Mistrz i Małgorzata - ebook

Roz­dział 1. Ni­gdy nie roz­ma­wiaj­cie z nie­zna­jo­mymi

Roz­dział 1

Ni­gdy nie roz­ma­wiaj­cie z nie­zna­jo­mymi

Zapa­dał upalny wio­senny zmierzch, gdy na Patriar­szych Pru­dach poja­wili się dwaj oby­wa­tele. Jeden, na oko czter­dzie­sto­letni, ubrany w letni szary gar­ni­tur, niziutki, okrą­glutki i łysy, trzy­mał w dłoni szy­kowny kape­lusz, a jego sta­ran­nie ogo­loną twarz zdo­biły nie­na­tu­ral­nej wiel­ko­ści oku­lary w czar­nej rogo­wej opra­wie. Drugi – bar­czy­sty młody męż­czy­zna, któ­remu cykli­stówka w kratkę zje­chała ze splą­ta­nych ruda­wych wło­sów na tył głowy – miał kra­cia­stą koszulę, wymięte białe spodnie i czarne pepegi.

Pierw­szym był nie kto inny, jak sam Michaił Alek­san­dro­wicz Ber­lioz, redak­tor mie­sięcz­nika lite­rac­kiego i pre­zes zarządu jed­nego z naj­więk­szych moskiew­skich sto­wa­rzy­szeń lite­rac­kich, nazy­wa­nego w skró­cie Mas­so­lit. Towa­rzy­szył mu młody poeta Iwan Niko­ła­je­wicz Pony­riow, uży­wa­jący pseu­do­nimu Bez­domny.

Kiedy lite­raci zagłę­bili się w cie­niu lip okry­tych wcze­sną zie­le­nią, od razu pospie­szyli w stronę jaskrawo wyma­lo­wa­nego kio­sku z napi­sem „Piwo i napoje”.

Tu warto odno­to­wać pierw­szą dziwną oko­licz­ność tego strasz­nego majo­wego wie­czoru. Nie tylko przy kio­sku, ale i na całej alei, rów­no­le­głej do ulicy Małej Bron­nej, nie było nikogo. Kiedy wyda­wało się, że już nie ma czym oddy­chać, kiedy słońce, roz­ża­rzyw­szy Moskwę, zanu­rzone w suchej mgiełce zni­kało gdzieś za Sado­wym Kol­cem, nikt nie przy­szedł pod lipy, nikt nie usiadł na ławeczce – aleja była pusta.

– Butelkę narzanu – popro­sił Ber­lioz.

– Nie ma narzanu – odparła kobieta w kio­sku i nie wie­dzieć czemu obra­ziła się.

– Piwo jest? – ochry­płym gło­sem spy­tał Bez­domny.

– Piwo przy­wiozą wie­czo­rem – oznaj­miła kobieta.

– A co jest? – zain­te­re­so­wał się Ber­lioz.

– Napój more­lowy, ale cie­pły – powie­działa.

– Cóż, niech będzie, byle szybko!…

More­lowy nek­tar obfi­cie zapie­nił się na żółto i w powie­trzu zapach­niało jak u fry­zjera. Napiw­szy się, lite­raci natych­miast dostali czkawki, zapła­cili i usie­dli na ławce twa­rzą do stawu, a ple­cami do Bron­nej.

Wtedy zaist­niała druga prze­dziwna oko­licz­ność, doty­cząca wyłącz­nie Ber­lioza. Lite­rat nagle prze­stał czkać, jego serce zało­mo­tało i na moment gdzieś się zapa­dło, po czym wró­ciło z tkwiącą w nim tępą igłą. W dodatku Ber­lioza ogar­nął nie­uza­sad­niony, a tak silny lęk, że chciał natych­miast, nie bacząc na nic, ucie­kać z Patriar­szych Pru­dów. Przy­gnę­biony obej­rzał się, nie poj­mu­jąc, co go tak wystra­szyło. Zbladł, otarł czoło chu­s­teczką i pomy­ślał: „Co się dzieje? Ni­gdy cze­goś takiego nie mia­łem… serce wysiada… jestem prze­pra­co­wany. Chyba czas rzu­cić wszystko w dia­bły i jechać do Kisło­wodzka…”.

W tej samej chwili tuż przed nim roz­pa­lone powie­trze zgęst­niało i utkał się z niego prze­zro­czy­sty oby­wa­tel o prze­dziw­nym wyglą­dzie. Na malut­kiej główce dżo­kejka, do tego powiewna kusa mary­na­reczka w kratkę… Wzro­stu jego­mość miał z sążeń, ale był wąski w barach, chudy nie­zmier­nie, a fizjo­no­mia, pro­szę zauwa­żyć, była szy­der­cza.

Życie Ber­lioza pły­nęło tak, że ni­gdy ze zja­wi­skami nad­przy­ro­dzo­nymi nie miał do czy­nie­nia. Pobladł więc jesz­cze bar­dziej, wytrzesz­czył oczy i w panice pomy­ślał: „To nie­moż­liwe!”.

