Mikołaj Czarny Radziwiłł - ebook

WSTĘP

Panowanie Zygmunta Augusta to okres wielkich przemian politycznych, gospodarczych i ekonomicznych w dziejach Polski i Litwy, uwieńczony dokonaną ostatecznie w r. 1569 unią obu państw, która nie tylko przyszłość ich, ale i minione dzieje połączyła więzią wspólnoty.

Rzeczą pierwszorzędnej wagi dla zrozumienia historii tych wielkich wydarzeń jest poznanie życia i działalności osób, które wpływały na ich kształtowanie i nadawały im kierunek. W ich liczbie czołowe miejsce zajmuje Mikołaj Czarny Radziwiłł. W niniejszej monografii, poświęconej całokształtowi jego działalności, starałem się o przedstawienie ważniejszych jej fragmentów na szerszym tle dziejowym, zwłaszcza na odcinku polityki moskiewskiej i inflanckiej, tak ze względu na ich doniosłość historyczną jak i na fakt, że nie zostały one dotychczas w naszej historiografii dostatecznie omówione. Względy powyższe wpłynęły również w pewnej mierze i na konstrukcję samej pracy.

Wydając ją drukiem – niech mi wolno będzie złożyć na tym miejscu serdeczne podziękowanie mojemu mistrzowi, prof. dr. Oskarowi Haleckiemu, który zarówno zachętą do podjęcia tej pracy jak i pomocą i radą w czasie pisania dopomógł mi do doprowadzenia jej do końca, Zarządowi Funduszu Kultury Narodowej, który umożliwił mi wyjazd na studia za granicę, Towarzystwu Naukowemu Warszawskiemu, którego nakładem praca moja ukazuje się w postaci książki oraz Zarządom i Pracownikom tych wszystkich Archiwów i Bibliotek, które udostępniły mi swoje zbiory.Przypisy do rozdziału I

¹ Starowolski, Monumenta Sarmatorum, s. 219; Icones ducalis familiae Radivilianae, nr 66.

² Arch. Nieśw. – Dokumenty pergaminowe, 318/18. Testament Jana Radziwiłła (11.V.1522) „Ita commisit suplicare Regiae Mti, ut filium eius natu seniorem (tj. Mikołaja) ad se recipere dignaretur famulaturum Serenissimo regulo et filio suo domino duci Sigismundo”. Fakt pobytu Czarnego na dworze królewskim potwierdza sam Zygmunt August w akcie nadania mu Mord pisząc, że „z mołodych liet na dworie otca naszoho służił”. Tamże, nr 502/22. Bliższych szczegółów co do tego nie zdołałem ustalić. Z sióstr Czarnego Zofia wyszła za Szczęsnego Juriewicza Ilinicza, a Hanna za Mikołaja Kieżgajłę.

³ Acta Tomiciana, XI, nr 12, s. 17, Tomicki do Zygmunta I 19.I.1529. Boniecki, Poczet Rodów, s. 274.

⁴ Arch. Nieśw., jak wyżej, nr 391/26, Wilno 2.IX.1533.

⁵ Boniecki, jak wyżej, s. 275. Stoi to zapewne w związku z wyjazdem Mikołaja Radziwiłła na studia do Krakowa. (Chmiel A., Album Studiosorum, II, s. 274). Trudno jednakże rozstrzygnąć na podstawie tej lakonicznej zapiski, który Mikołaj zapisał się w poczet słuchaczy Wszechnicy Jagiellońskiej: Czarny czy Rudy.

⁶ Arch. Nieśw., jak wyżej, nr 413/27, Wilno 10.VII.1538.

⁷ Wierzbowski T., Matricularum Regni Poloniae, IV, nr 20670, s. 171, 24.X.1541.

⁸ Metryka litewska (kopia z Arch. Gł. Akt Dawn.), 209, s. 348, Wilno 21.IV.1542. Por. Malinowskij, Sbornik, s. 434.

⁹ Orzechowski St., Annales (wyd. Działyńskiego), s. 12.

¹⁰ Kolankowski L., Zygmunt August, s. 92-93, p. 4.

¹¹ Rkps Biblioteki Kórnickiej nr 241 (II.115) De tradita Sigismundo Augusto regi Lithuania, s. 1-14.

