu z zasobami przedsiębiorstwa decydują o zagranicznej ekspansji, jej kierunkach, a także strategiach wejścia na rynki zagraniczne.

W rozdziale pierwszym przedmiotem dyskusji jest proces globalizacji jako kontekst działalności współczesnych przedsiębiorstw. Przedstawione zostały definicje globalizacji oraz czynniki kształtujące ten proces. Na tym tle omówiono pojęcie przedsiębiorstwa międzynarodowego, globalnego oraz transnarodowego, ze szczególnym naciskiem na korporacje transnarodowe, które są głównymi podmiotami kreującymi proces globalizacji. W rozdziale wskazano również na pozytywny i negatywny wpływ korporacji na gospodarki krajów macierzystych i goszczących.

Rozdział drugi prezentuje z jednej strony teoretyczne przesłanki międzynarodowej działalności przedsiębiorstw, z drugiej zaś funkcjonujące we współczesnej rzeczywistości gospodarczej modele ich umiędzynarodowienia. W tej części opracowania zaprezentowano także motywy międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw na płaszczyźnie teoretycznej oraz w nawiązaniu do faktycznych przyczyn ich umiędzynarodowienia.

W rozdziale trzecim przedstawiono zagadnienia dotyczące wyboru kierunków międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw. Omówiono w nim kryteria ogólnej oceny rynków zagranicznych nawiązujące do uwarunkowań otoczenia dalszego. W wyborze lokalizacji działalności przedsiębiorstw istotną rolę odgrywają sporządzane przez liczne instytucje rankingi atrakcyjności inwestycyjnej krajów. Przedsiębiorstwa powinny także rozważyć jakie szanse i zagrożenia stwarzają rynki zagraniczne oraz ocenić jakie atuty i słabości posiadają ich własne zasoby. W tym celu można zastosować metody analityczne czy też portfelowe, które pozawalają na selekcję i trafny wybór kierunków ekspansji, dostosowanych do uwarunkowań otoczenia oraz do możliwości przedsiębiorstwa.

Rozdział czwarty jest poświęcony omówieniu strategii międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw. W rozważaniach nawiązano do koncepcji hierarchii strategii i wskazano trzy poziomy strategii: całościową strategię przedsiębiorstwa, strategie jednostek gospodarczych biznesu oraz strategie funkcjonalne, np. marketingowe czy zarządzania zasobami ludzkimi. Jednak w książce skoncentrowano się głównie na dwóch pierwszych poziomach. Przedstawione zostały: strategie ekspansji w koncepcji H. Igora Ansoffa, strategiczne orientacje przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych według Howarda V. Perlmuttera oraz Christophera A. Bartletta i Sumantry Ghoshala, strategia globalna George’a S. Yipa, a także offshoring jako nowoczesna strategia oparta na koncepcji łańcucha wartości Michaela E. Portera. Poza tym krótko zaprezentowano strategie konkurencji przedsiębiorstw.

W rozdziale piątym przybliżono główne formy wejścia na rynki zagraniczne, tj. eksport, inwestycje bezpośrednie oraz formy niekapitałowe. Wśród form niekapitałowej internacjonalizacji szczególną uwagę zwrócono na alianse strategiczne, które odgrywają coraz większą rolę w rozwoju przedsiębiorstw. Przedyskutowano również przesłanki i kryteria wyboru strategii wejścia na rynki zagraniczne.

Rozdział szósty – oparty na wtórnych źródłach informacji publikowanych głównie przez Konferencję Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD) oraz Światową Organizację Handlu (WTO) omawia rozwój kierunków form zaangażowania przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych. Przedstawiono analizę wielkości, struktury i dynamiki światowego handlu, międzynarodowych inwestycji bezpośrednich, w tym inwestycji typu greenfield, fuzji i przejęć oraz niekapitałowych form ekspansji. Szczególną uwagę zwrócono na produkcję kontraktową oraz usługi offshoringowe, których rozwój coraz bardziej zyskuje na znaczeniu.

W rozdziale przedstawiono dwa studia przypadków. Omówiono ekspansję międzynarodową Grupy Capgemini, francuskiej korporacji świadczącej usługi technologiczne, biznesowe i konsultingowe. Szczególną uwagę zwrócono na przesłanki wyboru rynku polskiego jako miejsca ekspansji. Zaprezentowano także kierunki i formy międzynarodowej ekspansji Grupy Comarch polskiego producenta innowacyjnych systemów informacyjnych.

W podsumowaniu analizy prowadzonej w tym rozdziale wskazano na trendy i dalsze perspektywy międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw w odniesieniu do motywów, kierunków i strategii ich zaangażowania.

W zakończeniu pracy przedstawiono wnioski, które nawiązują do sformułowanych we wstępie celów i hipotez badawczych. Konkluzje sformułowane w wyniku studiów literaturowych oraz badań opartych na wtórnych źródłach informacji mogą stanowić inspirację do dalszych badań, ale także wskazówki dla polskich przedsiębiorstw, które zamierzają podjąć lub rozwijać działania na rynkach zagranicznych.