Ale, nie­stety, coś takiego się poja­wiło. Przej­rzy­sty, tycz­ko­waty oby­wa­tel, nie doty­ka­jąc ziemi, koły­sał się przed nim to w lewo, to w prawo.

Ber­lioz z prze­ra­że­nia zamknął oczy. Kiedy zaś je otwo­rzył, zoba­czył, że już po wszyst­kim, miraż się roz­pły­nął, kra­cia­sty znik­nął, a i tępa igła wysko­czyła z serca.

– Niech to licho! – zawo­łał redak­tor. – Wiesz, Iwa­nie, dopiero co z tego skwaru nie­omal nie dosta­łem udaru! Nawet mia­łem coś w rodzaju halu­cy­na­cji. – Spró­bo­wał się uśmiech­nąć, ale w jego oczach wciąż jesz­cze cza­iła się panika, a ręce mu drżały.

Pomału jed­nak doszedł do sie­bie, powa­chlo­wał się chu­s­teczką i wypo­wie­dziaw­szy dość rześko: „No, więc…” – pod­jął na nowo temat, prze­rwany spo­ży­ciem more­lo­wego napoju.

Tyrada, jak się potem oka­zało, doty­czyła Jezusa Chry­stusa. Rzecz w tym, że do kolej­nego zeszytu mie­sięcz­nika redak­tor zamó­wił u poety duży anty­re­li­gijny poemat. Iwan Niko­ła­je­wicz napi­sał ten poemat, nawet bar­dzo szybko, ale, nie­stety, ani tro­chę nie zado­wo­lił on redak­tora. Co prawda, główną postać poematu, to zna­czy Jezusa, Bez­domny odma­lo­wał w bar­dzo ciem­nych bar­wach, nie­mniej jed­nak, zda­niem redak­tora, utwór nale­żało pisać od nowa. I oto teraz redak­tor robił poecie coś w rodzaju wykładu o Jezu­sie, chcąc uwy­pu­klić naj­więk­szy błąd autora. Trudno powie­dzieć, co kon­kret­nie zawio­dło Iwana – siła jego talentu czy może kom­pletna nie­zna­jo­mość kwe­stii, o któ­rej zamie­rzał pisać – w każ­dym razie Jezus w jego poema­cie jawił się jako postać żywa, kie­dyś ist­nie­jąca, acz­kol­wiek obda­rzona wszel­kimi moż­li­wymi wadami cha­rak­teru. Ber­lioz nato­miast chciał poecie udo­wod­nić, że istotą pro­blemu jest nie to, jaki był Jezus – zły czy dobry, ale że owego Jezusa w ogóle nie było na świe­cie i że wszyst­kie opo­wie­ści o nim to zwy­czajne wymy­sły, po pro­stu mity.

Należy odno­to­wać, że redak­tor był czło­wie­kiem oczy­ta­nym i w swoim wykła­dzie traf­nie odwo­ły­wał się do sta­ro­żyt­nych histo­ry­ków, na przy­kład do sław­nego Filona z Alek­san­drii lub wspa­nia­łego eru­dyty Józefa Fla­wiu­sza, któ­rzy ni­gdy bodaj sło­wem nie wspo­mnieli o ist­nie­niu Jezusa. Pre­zen­tu­jąc solidną wie­dzę, Michaił Alek­san­dro­wicz powie­dział poecie mię­dzy innymi także to, że frag­ment roz­działu czter­dzie­stego czwar­tego w księ­dze pięt­na­stej słyn­nych _Rocz­ni­ków_ Tacyta, w któ­rym jest mowa o kaźni Jezusa, to tylko póź­niej dodana pod­ro­biona wstawka.

Poeta, dla któ­rego wszystko, o czym mówił redak­tor, było nowo­ścią, z uwagą słu­chał Micha­iła Alek­san­dro­wi­cza. Wle­pił weń bystre zie­lone oczy i z rzadka czka­jąc, szep­tem prze­kli­nał more­lowy napój.

– Nie ma ani jed­nej reli­gii na Wscho­dzie – tłu­ma­czył Ber­lioz – w któ­rej dzie­wica nie wyda­łaby na świat boga. Chrze­ści­ja­nie nie wymy­ślili więc niczego nowego, dokład­nie tak samo stwo­rzyli swo­jego Jezusa, który w rze­czy­wi­sto­ści ni­gdy nie ist­niał. I to wła­śnie należy pod­kre­ślić…

Piskliwy tenor Ber­lioza roz­brzmie­wał w pustej alei i w miarę jak Michaił Alek­san­dro­wicz zagłę­biał się w gąszcz, gdzie nie ryzy­ku­jąc skrę­ce­nia karku, może wejść jedy­nie czło­wiek bar­dzo wykształ­cony, poeta czer­pał coraz wię­cej cie­ka­wej i poży­tecz­nej wie­dzy. Usły­szał zarówno o egip­skim Ozy­ry­sie, dobrym bogu i synu Nieba i Ziemi, jak i mezo­po­tam­skim bogu Dumu­zim oraz Mar­duku, a nawet o mniej zna­nym Huit­zi­lo­poch­tli, groź­nym bogu, któ­rego nie­gdyś czcili mek­sy­kań­scy Azte­ko­wie.