¹² Dziecki lub dedko, był to na Litwie urzędnik książęcy, który jeździł z rozkazami i pilnował ich wykonania lub sam je wykonywał. Dzieccy za Witolda sądzili w imieniu księcia i egzekwowali jego wyroki. Gdy szlachta litewska i ruska otrzymała od królów polskich prawa obywatelskie za przykładem szlachty polskiej, Kazimierz Jagiellończyk wydał w roku 1457 przywilej, że dzieccy nie będą posyłani do tych, którzy za pierwszym razem sami przybędą do sądu. Jak w Koronie wojewodowie i podkomorzowie mieli swoich komorników (zastępców), tak na Litwie wojewodowie mieli swoich dzieckich .

¹³ Jak wyżej, s. 15, Marschalcorum Lithuanorum officia.

¹⁴ Ślady tego spotykamy w wydanych przez Chmiela rachunkach królewskich, Źródła do historii sztuki i cywilizacji w Polsce, I, Rachunki dworu królewskiego, s. 189, 8.V.1545 otrzymał Czarny od Zygmunta Augusta „ex gratia” 400 florenów, 19. I brat jego Jan 200 florenów.

¹⁵ Arch. Król. Ostp. Fol. 52, s. 782, 2.I.1545. (Altpr. Monatschr., XLII, nr 13, s. 181).

¹⁶ Jak wyżej, s. 798/9, (Alt. Mon., nr 21, s. 190), 25.I.1545.

¹⁷ Jak wyżej, s. 798/9, (Alt. Mon., nr 21, s. 190), 26.I.1545.

¹⁸ Jak wyżej, s., 805, 10.II.1545.

¹⁹ Kolankowski L., Zygmunt August, s. 268-271.

²⁰ Listy ks. Albrechta do Czarnego w sprawie komisji granicznej: Ostpr. Fol., 53, s. 176 (17.VIII.1546), 233 (13.XII.1546), 352 (28.III.1547), 367 (21.IV.1547), 407 (19.V.1547), 433 (6.VII.1547), 439 (14.VII.1547).

²¹ W lutym 1545 pośredniczy w sporze pomiędzy zakonnikami św. Ducha z Wilna a Kuweltowiczami (Metr. Lit., 217, s. 311, 24.II.1545) a w listopadzie tegoż roku bierze wraz z bratem udział w sporze pomiędzy Pawłem Skaszewskim, proboszczem z Gieranojnów z zakonem Mansjonarzy (Tamże, 191, s. 11, 24.XI.1545). W marcu 1546 uczestniczy w sporze pomiędzy St. Dowojną a Florianem Dobkowiczem, chorążym oszmiańskim (Tamże, 217, s. 1). W kwietniu 1546 pozywa go i brata jego Jana ks. Olena Słucka o 1000 kop groszy lit., zapisanych jej przez ojca Czarnego, Jana Radziwiłła (Tamże, 217, s. 146, 20.IV.1546). We wrześniu tegoż roku pozywa Czarnego Jan Juriewicz Holszański o zapłatę posagu swej żony Elżbiety (Tamże, 217, s. 319, 17.VII.1546). W listopadzie 1546 występuje jako świadek w zapisie Wasyla Aleksandrowicza Połubińskiego dla żony swej Zofii (Tamże, 217, s. 460, 20.XI.1546) oraz – jako marszałek ziemski – wydaje wyrok w procesie Stefana Łogwinowicza z Marią Łogwinowiczówną (Malinowskij, Sbornik, s. 361, 20.X.1546).

²² Rkps Biblioteki Kórnickiej, nr 221 (95), s. 202-204.

²³ Kolankowski L., Zygmunt August, s. 337-338.

²⁴ Grabowski A., Starożytności polskie, II, s. 76-77. List St. Górskiego do Dantyszka.

²⁵ Przeździecki, Jagiellonki, I, s. 147 i 148.

²⁶ Rkps Biblioteki Czartoryskich, nr 285 f. 34-35.

²⁷ Niemcewicz, Zbiór pam., IV, s. 52-54. List Czarnego do Albrechta z wiadomością o zgonie Elżbiety nie zachował się. Ze wzmianki o nim w liście Albrechta do Czarnego (27.VI.1545) wiemy, że był datowany z Wilna 16.VI.1545 (Arch. Król. Ostpr. Fol., 52, f. 906).

²⁸ Arch. Król. B 2a Tarło do Albrechta 24.VIII.1547; Kolankowski L., op. cit., s. 339.

²⁹ O stanowisku Górskiego wobec Barbary: Zakrzewski St., Stanisław Górski i jego prace historyczne (Rozpr. Ak. Um. Wydz. Hist.-Fil., LII). Kronika z wiadomością o małżeństwie drukowana: a) Niemcewicz, op. cit., I, st. 392; b) Baliński, Pisma historyczne, I, c) Narbutt, Pomniki do dziejów litewskich, s. 79-80; d) Muchanow, Sbornik, 1836, s. 140. Według Muchanowa oryginał tej kroniki miał się znajdować w Arch. Nieśw.