Niniejsza praca, ze względu na jej problematykę, wpisuje się w potrzeby zarówno teorii, jak i praktyki. Przeznaczona jest przede wszystkim dla studentów kierunków zarządzania i międzynarodowych stosunków gospodarczych, a także może być źródłem inspiracji dla kadry menedżerskiej zajmującej się działalnością międzynarodową w przedsiębiorstwach.Rozdział 1. Globalizacja – kontekst działalności współczesnych przedsiębiorstw

W związku z postępującym procesem globalizacji gospodarki światowej i wzrostem konkurencji globalnej ważne staje się przedstawienie pojęcia i cech tego procesu, a także kształtujących go czynników i podmiotów, jako kontekstu działalności współczesnych przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa z jednej strony podlegają wpływom globalnego otoczenia, ale jednocześnie ich międzynarodowa aktywność gospodarcza kształtuje globalizację. Działalność w skali międzynarodowej powoduje, że przedsiębiorstwa muszą się dostosować do tendencji i warunków otoczenia globalnego i międzynarodowego, dotyczącego poszczególnych rynków zagranicznych. Opracowanie koncepcji działania w skali międzynarodowej wymaga nie tylko rozpoznania tych uwarunkowań, ale także stałego ich monitorowania.

W rozdziale przybliżono rolę procesu globalizacji w rozwoju współczesnej gospodarki światowej i w umiędzynarodowieniu przedsiębiorstw. Przedstawiona została dyskusja nad pojęciem globalizacji oraz czynnikami wpływającymi na ten proces. Scharakteryzowano pojęcie przedsiębiorstwa międzynarodowego, globalnego oraz transnarodowego, ze szczególnym naciskiem na korporacje transnarodowe, które są głównymi podmiotami kreującymi proces globalizacji. Wskazano również na pozytywny i negatywny wpływ korporacji na gospodarki krajów macierzystych i przyjmujących.1.1. Globalizacja – pojęcie i cechy

Najważniejszym w ostatnich latach zjawiskiem w gospodarce światowej jest tendencja do globalizacji rynków i sektorów oraz związana z tym konieczność globalizacji zarządzania. Globalizacja jest procesem bardzo szerokim i złożonym, który toczy się zarówno w sferze ekonomicznej, społeczno-kulturowej, a także politycznej. Globalizacja jako proces ekonomiczny ma miejsce równocześnie na trzech poziomach: przedsiębiorstw, rynków/sektorów oraz gospodarki światowej. Zasadniczą cechą globalizacji jest integrowanie działań, procesów i podmiotów w ogólnoświatowy (globalny) system funkcjonujący na jednym z trzech poziomów, ale powiązany z innymi (rys. 1.1.).

Rys. 1.1. Poziomy globalizacji

Źródło: M. Kutschker, S. Schmidt, Internationales Management, Oldenbourg Wissenschaftsverlag, München 2011, s. 186.

Globalizacja jest definiowana w literaturze bardzo różnie, głównie poprzez określenie jej przyczyn czy czynników mających wpływ na ów proces. Najogólniej można stwierdzić, że globalizacja oznacza ogólnoświatową, właśnie globalną, perspektywę dla konkretnych decyzji strategicznych i form aktywności przedsiębiorstw uczestniczących w międzynarodowym podziale pracy, funkcjonujących – w różnych formach – na arenie rynku światowego¹.

John H. Dunning zauważa stopniowe tworzenie się gospodarki globalnej, w której wiodące ekonomicznie kraje są ściśle współzależne w zakresie handlu, inwestycji oraz współpracy przedsiębiorstw². Zdaniem Johna H. Dunninga i Rajneesha Naruli, globalizacja oznacza wzajemne uzależnienie, zbieżność wzorców konsumpcyjnych i technologii w różnych krajach, zwiększającą się internacjonalizację produkcji poprzez sieci filii, oraz skracanie cyklów technologicznych³. George S. Yip uznaje globalizację za proces wzajemnej adaptacji i koordynacji na różnych poziomach działań podmiotów gospodarki światowej za pomocą ogólnoświatowych i wieloczynnikowych zintegrowanych strategii konkurencyjnych⁴. Komisja Europejska definiuje globalizację jako proces, w którym rynki i produkcja, w różnych krajach stają się coraz bardziej współzależne w związku z dynamiką wymiany towarów i usług, przepływem kapitału i technologii⁵.

Anna Zorska, wykorzystując elementy wielu definicji, określa globalizację jako „dokonujący się w świecie długofalowy proces integrowania coraz większej liczby krajowych gospodarek ponad ich granicami, dzięki rozszerzeniu oraz intensyfikowaniu wzajemnych powiązań (inwestycyjnych, produkcyjnych, handlowych, kooperacyjnych), w wyniku czego powstaje ogólnoświatowy system ekonomiczny o dużej współzależności i znaczących reperkusjach działań podejmowanych/toczących się nawet w odległych krajach”⁶.