I aku­rat gdy Michaił Alek­san­dro­wicz opo­wia­dał poecie, jak to Azte­ko­wie lepili z cia­sta figurkę Huit­zi­lo­poch­tli, w alei poja­wił się pierw­szy spa­ce­ro­wicz.

Póź­niej, kiedy prawdę mówiąc, było już za późno, różne insty­tu­cje przed­sta­wiały ryso­pis tego czło­wieka. Porów­na­nie tych ryso­pisów musi budzić zdzi­wie­nie. Otóż w pierw­szym odno­to­wano, że osob­nik ten był małego wzro­stu, miał złote zęby i uty­kał na prawą nogę. W dru­gim, że był wiel­ko­lu­dem, miał pla­ty­nowe koronki na zębach i kulał na lewą nogę. Trzeci znowu poda­wał lako­nicz­nie, że zna­ków szcze­gól­nych nie miał.

Przy­znać trzeba, że te wszyst­kie ryso­pisy nie­warte są funta kła­ków.

Przede wszyst­kim opi­sy­wany jego­mość na żadną nogę nie uty­kał i nie był ani małego wzro­stu, ani olbrzy­miego, lecz po pro­stu wyso­kiego. Co zaś do zębów, to z lewej strony miał pla­ty­nowe koronki, a z pra­wej – złote. Ubrany był w drogi szary gar­ni­tur i zagra­niczne pół­buty dobrane pod kolor gar­ni­turu. Zawa­diacko, na bakier nosił szary beret, pod pachą trzy­mał laskę z czarną rączką w kształ­cie głowy pudla. Na oko mógł mieć czter­dzie­ści lat z okła­dem. Usta jakieś krzywe. Gładko ogo­lony. Bru­net. Prawe oko czarne, lewe, nie wie­dzieć czemu, zie­lone. Brwi czarne, ale jedna wyżej niż druga. Sło­wem – obco­kra­jo­wiec.

Prze­cho­dząc koło ławki, na któ­rej przy­sie­dli redak­tor i poeta, cudzo­zie­miec zer­k­nął na nich, przy­sta­nął i nie­spo­dzie­wa­nie usiadł na sąsied­niej, dwa kroki dalej.

„Nie­miec” – pomy­ślał Ber­lioz.

„Anglik – pomy­ślał Bez­domny. – Patrz­cie no, że też mu nie gorąco w ręka­wicz­kach”.

Przy­bysz ogar­nął spoj­rze­niem wyso­kie domy, ota­cza­jące staw z czte­rech stron, spra­wiał wra­że­nie, że widzi to miej­sce po raz pierw­szy i że go ono zain­te­re­so­wało.

Zatrzy­mał wzrok na gór­nych pię­trach, gdzie słońce, na zawsze opusz­cza­jące Micha­iła Alek­san­dro­wi­cza, ośle­pia­jąco odbi­jało się i zała­my­wało w oknach, następ­nie spoj­rzał w dół, gdzie szyby już przy­ciem­niał wie­czorny zmrok, pobłaż­li­wie uśmiech­nął się do sie­bie, przy­mru­żył oczy, oparł dło­nie na gałce laski, a pod­bró­dek – na dło­niach.

– Bar­dzo dobrze i saty­rycz­nie – pod­jął Ber­lioz – na przy­kład nary­so­wa­łeś, Iwa­nie, naro­dziny Jezusa, syna bożego, ale sęk w tym, że jesz­cze przed Jezu­sem przy­szło na świat mnó­stwo synów bożych, dajmy na to, fenicki Ado­nis, fry­gij­ski Attis czy per­ski Mitra. A prze­cież, krótko mówiąc, żaden z nich się nie naro­dził i ni­gdy nie ist­niał, podob­nie jak nie ist­niał Jezus. Musisz więc zamiast naro­dzin i, powiedzmy, pokłonu mędr­ców opi­sać nie­do­rzeczne słu­chy o tych naro­dzinach… Z two­jej opo­wie­ści wynika bowiem, że on naprawdę się uro­dził!

Bez­domny wła­śnie pró­bo­wał opa­no­wać drę­czącą go czkawkę, wstrzy­mał oddech, przez co czknął jesz­cze bole­śniej i gło­śniej, a w tej samej chwili Ber­lioz prze­rwał swój wywód, gdyż cudzo­zie­miec nagle wstał i pod­szedł do lite­ra­tów.

Ci spoj­rzeli na niego ze zdzi­wie­niem.

– Wybacz­cie, pano­wie – przy­bysz ode­zwał się z obcym akcen­tem, lecz nie kale­cząc słów – że jako nie­zna­jomy pozwa­lam sobie… atoli przed­miot uczo­nej dys­puty panów jest tak inte­re­su­jący, że…

Mówiąc to, grzecz­nie zdjął beret, więc przy­ja­cio­łom nie pozo­sta­wało nic innego, jak wstać i rów­nież się ukło­nić.