³⁰ Kochanka Zygmunta I Starego .

³¹ Rkps Biblioteki Czartoryskich, nr 285, f. 134. Fragment listu z 29.I.1546 z Krakowa. Porównaj: Kolankowski, op. cit., s. 322 i 332.

³² Arch. Król. B 2a Tarło do Albrechta, Wilno, 24.VIII.1547; Kolankowski, op. cit., s. 333-334.

³³ Biblioteka Ordynacji Zamoyskich, Teki Górskiego, 23, s. 112-114. Zygmunt I do króla Francji i do ks. Ferrary oraz Zygmunt August do ks. Ferrary, Piotrków 20.XII.1547. Grabowski A., Starożytności polskie, II, s. 4.

³⁴ Dotychczas przypuszczano (Kolankowski, Przeździecki, Baliński), że ślub odbył się pod koniec sierpnia lub w początkach września. Tymczasem Czarny, jadący jednać stronników dla nowo zawartego małżeństwa, już 21.VIII. był w Sandomierzu. Z Wilna – licząc 7 do 10 dni na podróż – wyjechał około 10.VIII. Gdy przybył do Polski – tu już wiedziano o ożenku królewskim. Zważywszy, że małżeństwo zawarte było w tajemnicy – wieść o nim mogła dotrzeć do Polski dopiero po pewnym czasie. To pozwala na przybliżone ustalenie terminu ślubu na czerwiec lub początek lipca. Czarny opowiadał wtajemniczonym po przybyciu do Polski, że ślub odbył się przed półtora rokiem (Arch. Nieśw., Dz. IV, 34/497, Czarny do króla 21.VIII.1547), a nawet później, przed dwoma laty, w dzień św. Katarzyny (Jak wyżej, Czarny do Rudego 4.IX.1547).

³⁵ Z podobną myślą pisany jest list Tarły do Albrechta z Wilna 24.VIII.1547, niezawodnie z wiedzą samego króla. Tarło dla nadania démenti królewskiemu większej wagi, podał zaprzeczenie małżeństwa z Barbarą w bardzo koturnowej formie (Kolankowski, op. cit., s. 339).

³⁶ Orzechowski St., Vita Petri Kmitae (przy Annales, s. 56 i 220). Bezzenberger A., Die Berichte, s. 337, 21.XI.1548.

³⁷ Arch. Nieśw., Dz. IV, 34/497, Czarny do króla 21.VIII.1547. W Koronie było istotnie wielkie oburzenie na Czarnego. „Ze mną – pisał sam – lada stosy potykają. Nie był żaden sejm powiatowy, na którym bych ja nie był spominan z wami bracią swą. A tu nie tylko li Tęczyński w Opatowie w mym własnym domu tak na mnie jachał, że czci za kwartnik nie ostawił, grożąc jeszcze nad to gardłem” (tamże, 34/498, nr 19, list bez daty, Czarny do Rudego).

³⁸ Przeździecki, Jagiellonki, I, s. 136-137, (Marsupino do Ferdynanda 16.VIII.1547).

³⁹ Arch. Nieśw., IV, 34/497, Czarny do Rudego, Piotrków, 28.IX.1547.

⁴⁰ Niemcewicz, op. cit., IV, s. 56. Górski do Dantyszka, 9.X.1545; Rkps Czartoryskich, nr 277, f. 475. Tarnowski do Zygmunta I, 13.XII.1540.

⁴¹ Ibid., s. 52 oraz A. Grabowski, Starożytności polskie, II, s. 164.

⁴² Vita Petri Kmitae (wyd. Działyńskiego), s. 222. Co do stanowiska Tarnowskiego: W. Bogatyński, Hetman Tarnowski, Przegląd Polski 1913, s. 160-186.

⁴³ Wojna kokosza (rokosz lwowski) – nazwa rokoszu szlachty polskiej, zawiązanego w lipcu 1537 roku, w celu zahamowania dążeń Zygmunta I Starego i królowej Bony. Nazwa wzięła się z faktu, że jednym z rezultatów, przynajmniej według magnatów, było wyjedzenie drobiu z okolicy Lwowa, gdzie go zawiązano .

⁴⁴ Vita Petri Kmitae, jak wyżej.