Natomiast Barbara Liberska podkreśla znaczenie korporacji transnarodowych w rozwoju globalizacji i stwierdza, że globalizacja gospodarki światowej jest procesem poszerzenia i pogłębiania się współzależności między krajami i regionami wskutek rosnących przepływów międzynarodowych oraz działalności korporacji transnarodowych, co prowadzi do jakościowo nowych powiązań między firmami, rynkami i gospodarkami⁷.

W literaturze pojawiło się też określenie globalizacji korporacyjnej, która jest definiowana jako wielowymiarowy, przecinający granice proces ekspansji korporacji transnarodowych, którego kierunek wyznacza maksymalizacja zysku i którego efektem jest postępujący wzrost roli i znaczenia korporacji transnarodowych. Ujęcie to eksponuje znaczenie korporacji transnarodowych, choć także należy podkreślić ważną rolę innych podmiotów, tj. państw i instytucji międzynarodowych⁸. Przyjmuje się, że głównymi instytucjonalnymi uczestnikami procesu globalizacji są Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Światowa Organizacja Handlu⁹. Instytucje te zrzeszają większość państw świata (Bank Światowy i MFW – 184 państwa członkowskie, GATT/WTO – 146), a zakres ich kompetencji jest tak szeroki, że odgrywają dominującą rolę w kształtowaniu międzynarodowych stosunków gospodarczych.

Proces globalizacji – właśnie za sprawą instytucji międzynarodowych – obejmuje wzrost swobody przepływu kapitału, towarów, czynników produkcji między krajami. Można więc mówić o stopniowym zaniku granic gospodarczych i jakościowym skoku w mobilność czynników produkcji. Z tego punktu widzenia powstał nowy rynek i nowa gospodarka¹⁰. Nowa gospodarka, zdaniem Zdzisława Pierścionka, jest również efektem rewolucji informacyjnej, która spowodowała powstanie w gospodarce wielu nowych sektorów oraz nowych sposobów działania i zarządzania. Rozwój nowej gospodarki oznacza upowszechnienie nowych technologii informacyjnych w zarządzaniu, co prowadzi do istotnego wzrostu efektywności gospodarowania, przyspieszenia tempa innowacji, obniżki nakładów oraz wzrostu wykorzystania zasobów¹¹.

Globalizacja, likwidując bariery graniczne dla przepływu kapitału i innych czynników produkcji oraz znosząc bariery lokalizowania produkcji, otworzyła drogę dla sieciowego układu gospodarki. Na poziomie przedsiębiorstwa globalizacja stanowi określoną koncepcję zarządzania firmą, a mianowicie zarządzanie w globalnym otoczeniu, tj. zorientowane na rynki światowe, konkurencję globalną oraz bazujące na globalnych czynnikach produkcji¹². Zgodnie z tym ujęciem globalizacja jest strategią przedsiębiorstwa mocno uzależnionego od międzynarodowego środowiska gospodarczego i światowej koniunktury.

Korporacje transnarodowe starają się wykorzystywać liberalizację stosunków rynkowych oraz rozwój nowych technologii informatycznych i czerpać korzyści z możliwości dowolnego rozmieszczenia na rynku globalnym miejsc zakupu czynników produkcji i miejsc sprzedaży. Dążą do optymalizowania procesu produkcyjnego w oparciu o globalne relacje rzadkości i obfitości czynników produkcji, a także wykorzystują relacje cen zakupu i sprzedaży jakie oferuje rynek globalny¹³. W nawiązaniu do przytoczonych definicji globalizacji można wskazać pewne cechy charakteryzujące ten proces¹⁴:

- zasięg – globalizację charakteryzuje szeroki międzynarodowy zakres lub działania w skali ogólnoświatowej;

- wielowymiarowość – globalizacja przebiega jednocześnie w kilku dziedzinach życia społecznego: gospodarce, polityce, kulturze;

- intensywność – polega na intensyfikacji współdziałania, wzajemnych powiązań oraz współzależności między państwami i społeczeństwami stanowiącymi ogólnoświatową społeczność;

- współzależność – wzajemne i ścisłe międzynarodowe współdziałanie podmiotów na różnych poziomach (międzynarodowym i poszczególnych gospodarek, sektorów/rynków, przedsiębiorstw);

- integrowanie – łączenie prowadzonej w skali międzynarodowej działalności podmiotów na różnych poziomach;

- kompresja czasu i przestrzeni – „kurczenie się” świata, uczestnictwo w wydarzeniach na wszystkich kontynentach, duża mobilność ludzi, oferta towarów z całego świata.1.3. Korporacje transnarodowe jako podmioty procesu globalizacji

Za najważniejsze podmioty w procesie globalizacji uznaje się państwa, organizacje międzynarodowe oraz korporacje transnarodowe, traktowane jako główna siła napędowa globalizacji. W literaturze można znaleźć wiele interpretacji pojęcia „korporacja transnarodowa”, która jest również nazywana przedsiębiorstwem globalnym, korporacją ponadnarodową, wielonarodową lub międzynarodową. Często przyjmuje się typologię opartą na kryterium stopnia umiędzynarodowienia działalności i wyróżnia: przedsiębiorstwa międzynarodowe, wielonarodowe, globalne i transnarodowe. Wyrażają one kolejno stadia, w które wkracza przedsiębiorstwo na drodze międzynarodowej ekspansji.