„Nie, to raczej Fran­cuz…” – pomy­ślał Ber­lioz.

„Polak?” – zasta­na­wiał się Bez­domny.

Trzeba dodać, że cudzo­zie­miec od pierw­szych słów zro­bił na poecie odstrę­cza­jące wra­że­nie, Ber­lio­zowi zaś nawet się spodo­bał, to zna­czy nie to, że się spodo­bał, ale… jakby to powie­dzieć… wydał się cie­kawy czy coś w tym rodzaju.

– Czy mogę się przy­siąść? – spy­tał uprzej­mie cudzo­zie­miec i przy­ja­ciele jakoś tak mimo woli zro­bili mu miej­sce. Cudzo­zie­miec zgrab­nie usiadł mię­dzy nimi i od razu włą­czył się do roz­mowy.

– Jeśli się nie prze­sły­sza­łem, był pan uprzejmy powie­dzieć, że Jezus nie ist­niał? – spy­tał, kie­ru­jąc w stronę Ber­lioza lewe zie­lone oko.

– Nie, nie prze­sły­szał się pan – z kur­tu­azją odparł Ber­lioz – to wła­śnie mówi­łem.

– Ach, to cie­kawe! – zawo­łał cudzo­zie­miec.

„Czego on, u dia­bła, chce?” – pomy­ślał Bez­domny i zmar­kot­niał.

– A pan zga­dza się ze swym roz­mówcą? – dopy­ty­wał się nie­zna­jomy, zwra­ca­jąc się do Bez­dom­nego.

– W stu pro­cen­tach! – potwier­dził tam­ten, lubił bowiem wyra­żać się kwie­ci­ście i meta­fo­rycz­nie.

– Zdu­mie­wa­jące! – krzyk­nął nie­pro­szony inter­lo­ku­tor. Nie wie­dzieć czemu ukrad­kiem rozej­rzał się i dodał, ści­sza­jąc swój niski głos: – Pro­szę wyba­czyć moje natręc­two, ale domy­ślam się, że pano­wie w dodatku także nie wie­rzy­cie w Boga? – Zro­bił prze­stra­szoną minę i dodał: – Przy­się­gam, nikomu nie powiem!

– Tak, nie wie­rzymy w Boga – odpo­wie­dział Ber­lioz, lekko roz­ba­wiony prze­stra­chem zagra­nicz­nego tury­sty. – Ale o tym można mówić abso­lut­nie bez obawy.

Cudzo­zie­miec odchy­lił się na opar­cie ławki i aż zapisz­czał z cie­ka­wo­ści:

– Pano­wie są ate­istami?!

– Tak, jeste­śmy ate­istami – z uśmie­chem odpo­wie­dział Ber­lioz, zaś roz­sier­dzony Bez­domny pomy­ślał: „No i przy­cze­pił się, zagra­niczny świr!”.

– Ależ to uro­cze! – wykrzyk­nął zadzi­wia­jący cudzo­zie­miec i pokrę­cił głową, spo­glą­da­jąc to na jed­nego, to na dru­giego lite­rata.

– Ate­izm w naszym kraju nikogo nie dziwi – powie­dział Ber­lioz z dyplo­ma­tyczną uprzej­mo­ścią. – Już dawno więk­szość naszego spo­łe­czeń­stwa świa­do­mie prze­stała wie­rzyć w bajki o Bogu.

Nagle cudzo­zie­miec wykrę­cił taki numer: wstał i uści­snął zdzi­wio­nemu redak­to­rowi dłoń, mówiąc przy tym:

– Pra­gnę panu podzię­ko­wać z całego serca!

– A za cóż to mu pan dzię­kuje? – spy­tał Bez­domny, mru­ga­jąc oczami.

– Za bar­dzo ważną infor­ma­cję, która dla mnie, podróż­nika, jest nad­zwy­czaj inte­re­su­jąca – wyja­śnił zagra­niczny dzi­wak, pod­kre­śla­jąc zna­cze­nie swo­ich słów pod­nie­sio­nym pal­cem.

Ważna infor­ma­cja naj­wi­docz­niej istot­nie wywarła na podróż­niku wiel­kie wra­że­nie, ponie­waż z prze­stra­chem prze­biegł wzro­kiem po domach, jakby w oba­wie, że w każ­dym oknie zoba­czy ate­istę.

„Nie, to nie Anglik…” – stwier­dził Ber­lioz, zaś Bez­domny pomy­ślał: „Gdzież to on się tak wyszko­lił w rosyj­skim, to cie­kawe!” – i znowu się zasę­pił.

– Pozwoli pan jed­nak, że spy­tam – po poważ­nym namy­śle ode­zwał się zagra­niczny gość – co w takim razie z dowo­dami na ist­nie­nie Boga, któ­rych, jak wia­domo, jest dokład­nie pięć?

– Nie­stety! – powie­dział Ber­lioz z ubo­le­wa­niem. – Wszyst­kie te dowody są nic nie­warte, ludz­kość dawno odło­żyła je do archi­wum. Prze­cież zgo­dzi się pan, że w kate­go­riach rozu­mo­wych nie można mówić o jakim­kol­wiek dowo­dzie na ist­nie­nie Boga.