⁴⁵ Arch. Nieśw., 34/497, Czarny do Zygmunta Augusta, Sandomierz 21.VIII.1547.

⁴⁶ Rachunki Królewskie, 144, s. 38-39.

⁴⁷ Arch. Nieśw., 34/497, Czarny do Zygmunta Augusta, Piotrków 28.VIII.1547

⁴⁸ Tamże, Czarny do Rudego, Piotrków 4.IX.1547.

⁴⁹ Jak jastrząb .

⁵⁰ Jak wyżej.

⁵¹ Arch. Nieśw., 34/497, Czarny do Rudego, Piotrków 28.IX.1547.

⁵² Arch. Nieśw., 34/497, Czarny do Rudego, Piotrków 4.IX.1547

⁵³ Rachunki królewskie, 137, s. 26.

⁵⁴ Arch. Nieśw., op. cit., 21.VIII.1547

⁵⁵ Arch. Nieśw., jak przypis 33.

⁵⁶ Arch. Nieśw., op. cit., 28.IX.1547.

⁵⁷ Jak wyżej, 4.IX.1547.

⁵⁸ Jak wyżej, 14.X.1547, Czarny do Rudego z Neumarkt.

⁵⁹ Jak przypis 58.

⁶⁰ Jak wyżej.

⁶¹ Acta historica, I, Korespondencja Zebrzydowskiego, nr 147 i 295.

⁶² Arch. Nieśw., op. cit., Czarny do Rudego 28.IX.1547.

⁶³ Jak wyżej, 4.X.1547.

⁶⁴ Arch. Nieśw., Czarny do Zygmunta Augusta, 22.IX.1547 .

⁶⁵ Arch. Nieśw., op. cit., 4.X.1547.

⁶⁶ Parafernalia, od gr. parápherna – własność żony wniesiona poza posagiem; dawniej: majątek osobisty mężatki .

⁶⁷ Dogiel M., Codex, I, 194-197, 206.

⁶⁸ Przeździecki, Jagiellonki, I, s. 153.

⁶⁹ Relacje Marsupina drukowane u Przeździeckiego, op. cit., I, s. 116-145.

⁷⁰ Fontes Rerum Austriacarum, I (Dziennik Herbersteina), s. 364-366; Porównaj: Przeździecki, op. cit., s. 174-175.

⁷¹ Przeździecki, V, s. LIII; instrukcja dla posłów: 9.XI.1545, Wiedeń. Arch. Nieśw., Dz. II, ks. 6, s. 97. Rkps Biblioteki Czartoryskich, nr 285, f. 131.

⁷² Arch. Nieśw., op. cit., Czarny do króla 24.VIII.1547.

⁷³ Arch. Nieśw., op. cit., 21.VIII.1547.

⁷⁴ Tamże.

⁷⁵ Arch. Nieśw., op. cit., 4.IX.1547.

⁷⁶ Arch. Nieśw., Dokumenty pergaminowe: 464/11, 20.VIII.1547. Dokument ten jest pozornie antydatowany. Pierwotnie miał ktoś inny być wysłany w tej sprawie. List uwierzytelniający już przygotowano pozostawiając miejsce na wpisanie nazwisk posłów. Już po sporządzeniu dokumentu król zdecydował się na powierzenie tej misji Czarnemu. Takiej kombinacji pozwala się domyśleć list Czarnego do Rudego z Piotrkowa 4.IX.1547.

⁷⁷ Arch. Nieśw., 4.IX.1547.

⁷⁸ Tamże.

⁷⁹ 24.IV.1547 roku podczas wojny szmalkaldzkiej (1546-1547) armia Rzeszy dowodzona przez katolickiego cesarza Karola V i księcia Albę (29 500 żołnierzy) rozbiła armię protestanckiego związku szmalkaldzkiego (15 000 żołnierzy) dowodzoną przez elektora saskiego Jana Fryderyka Wspaniałomyślnego .

⁸⁰ Arch. Nieśw., (druk Baliński, I, s. 264-265), 22.IX.1547.

⁸¹ Arch. Główne Akt Dawnych, Rachunki królewskie, 144, s. 98. Ogółem przez cały czas pobytu Czarnego i Kieżgajły w Piotrkowie wydano na ich utrzymanie 453 floreny 25 groszy.

⁸² Arch. Nieśw., 34/497, Neumarkt 14.IX.1547. W liście do Rudego twierdzi Czarny, że wybrał drogę dłuższą ale lepszą; być może, że miał także i inne względy jak np. chęć odwiedzenia przyszłego swego szwagra, Jana, ks. na Münsterbergu i Oleśnicy, ożenionego z Krystyną Szydłowiecką.