Ricky W. Griffin uważa, że przedsiębiorstwo międzynarodowe jest ulokowane głównie w jednym kraju, jednak znaczną część swoich zasobów albo dochodów uzyskuje w innych krajach. Natomiast proces internacjonalizacji prowadzi do powstawania przedsiębiorstw wielonarodowych, funkcjonujących na rynku światowym, na którym firmy nabywają surowce, pożyczają środki, wytwarzają produkty i następnie je sprzedają⁵⁶. Christopher Bartlett i Sumantra Ghoshal za firmy wielonarodowe uznają takie, które reagują na specyficzne potrzeby wielu lokalnych rynków. Powoduje to silne wewnętrzne zróżnicowanie i stosunkowo słabe mechanizmy integracyjne⁵⁷. Największy stopień umiędzynarodowienia działalności gospodarczej reprezentują przedsiębiorstwa globalne.

Działalność przedsiębiorstwa globalnego wykracza poza granice państwowe i nie jest przywiązana do jednego kraju macierzystego⁵⁸. W przedsiębiorstwach globalnych rynek wielu krajów świata traktowany jest zasadniczo w sposób homogeniczny, a całość operacji firmy realizowanych w różnych krajach jest zarządzana jako jeden zintegrowany system. Zdaniem Andrzeja K. Koźmińskiego, firma globalna to przedsiębiorstwo transnarodowe, które swym zasięgiem obejmuje cały rynek światowy⁵⁹. Marcin K. Nowakowski twierdzi, że korporacja transnarodowa jest organizacją, która koordynuje działalność produkcyjno-handlową (różnych jednostek w różnych krajach) z jednego ośrodka podejmującego decyzje strategiczne⁶⁰. Zatem nie własność zasobów, lecz zdolność organizowania, koordynowania oraz integrowania działań różnych jednostek do realizacji przyjętej strategii jest uważana obecnie za specyficzny atrybut korporacji transnarodowych. W literaturze podejmuje się też próbę uściślenia pojęcia „transnarodowy”, uznając, że opisuje ono sposób prowadzenia, koordynacji i kontroli działalności w wielu krajach, w celu uzyskania przewagi konkurencyjnej⁶¹. Zgodnie z koncepcją Petera Dickena, globalizacja działalności na poziomie przedsiębiorstwa, w szczególności korporacji transnarodowej, polega na zintegrowaniu rozproszonych międzynarodowo funkcji oraz realizujących je jednostek⁶². Integracja funkcjonalna oznacza powiązanie i skoordynowanie działań w różnych jednostkach organizacyjnych (centrali, filii, wspólnych przedsięwzięć, czy też innych firm powiązanych aliansami strategicznymi), rozlokowanych w wielu różnych krajach. Podejście to akcentuje organizację, koordynację i dominację korporacji transnarodowych w sieciach.

Roger G. Schroeder za firmę globalną uznaje taką, która sprzedaje swoje produkty i usługi na całym świecie, ma międzynarodową sieć sprzedaży oraz wyposażenie produkcyjne umożliwiające uzyskanie przewagi konkurencyjnej w wyniku wykorzystania skali operacji i technologii w przekroju światowym⁶³. David C. Korten czy Katja Gelbrich i Stefan Müller wskazują na swoistą ewolucję jaką przeszły korporacje, od „fazy narodowej”, poprzez „wielonarodową”, do „transnarodowej”. Przez korporację wielonarodową autorzy rozumieją przedsiębiorstwo, którego zagraniczne oddziały lub filie prowadzą własną działalność produkcyjną na potrzeby lokalnego rynku i są silnie powiązane z gospodarką państwa, na obszarze którego funkcjonują. Korporację transnarodową definiuje jako przedsiębiorstwo działające w oparciu o „globalnie zintegrowaną sieć”. Zatem korporacje transnarodowe są zdolne do koordynowania rozlokowanej w wielu państwach działalności gospodarczej, ale także do przenoszenia poszczególnych etapów tej działalności z państwa do państwa⁶⁴.