– Brawo! – zawo­łał cudzo­zie­miec. – Brawo! Pan dokład­nie powtó­rzył myśl nie­sfor­nego sta­ruszka Imma­nu­ela na ten temat. Zabawne wsze­lako jest to, że on osta­tecz­nie roz­bił wszyst­kie pięć dowo­dów, a potem, jakby kpiąc z samego sie­bie, sfor­mu­ło­wał wła­sny, szó­sty dowód!

– Dowód Kanta jest rów­nież nie­prze­ko­nu­jący – z sub­tel­nym uśmie­chem zaopo­no­wał oczy­tany redak­tor. – Schil­ler mówił, nie bez kozery, że Kan­tow­skie roz­my­śla­nia na ten temat mogą zado­wo­lić tylko nie­wol­ni­ków, a Strauss zwy­czaj­nie śmiał się z tego dowodu.

Ber­lioz mówił i jed­no­cze­śnie się zasta­na­wiał: „No, ale jed­nak któż to jest? I skąd tak dobrze zna rosyj­ski?”.

– Wziąć by tego Kanta i za takie dowody wysłać na jakie trzy lata na Sołowki! – ni gruszki, ni z pie­truszki rąb­nął Iwan Niko­ła­je­wicz.

– Iwa­nie! – szep­nął skon­fun­do­wany Ber­lioz.

Zamysł wywie­zie­nia Kanta na Sołowki cudzo­ziemca nie tylko nie zdzi­wił, lecz wręcz wpra­wił w zachwyt.

– Wła­śnie, wła­śnie – przy­tak­nął i jego zwró­cone ku Ber­lio­zowi lewe zie­lone oko zabły­sło. – Tam jest jego miej­sce! Prze­cież mówi­łem mu wtedy przy śnia­da­niu: „Nie­stety, pro­fe­so­rze, nie­for­tun­nie pan to wymy­ślił! Może to i mądre, ale cał­kiem nie­zro­zu­miałe. Będą z pana kpić”.

Ber­lioz wytrzesz­czył oczy. „Przy śnia­da­niu… Kan­towi?… Cóż on ple­cie?” – pomy­ślał.

– Jed­nak – cudzo­zie­miec zwró­cił się do poety, nie­spe­szony zdu­mie­niem Ber­lioza – wywieźć go na Sołowki nie można z tej pro­stej przy­czyny, że już z górą sto lat prze­bywa w miej­scach znacz­nie bar­dziej odle­głych i wydo­stać go stam­tąd w żaden spo­sób się nie da, zapew­niam pana!

– A szkoda! – odciął się zadziorny poeta.

– Mnie rów­nież żal – przy­znał nie­zna­jomy, bły­ska­jąc okiem, i kon­ty­nu­ował: – Jed­nak nie daje mi spo­koju taka oto kwe­stia: jeśli Boga nie ma, to powstaje pyta­nie, kto kie­ruje życiem ludz­kim i w ogóle całym porząd­kiem świata?

– Czło­wiek sam kie­ruje – pospiesz­nie, z gnie­wem odparł Bez­domny na to, trzeba przy­znać, nie­zbyt jasne pyta­nie.

– Pan wyba­czy – łagod­nie ode­zwał się nie­zna­jomy – żeby móc kie­ro­wać, trzeba mieć spre­cy­zo­wany plan na jakiś choć tro­chę dłuż­szy okres. Niech mi więc będzie wolno spy­tać, jak czło­wiek może tym kie­ro­wać, jeśli nie tylko jest pozba­wiony moż­li­wo­ści spo­rzą­dze­nia jakie­go­kol­wiek planu, choćby na śmiesz­nie krótki czas, no, powiedzmy, na jakieś tysiąc lat, ale nawet nie może być pewien wła­snego jutra? I w rze­czy samej – tu nie­zna­jomy odwró­cił się do Ber­lioza – pro­szę sobie wyobra­zić, że na przy­kład pan zacznie kie­ro­wać i roz­po­rzą­dzać innymi oraz sobą i w ogóle, że tak powiem, znaj­do­wać w tym smak, a tu nagle oka­zuje się, że ma pan… kche, kche!.. raka płuc… – Cudzo­zie­miec uśmiech­nął się słodko, jak gdyby myśl o raku płuc spra­wiła mu przy­jem­ność. – Tak, raka – mru­żąc oczy jak kot, powtó­rzył to dźwięczne słowo – i już pań­skie zarzą­dza­nie skoń­czone! Niczyj los, oprócz wła­snego, już pana nie obcho­dzi. Bli­scy zaczy­nają pana okła­my­wać, czu­jąc, że coś jest nie w porządku, pan biega od uczo­nych medy­ków do szar­la­ta­nów, a cza­sem być może nawet do wró­żek. Sam pan rozu­mie, że zarówno pierw­sze, jak i dru­gie, podob­nie jak trze­cie, abso­lut­nie jest bez sensu. I wszystko skoń­czy się tra­gicz­nie: ten, kto jesz­cze nie­dawno sądził, że czymś kie­ruje, teraz leży nie­ru­chomo w drew­nia­nej skrzyni, a oto­cze­nie, prze­ko­nane, że pożytku z leżą­cego już nie będzie, spo­piela go w piecu. A bywa jesz­cze gorzej: led­wie czło­wiek pomy­śli o wyjeź­dzie do Kisło­wodzka – tu cudzo­zie­miec spoj­rzał na Ber­lioza spod zmru­żo­nych powiek – zda­wa­łoby się błaha rzecz, ale i tego nie może zapla­no­wać, bo nie wie­dzieć czemu pośli­zgnie się i wpad­nie pod tram­waj! Czy powie pan, że ten czło­wiek sam w ten spo­sób sobą pokie­ro­wał? A nie lepiej myśleć, że kie­ro­wał nim ktoś cał­kiem inny? – I tu nie­zna­jomy dziw­nie zachi­cho­tał.