⁸³ Arch. Wied., Polonica, fasc. 3, Maciejowski do Ferdynanda 5.IX.1547. Rzecz charakterystyczna, że Maciejowski sobie przypisuje inicjatywę poselstwa Czarnego.

⁸⁴ Tamże oraz Libri Legationum, 14, f. 113-116; Rkps Biblioteki Narodowej, Coll. Autogr., IV, 150, f. 500. Czarny i Kromer do Zygmunta, Wiedeń 18.XI.1547; Rachunki Królewskie, 149-a, f. 49-50.

⁸⁵ Rkps Biblioteki Narodowej, jak wyżej, f. 501.

⁸⁶ Eichhorn K. F., Stosunek książęcego domu Radziwiłłów do domów książęcych w Niemczech, s. 63. (Wiedeń 25.II.1518).

⁸⁷ Eichhorn, op. cit., s. 68, Wiedeń 24.XII.1547. Dyplom cesarski został potwierdzony przez Zygmunta Augusta 24.I.1549 r.

⁸⁸ Żychliński T., Złota Księga szlachty polskiej, rocznik VI, s. 386-388.

⁸⁹ Arch. Król. B 2, Czarny do Albrechta, Piotrków 20.I.1548 r.; Rkps Biblioteki Raczyńskich, 81, s. 5/7 (Nm. I, 399-400). 3.I.1548, Hosii Epistolae, nr 277, 9.I.1548.

⁹⁰ Malinowski M., Stanisława Łaskiego prace naukowe i dyplomatyczne, s. CXLI, Zygmunt I do Łaskiego 6.II.1548.

⁹¹ Arch. Nieśw., op. cit., 4.IX.1547.

⁹² Rkps Biblioteki Raczyńskich, 81, jak wyżej.

⁹³ Malinowski M., op. cit., s. CL, 2.II.1548 (oryginał: Rkps Biblioteki Kórnickiej, 247, s. 1-2).

⁹⁴ Zygmunt I do Hieronima Chodkiewicza, III.1548. Kolankowski, op. cit., s. 343.

⁹⁵ Faktem jest, że już 25.I.1548, tj. w tydzień po powrocie Czarnego z Wiednia, Zygmunt August wiedział o terminie ślubu Czarnego. Rkps Biblioteki Raczyńskich, 81, s. 8 (Nm., s. 400, ze złą datą).

⁹⁶ To, co pisze Tarło do Albrechta, że Tarnowski i nadal zatrzymał dobra posagowe Elżbiety a król dał w zamian Czarnemu Szawle na Żmudzi (Arch. Król. B 2a, 2.II.1548) zakrawa na nieporozumienie. Szawle otrzymał Czarny w dzierżawę „za zasługi dla spraw publicznych” w 1546 (Arch. Gł. A. D., Metr Lit., 211, ks. 46. Wilno 21.XI.1546) a jak chce inne źródło (cytowany poniżej Rkps Biblioteki Kórnickiej, 241, s. 15) w r. 1544 wraz z urzędem marszałka na sejmie brzeskim. O roli Tarnowskiego, jako swata, mówił Czarny w 12 lat później na sejmie koronnym w Warszawie „szukałem sobie w Polsce powinowactwa, do którego mi dopomógł nieboszczyk pan krakowski” (Działyński, Źródłopisma, II, s. 351).

⁹⁷ O terminie ślubu pisze Czarny do Albrechta: Iłża, 8.II.1548. Arch. Król. B 2.

⁹⁸ Z Ćmielowa pisał do Ferdynanda i Maksymiliana (zaginiony dziś) list 23.II.1548. Vide odpowiedź Maksymiliana 24.III.1548 (Rkps Biblioteki Raczyńskich, 86, s. 5 i Rkps Biblioteki Narodowej Różn. Q.IV.49. f. 1 i 10).

⁹⁹ Arch. Król. B 2, Czarny do Albrechta, Wilno 17.III.1548. Przybycia żony oczekiwał na 23.III.

¹⁰⁰ Kolankowski L., op. cit., s. 343.

¹⁰¹ Rkps Biblioteki Narodowej, Lat. F. IV. 116, f. 102 Amicus – Andrae Nosowski, Kraków 20.IV.1548, „Aversantur eum (tj. Radziwiłła) cuncti homines, in occurso eum non salutant, non mitras deponunt”.

¹⁰² Tamże, f. 101.