George S. Yip uważa, że podejście transnarodowe oznacza silniejszą koncentrację na wiązaniu i koordynowaniu prowadzonych przez firmę działalności w układzie ponadnarodowym, co ma sprzyjać skuteczności konkurencyjnej i efektywności ekonomicznej. Zwiększone potrzeby w zakresie ogólnoorganizacyjnej koordynacji i sprawności decyzji wskazuje, że zarządzanie transnarodowe jest dużo bardziej złożonym podejściem do zarządzania⁶⁵. Zdaniem Christophera Bartletta oraz Sumantry Ghoshala warunkiem uznania przedsiębiorstwa za korporację transnarodową jest prowadzenie przez nie zagranicznych inwestycji bezpośrednich, aktywne zarządzanie działalnością na obcych rynkach i uznanie operacji zagranicznych za integralną część działalności firmy.

Katarzyna Marzęda przyjmuje, iż korporacja transnarodowa prowadzi aktywność o pozapaństwowym charakterze, polegającą na prowadzeniu działalności nieograniczonej granicami państw i niepodlegającej państwowej kontroli, w oparciu o zintegrowaną sieć⁶⁶. Termin „korporacja transnarodowa” wykorzystywany jest w rocznych raportach Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD). W definicji UNCTAD podkreśla się trzy aspekty: organizacyjny, finansowy i formalno-prawny. Zakłada się, że korporacje transnarodowe są przedsiębiorstwami będącymi spółką kapitałową (akcyjna lub z o.o.), które tworzą przedsiębiorstwa macierzyste i ich filie zagraniczne. Przedsiębiorstwo macierzyste kontroluje aktywa innych podmiotów poza krajem macierzystym, będące zwykle w posiadaniu pewnego udziału w kapitale własnym tych podmiotów.

Głównymi atrybutami korporacji transnarodowych jest własność majątku i rozbudowana struktura organizacyjna, obejmująca własne jednostki lub jednostki powiązane kapitałowo, którymi można zarządzać w celu realizacji interesów przedsiębiorstwa macierzystego⁶⁷. Przegląd definicji przedsiębiorstw działających na rynkach zagranicznych, przyjmujący typologię opartą na kryterium stopnia umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstwa przedstawia tabela. 1.3.

Tabela 1.3. Klasyfikacja przedsiębiorstw według etapów internacjonalizacji

+---------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Wyszczególnienie | Definicje |
+---------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| przedsiębiorstwo międzynarodowe | • jest ulokowane głównie w jednym kraju, jednak znaczną część swoich zasobów albo dochodów uzyskuje w innych krajach (R.W. Griffin) |
| | |
| | • charakteryzuje się ograniczonym zasięgiem geograficznym, działając na obszarze kilku krajów, przy czym na obszarze jednego kraju, najczęściej macierzystego, scentralizowane są kluczowe decyzje i kluczowa działalność (M.J. Stankiewicz) |
+---------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| przedsiębiorstwo wielonarodowe | • funkcjonuje na rynku światowym, na którym nabywa surowce, pożycza środki, wytwarza produkty i następnie je sprzedaje (R.W. Griffin) |
| | |
| | • reaguje na specyficzne potrzeby wielu lokalnych rynków (Ch.A. Bartlett i S. Ghosal) |
| | |
| | • działa na obszarze wielu krajów, charakteryzuje się zróżnicowaniem produktu i strategii marketingowej, rozproszoną lokalizacją produkcji i decentralizacją zarządzania (M.J. Stankiewicz) |
+---------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| przedsiębiorstwo globalne | • działa ponad granicami państwowymi i nie jest powiązane z żadnym krajem jako macierzystym (R.W. Griffin) |
| | |
| | • obejmuje swym zasięgiem cały rynek światowy (A.K. Koźmiński) |
| | |
| | • działa w więcej niż jednym kraju, uzyskuje korzyści w dziedzinie badawczo-rozwojowej, produkcyjnej, marketingowej i finansowej, a także w zakresie kosztów i reputacji, niedostępne dla konkurentów działających wyłącznie w kraju (Ph. Kotler) |
| | |
| | • sprzedaje swoje produkty i usługi na całym świecie, ma międzynarodową sieć sprzedaży oraz wyposażenie produkcyjne umożliwiające uzyskanie przewagi konkurencyjnej w wyniku wykorzystania skali operacji i technologii w przekroju światowym (R.G. Schroeder) |
+---------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| przedsiębiorstwo transnarodowe | • koncepcja jego działalności polega na zintegrowaniu rozproszonych międzynarodowo funkcji oraz realizujących je jednostek (P. Dicken) |
| | |
| | • łączy zalety przedsiębiorstw globalnych (specjalizacja i efekty skali) ze zróżnicowanymi geograficznie wymaganiami odbiorców (M.J. Stankiewicz) |
+---------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| | • optymalizuje ekonomiczne efekty realizacji zadań produkcyjno-handlowych w układzie ogólnoświatowym i jednocześnie dostosowuje się do wymagań lokalnych rynków oraz aktywizuje uczenie się i przepływ innowacji w całym systemie korporacyjnym (Ch.A. Bartlett, S. Ghoshal) |
| | |
| | • zespół afiliowanych jednostek gospodarczych funkcjonujących jako przedsiębiorstwa produkcyjne w różnych krajach jednocześnie; zespół ten tworzy organizacyjną i operacyjną całość w ujęciu międzynarodowym, a kieruje nim zarząd z międzynarodową orientacją; własność korporacji powinna być rozłożona między obywateli różnych krajów (E.J. Kolde) |
| | |
| | • jego działalność przenika granice państw i jest organizowana, integrowana i koordynowana przez centralę w kraju macierzystym (A. Zorska) |
| | |
| | • to podmiot składający się z przedsiębiorstwa macierzystego i afiliowanych jednostek zagranicznych; przedsiębiorstwo macierzyste kontroluje aktywa podmiotów zagranicznych, najczęściej przez posiadanie akcji/udziałów w ich kapitale (min. 10%); jednostki zagraniczne występują jako przedsiębiorstwa zależne, stowarzyszone i oddziały (UNCTAD) |
+---------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+