Gdy Ber­lioz z wielką uwagą słu­chał nie­przy­jem­nego mono­logu o raku płuc i tram­waju, owład­nęły nim trwożne myśli: „To nie jest cudzo­zie­miec! Nie cudzo­zie­miec! To jakiś bar­dzo dziwny typ… ale w takim razie któż to jest?”.

– Widzę, że chciałby pan zapa­lić? – nie­zna­jomy nie­ocze­ki­wa­nie zwró­cił się do Bez­dom­nego. – Jakie pan woli?

– A co, ma pan wybór? – mar­kot­nie spy­tał poeta, któ­remu wła­śnie skoń­czyły się papie­rosy.

– Jakie pan woli? – powtó­rzył nie­zna­jomy.

– No, „Naszą markę” – ze zło­ścią odpo­wie­dział Bez­domny.

Nie­zna­jomy nie­zwłocz­nie wyjął z kie­szeni papie­ro­śnicę i podał Bez­dom­nemu.

– „Nasza marka”.

I redak­tora, i poetę zdu­miał nie tyle fakt, że w papie­ro­śnicy była wła­śnie „Nasza marka”, co sama papie­ro­śnica. Była dużych roz­mia­rów, zro­biona z czy­stego złota, a gdy się otwo­rzyła, na jej wieczku roz­bły­snął błę­kit­nym i bia­łym bla­skiem bry­lan­towy trój­kąt.

W tej samej chwili lite­raci pomy­śleli każdy co innego. Ber­lioz: „Nie, cudzo­zie­miec!”, Bez­domny: „A niech go dia­bli!”.

Poeta i wła­ści­ciel papie­ro­śnicy zapa­lili, nato­miast nie­pa­lący Ber­lioz podzię­ko­wał.

„Trzeba będzie zaopo­no­wać – zde­cy­do­wał się Ber­lioz – ow­szem, czło­wiek jest śmier­telny, nikt nie prze­czy. Rzecz wszakże w tym, że…”

Nie zdą­żył jed­nak wymó­wić tych słów, gdy ode­zwał się cudzo­zie­miec:

– Tak, czło­wiek jest śmier­telny, ale byłoby to jesz­cze pół biedy. Gorzej, że cza­sem śmierć przy­cho­dzi znie­nacka, ot, w czym sęk! I nikt nie może prze­wi­dzieć nawet tego, co będzie robił dziś wie­czo­rem.

„Jakieś bez­sen­sowne sta­wia­nie sprawy…” – pomy­ślał Ber­lioz i zaprze­czył:

– No, to już duża prze­sada. Dzi­siej­szy wie­czór mam zapla­no­wany mniej wię­cej dokład­nie. Oczy­wi­ście, rozu­mie się, jeśli na Bron­nej nie spad­nie mi na głowę cegła…

– Cegła ni z tego, ni z owego nikomu ni­gdy na głowę nie spada – prze­rwał mu nie­zna­jomy men­tor­skim tonem. – Zapew­niam, że panu w żad­nym razie nie zagraża. Pan umrze inną śmier­cią.

– A pan może wie jaką dokład­nie? – z cał­kiem natu­ralną w tej sytu­acji iro­nią spy­tał Ber­lioz, dając się wcią­gnąć w ten zupeł­nie absur­dalny spór. – I powie mi pan?

– Chęt­nie – odparł nie­zna­jomy. Zmie­rzył Ber­lioza spoj­rze­niem, jakby miał zamiar uszyć mu gar­ni­tur, i przez zęby mruk­nął coś w rodzaju: „Raz, dwa… Mer­kury w dru­gim domu… księ­życ zaszedł… sześć – nie­szczę­ście… wie­czór – sie­dem…”. Po czym oznaj­mił gło­śno i rado­śnie: – Utną panu głowę!

Bez­domny z wście­kło­ścią wyba­łu­szył oczy na nie­tak­tow­nego nie­zna­jo­mego, Ber­lioz zaś spy­tał z krzy­wym uśmie­chem:

– A kto kon­kret­nie? Wro­go­wie? Inter­wenci?

– Nie. Rosyj­ska kobieta, kom­so­mołka.

– Hm… – mruk­nął Ber­lioz zgor­szony żar­ci­kiem nie­zna­jo­mego. – No, pan wyba­czy, ale to mało praw­do­po­dobne.

– Ja też pro­szę o wyba­cze­nie – powie­dział cudzo­zie­miec – ale tak będzie. Aha, chciał­bym spy­tać, co pan zamie­rza robić dzi­siaj wie­czo­rem, jeśli to nie tajem­nica?

– Żadna tajem­nica. Teraz wstą­pię do sie­bie na Sadową, a póź­niej, o dzie­sią­tej wie­czo­rem w Mas­so­li­cie mam zebra­nie, któ­remu będę prze­wod­ni­czył.

– Nie, abso­lut­nie tak nie będzie – sta­now­czo zaprze­czył cudzo­zie­miec.

– A to dla­czego?

– Dla­tego – odparł cudzo­zie­miec i przez zmru­żone powieki spoj­rzał na niebo, gdzie wyczu­wa­jąc już wie­czorny chłód, bez­gło­śnie szy­bo­wały czarne ptaki – że Annuszka już kupiła olej sło­necz­ni­kowy, nawet nie tylko kupiła, ale już go roz­lała. Więc zebra­nie się nie odbę­dzie.

Po tych sło­wach, co zupeł­nie zro­zu­miałe, pod lipami zapa­dła cisza.

– Prze­pra­szam – po chwili ode­zwał się Ber­lioz, zer­ka­jąc na baj­du­rzą­cego cudzo­ziemca. – Co tu ma do rze­czy olej sło­necz­ni­kowy… i co za Annuszka?

– Olej sło­necz­ni­kowy ma to do rze­czy – nagle ode­zwał się Bez­domny, naj­wi­docz­niej decy­du­jąc się wypo­wie­dzieć wojnę nie­pro­szo­nemu roz­mówcy. – Czy wam, oby­wa­telu, nie zda­rzało się odwie­dzać kie­dyś szpi­tala dla umy­słowo cho­rych?

– Iwa­nie!… – zawo­łał z cicha Michaił Alek­san­dro­wicz.

Jed­nak cudzo­zie­miec wcale się nie obra­ził i wesoło się roze­śmiał.

– Byłem, byłem i to nie raz! – wykrzyk­nął ze śmie­chem, nie spusz­cza­jąc z poety oka. – Gdzie to ja nie bywa­łem! Szkoda tylko, że nie zna­la­złem czasu, żeby spy­tać pro­fe­sora, co to jest schi­zo­fre­nia. Więc niech pan sam go o to spyta, Iwa­nie Niko­ła­je­wi­czu!

– Skąd pan wie, jak się nazy­wam?

– Bła­gam, Iwa­nie Niko­ła­je­wi­czu, kto pana nie zna? – Cudzo­zie­miec wycią­gnął z kie­szeni wczo­raj­szy numer „Litie­ra­tur­nej Gaziety” i Iwan Niko­ła­je­wicz zoba­czył na pierw­szej stro­nie wła­sną podo­bi­znę, a pod nią swoje wier­sze. Jed­nak jesz­cze wczo­raj rado­sny dowód sławy i popu­lar­no­ści teraz poety nie ucie­szył.

– Prze­pra­szam – powie­dział nabur­mu­szony – nie mógłby pan chwi­leczkę zacze­kać? Chcę powie­dzieć kole­dze parę słów.

– O, z przy­jem­no­ścią! – zawo­łał nie­zna­jomy – tak tu dobrze pod lipami, a ja, nawia­sem mówiąc, ni­gdzie się nie spie­szę.

– Posłu­chaj, Misza – szep­tem zaczął poeta, odcią­gnąw­szy Ber­lioza na bok. – To nie żaden zagra­niczny tury­sta, tylko szpieg. Rosyj­ski emi­grant, który się do nas prze­do­stał. Wyle­gi­ty­muj go, bo uciek­nie…

– Tak myślisz? – wyszep­tał zanie­po­ko­jony Ber­lioz, przy czym pomy­ślał: „Prze­cież on ma rację!”.

– Możesz mi wie­rzyć – sapał mu poeta do ucha – udaje głupka, żeby się cze­goś wywie­dzieć. Sły­szysz, jak on mówi po rosyj­sku – szep­tał i jed­nym okiem pil­no­wał, żeby nie­zna­jomy nie umknął. – Chodź, zatrzy­mamy go, bo zwieje…

I pocią­gnął Ber­lioza za rękę w stronę ławki.

Nie­zna­jomy nie sie­dział już, lecz stał obok niej, trzy­ma­jąc w dłoni jakąś ksią­żeczkę w ciem­no­sza­rej okładce, sztywną kopertę z dobrej jako­ści papieru i wizy­tówkę.

– Pro­szę wyba­czyć, że w zapale dys­ku­sji zapo­mnia­łem się panom przed­sta­wić. Oto moja wizy­tówka, pasz­port i zapro­sze­nie do Moskwy na kon­sul­ta­cje – powie­dział z naci­skiem, patrząc prze­ni­kli­wie na obu lite­ra­tów.