Źródło: opracowanie własne.

Anna Zorska wymienia cechy korporacji transnarodowych, które uzasadniają ich miejsce w strukturze gospodarki światowej i kluczową pozycję w procesie globalizacji, wyróżniając cechy strukturalne i procesowe⁶⁸:

- suwerenność (sovereignty) – rozumiana jako zdolność do podejmowania decyzji i działań niezależnie od interesów i sytuacji w państwach ich ekspansji;

- złożoność (complexity) – dotyczy struktury własności i kontroli, oraz struktur organizacyjnych i przestrzennych;

- rozproszenie geograficzne (geographical dispersion) – działania tworzące wartość dodaną; rozproszone geograficznie zdolności innowacyjne oraz produkcyjno-handlowe, tworzone i wykorzystywane według kryterium globalnej efektywności; korporacje poszukują coraz lepszych lokalizacji dla poszczególnych funkcji łańcucha wartości;

- wiedza (knowledge) – jako kluczowy zasób przedsiębiorstwa odgrywa wiodącą rolę w alokacji innych zasobów, konfiguracji łańcucha wartości i kształtowaniu struktur organizacji, doborze metod konkurencji i kooperacji;

- specjalizacja (specialization) – związana jest z podziałem pracy w ramach całej korporacji i polega na podejmowaniu przez filie działalności na potrzeby globalnego rynku, a nie poszczególnych krajów goszczących, co prowadzi do wysokiej specjalizacji i kooperacji z innymi wyspecjalizowanymi jednostkami;

- zdolność arbitrażowania (arbitrage) – wywodzi się ze zdolności internalizowania różnych transakcji w ramach własnych struktur organizacyjnych, działania na wielu rynkach pozwalają na wykorzystanie różnic ekonomicznych, tj. różnic w cenach, systemach podatkowych, kursach walut, stóp procentowych itp.;

- zdolność integrowania (integration) – polega na ścisłym powiązaniu i koordynacji działań poszczególnych jednostek organizacyjnych tworzących system organizacyjny korporacji transnarodowej;

- elastyczność organizowania (flexibility) – polega na takim organizowaniu działań podejmowanych na zewnątrz, jak i wewnątrz korporacji, aby lepiej i szybciej dostosować się do zmieniających się wymagań rynku;

- globalna efektywność – skonsolidowane podejście do zyskowności korporacji, która jest wynikiem finansowym całej organizacji, a nie poszczególnych jednostek; przejściowo poszczególne filie czy centra mogą wykazywać straty, co zwykle jest rezultatem rozliczeń wewnątrzkorporacyjnych lub określonej strategii firmy.

Wskazane cechy korporacji transnarodowych wzajemnie się przenikają i uzupełniają, a także wzmacniają i tworzą pewnego rodzaju interaktywny system.

Korporacje transnarodowe (KTN) odgrywają dominującą rolę we współczesnej gospodarce światowej. Stanowią znaczącą siłę napędzającą proces globalizacji, o czym świadczy ich liczebność, a przede wszystkim olbrzymi potencjał i ekspansywność w gospodarce światowej. W latach 70. XX w. funkcjonowało 7 tys. KTN w czternastu najlepiej rozwiniętych państwach. W latach 80. ich liczba wyniosła ok. 10 tys. W latach 90. XX w. nastąpił dalszy dynamiczny wzrost liczby korporacji transnarodowych, którą szacowano wówczas na 37 tys., a zagranicznych spółek córek na co najmniej 170 tys. W roku 2004 liczba KTN wyniosła 70 tys., a ich zagranicznych spółek córek do 690 tys. Natomiast w roku 2009 na rynku światowym działało już 82 tys. korporacji transnarodowych, które miały 810 tysięcy zagranicznych oddziałów. Korporacje te zatrudniały 77 mln pracowników, a ich udział w handlu światowym wyniósł jedną trzecią światowego eksportu dóbr i usług, szacowaną na kwotę 6664 mld USD⁶⁹.

Wraz z rozwojem geograficznego zasięgu działalności korporacji, o którym świadczy dynamika wzrostu liczby filii zagranicznych, oraz na skutek postępującej koncentracji korporacji (m.in. przez fuzje i przejęcia), zmianie ulega również zakres ich działalności. Na przestrzeni lat przedmiot działalności korporacji znacznie się rozszerzył. Obok tradycyjnych sektorów – wydobywczego i przetwórczego – korporacje coraz częściej angażują się także w działalność usługową. Trwająca od połowy XX wieku „rewolucja usługowa” sprawiła, że usługi stały się najważniejszym sektorem gospodarki w większości krajów. Gwałtowna ekspansja tego sektora oraz postęp technologiczny doprowadziły do rozwoju międzynarodowego handlu usługami. Nastąpił wzrost eksportu usług z prawie 358 mld USD w 1984 roku do 2 010 mld USD w 2004 i 4 243 mld USD w roku 2011.

Na liście stu największych korporacji transnarodowych – opracowanej przez UNCTAD – zdecydowanie dominują firmy pochodzące z Triady. W roku 2011 spośród stu największych pod względem wartości zagranicznych aktywów korporacji transnarodowych ponad 90 miało siedzibę w USA, Unii Europejskiej lub Japonii. Korporacje pochodzące spoza Triady to przede wszystkim firmy z innych krajów rozwiniętych (Szwajcaria, Kanada, Australia). W roku 2011 jedynymi gospodarkami rozwijającymi się, których firmy znalazły się na liście stu największych korporacji świata, były Chiny i Brazylia.

Wśród stu największych korporacji dominują firmy zajmujące się produkcją sprzętu elektronicznego i elektrycznego, pojazdów mechanicznych, a także wydobyciem i dystrybucją ropy naftowej. Największą korporacją transnarodową ze względu na wartość aktywów na koniec 2011 roku było General Electric (tabela 1.4.). Całkowita wartość aktywów GE wynosiła 717 242 mld USD, w tym 502 612 mld USD aktywów zagranicznych. Największa korporacja transnarodowa pod względem zatrudnienia w roku 2011 to Sony Corporation, która zatrudniała ponad 2 mln pracowników, w tym 800 tys. na rynkach zagranicznych. Największą sprzedaż uzyskało Royal Dutch Shell. Wartość sprzedaży wyniosła ponad 470 bilionów USD, w tym blisko 283 biliony USD uzyskane za granicą. Natomiast najwięcej pracowników na rynkach zagranicznych – 318 301 – zatrudniało Nestle SA.

Tabela 1.4. Największe pod względem wartości aktywów zagranicznych niefinansowe korporacje transnarodowe w roku 2011

Nazwa korporacji

Kraj pochodzenia

Aktywa

w mld USD

Sprzedaż

w mld USD

Zatrudnienie

zagraniczne ogółem

zagraniczne

ogółem

zagraniczne

ogółem

zagraniczne

ogółem

General Electric Co

USA

502 612

717 242

77 480

147 300

170 000

301 000

Royal Dutch Shell plc

Holandia

296 449

345 257

282 673

470 171

75 000

90 000

BP plc

Wielka Brytania

263 577

293 068

308 437

386 463

68 005

83 433

Exxon Mobil Corporation

USA

214 231

331 052

316 686

433 526

49 496

82 100

Toyota Motor Corporation

Japonia

214 117

372 566

142 888

235 200

123 655

325 905

Total SA

Francja

211 314

228 036

197 480

256 732

61 067

96 104

GDF Suez

Francja

194 422

296 650

82 731

126 040

110 554

218 873

Vodafone Group Plc

Wielka Brytania

171 941

186 176

65 448

74 089

75 476

83 862

Enel SpA

Włochy

153 665

236 037

66 817

110 528

36 656

75 360

Telefonica SA

Hiszpania

147 903

180 186

63 014

87 346

231 066

286 145

Chevron| Corporation

USA

139 816

209 474

139 344

236 286

31 000

61 000

E.ON.AG

Niemcy

133 006

212 499

90 958

157 011

43 756

78 889

Eni SpA

Włochy

122 081

198 700

106 240

153 631

45 516

78 686

ArcelorMittal

Luksemburg

117 023

121 880

93 679

93 973

197 149

260 523

Nestle SA

Szwajcaria

116 130

121 257

92 166

94 191

318 301

328 000

Volkswagen Group

Niemcy

115 081

221 486

173 390

221 486

277 105

501 956

Siemens AG

Niemcy

112 356

141 750

87 418

102 488

244 000

360 000

Ancheuser-Busch InBev NV

Belgia

106 336

112 427

34 944

39 046

108 446

116 278

Honda Motor CoLtd.

Japonia

105 151

143 196

78 134

100 594

109 400

179 060

Deutsche Telekom AG

Niemcy

102 047

170 339

44 887

81 530

113 568

235 132

Źródło: World Investment Report 2012, UNCTAD, Annex table 28.

W roku 2010 całkowita wartość aktywów będących w posiadaniu stu największych zagranicznych niefinansowych korporacji transnarodowych wyniosła 11,9 bln USD, w 2011 roku 12,3 bln USD (tabela 1.5.). Wartość sprzedaży stu największych korporacji została oszacowana na poziomie 7,6 bln USD w roku 2010 i 8,8 bln USD w roku 2011.

Tabela 1.5. Aktywa, sprzedaż, zarudnienie stu największych niefinansowych korporacji transnarodowych na świecie oraz stu z krajów rozwijających się i transformujących gospodarkę

Wyszczególnienie

100 największych korporacji transnarodowych na świecie

100 największych korporacji transnarodowych z krajów rozwijających się i transformujących

2009

2010

Zmiana %

2009

2010

Zmiana %

Aktywa ogółem

w mld USD,w tym:

11 543

11 912

3,2

3 152

3 710

17,7

za granicą

7 147

7 495

4,9

997

1 068

7,1

w kraju

4 396

4 417

0,5

2 154

2 642

22,6

Sprzedaż ogółem,

w mld USD, w tym:

6 979

7 590

8,8

1 914

2 424

26,6

za granicą

4 602

4 870

5,8

911

1 113

22,1

w kraju

2 377

2 721

14,5

1 003

1 311

30,7

Zatrudnienie ogółem,

w tys. osób, w tym:

15 144

15 186

0,3

8 259

8 837

7,0

za granicą

8 568

8 684

1,4

3 399

3 726

9,6

w kraju

6 576

6 502

-1,1

4 860

5 112

5,2

Źródło: World Investment Report 2012. Towards a New Generation of Investment Policies, United Nations, New York and Geneva 2012, s. 25.

Korporacje transnarodowe były i są głównym uczestnikiem procesu globalizacji. Lata 60. XX wieku wyróżniała silna ekspansja korporacji z krajów wysoko rozwiniętych – USA, Kanady oraz Europy Zachodniej, głównie przez zakładanie zagranicznych filii. Filie wykorzystywały technologie i doświadczenie przedsiębiorstw macierzystych, produkując i zaopatrując lokalne rynki filii koncernu. W latach 80. rozwój gospodarczy krajów Środkowo-Wschodniej Azji i później krajów Europy Środkowo-Wschodniej dały możliwość przeniesienia części produkcji przemysłowej korporacji do krajów o niższych kosztach wytwarzania.

Zasadniczą zmianę w organizacji procesu wytwórczego przyniosła tzw. rewolucja modularna, związana z wprowadzeniem technologii cyfrowej, która umożliwiła daleko idącą fragmentaryzację procesu produkcyjnego. Umożliwiło to firmom wprowadzenie zmian zarówno w organizacji procesu produkcji, jak i lokalizowaniu w różnych miejscach niezależnie od stopnia wymaganej koordynacji. Modularyzacja polega na wytwarzaniu elementów (komponentów, modułów, podzespołów), które mogą być składane w różny sposób i służyć do produkcji różnych produktów finalnych. Efektem zmian w organizacji produkcji, które stały się możliwe dzięki modularyzacji jest powstawanie dużych samodzielnych firm, specjalizujących się w określonych funkcjach świadczonych na rzecz korporacji transnarodowych. Do grupy tych firm należą tzw. dostawcy światowi, którzy są grupą wyspecjalizowanych producentów kontraktowych, którzy koncentrują się na produkcji i których zakłady są zlokalizowane w różnych regionach świata. Korzystanie z tzw. produkcji kontraktowej w wielu sektorach stało się jednym z głównych kierunków ewolucji gospodarki światowej⁷⁰.

Podczas gdy delokalizacja procesów produkcyjnych korporacji transnarodowych w latach 80. i 90. XX w. związana była głównie z sektorem przemysłowym, połowa lat 90. przyniosła nowe możliwości optymalizacji procesów produkcyjnych, tym razem w sektorze usługowym. Trzecia rewolucja przemysłowa – gwałtowny rozwój technologii informatycznych – stanęła u podstaw kolejnego etapu w procesie globalizacji gospodarczej. Nie tylko proces produkcyjny dóbr przemysłowych, ale także produkcja usług może zostać podzielona na zadania i wykonana w krajach o niskich kosztach wytwarzania. Koniec lat 90. XX i początek XXI wieku to gwałtowny rozwój zarówno internacjonalizacji procesów produkcyjnych w sektorze usług, jak i związanego z nim offshoringu produkcji usług. Offshoring usług jest procesem, który obrazuje kolejny etap globalizacji produkcji i rodzący się międzynarodowy podział pracy w wytwarzaniu usług⁷¹.