Oni zaś się zmie­szali. „Do licha, wszystko sły­szał…” – pomy­ślał Ber­lioz i uprzej­mym gestem poka­zał, że nie ma potrzeby oka­zy­wa­nia doku­men­tów. Pod­czas gdy cudzo­zie­miec wci­skał je redak­to­rowi, poeta zdą­żył odczy­tać z wizy­tówki wydru­ko­wane zagra­nicz­nymi lite­rami słowo „pro­fe­sor” i począt­kową literę nazwi­ska – podwójne „V”.

– Bar­dzo mi przy­jem­nie – wymru­czał spe­szony redak­tor i cudzo­zie­miec scho­wał doku­menty do kie­szeni.

W ten spo­sób sto­sunki zostały wzno­wione i cała trójka usia­dła na ławce.

– Pro­fe­so­rze, więc został pan zapro­szony do nas w cha­rak­te­rze kon­sul­tanta?

– Tak, kon­sul­tanta.

– Jest pan Niem­cem? – dopy­ty­wał się Bez­domny.

– Ja? – pyta­niem na pyta­nie odpo­wie­dział pro­fe­sor i nagle wpadł w zadumę. – Tak, zapewne jestem Niem­cem.

– Dobrze pan mówi po rosyj­sku – zauwa­żył Bez­domny.

– O, ja w ogóle jestem poli­glotą i znam wiele języ­ków – odparł pro­fe­sor.

– A jaka jest pań­ska spe­cjal­ność? – docie­kał Ber­lioz.

– Jestem spe­cja­li­stą czar­nej magii.

„Masz ci los!…” – zako­ła­tało w gło­wie Micha­iła Alek­san­dro­wi­cza.

– I… i w zakre­sie tej spe­cjal­no­ści zapro­szono pana do nas? – dopy­ty­wał się, z tru­dem dobie­ra­jąc słowa.

– Wła­śnie tak – potwier­dził pro­fe­sor i wyja­śnił: – W tutej­szej biblio­tece naro­do­wej odna­le­ziono ory­gi­nalne ręko­pisy Her­berta z Auril­lac, czar­no­księż­nika z dzie­sią­tego wieku. Pro­szą mnie, żebym je odczy­tał. Jestem jedy­nym spe­cja­li­stą na świe­cie.

– A… a! Jest pan histo­ry­kiem? – z wielką ulgą i sza­cun­kiem domy­ślił się Ber­lioz.

– Jestem histo­ry­kiem – potwier­dził uczony i dodał ni w pięć, ni w dzie­więć: – Dzi­siaj wie­czo­rem na Patriar­szych Pru­dach wyda­rzy się cie­kawa histo­ria!

Redak­tor i poeta znowu się nie­zmier­nie zdzi­wili, pro­fe­sor zaś gestem przy­wo­łał ich bli­żej, a gdy się ku niemu pochy­lili, wyszep­tał:

– Pamię­taj­cie, że Jezus naprawdę ist­niał.

– Widzi pan, pro­fe­so­rze – ode­zwał się Ber­lioz z wymu­szo­nym uśmie­chem – jeste­śmy pełni sza­cunku dla pań­skiej ogrom­nej wie­dzy, lecz mamy inny punkt widze­nia na tę kwe­stię.

– Ależ tu nie potrzeba żad­nych punk­tów widze­nia! – odparł dziwny pro­fe­sor. – Po pro­stu ist­niał i już.

– Musi być jed­nak jakiś dowód… – zaczął Ber­lioz.

– Dowody też nie są potrzebne – odpo­wie­dział pro­fe­sor i ści­szył głos, przy czym jego obcy akcent nie wie­dzieć czemu zanikł. – Wszystko jest pro­ste: wcze­snym ran­kiem czter­na­stego dnia wio­sen­nego mie­siąca nisan, roz­ko­ły­sa­nym kro­kiem kawa­le­rzy­sty, w zarzu­co­nym na ramiona bia­łym płasz­czu z krwa­wym pod­bi­ciem…Roz­dział 3. Siódmy dowód

Roz­dział 3

Siódmy dowód

– Była pra­wie dzie­siąta rano, wielce sza­nowny Iwa­nie Niko­ła­je­wi­czu – powie­dział pro­fe­sor.

Poeta prze­su­nął dło­nią po twa­rzy jak czło­wiek, który dopiero co się obu­dził, i zoba­czył, że na Patriar­szych Pru­dach zapadł już wie­czór.

Woda w sta­wie pociem­niała, lekka łódeczka śli­zgała się po niej, sły­chać było plusk wio­sła i chi­choty jakiejś oby­wa­telki w łódce. W ale­jach na ław­kach poja­wili się spa­ce­ro­wi­cze, ale tylko z trzech stron czwo­ro­boku, oprócz tej, gdzie znaj­do­wali się nasi roz­mówcy.

Niebo nad Moskwą jakby wybla­kło i w górze bar­dzo wyraź­nie było widać księ­życ w pełni, jesz­cze nie złoty, lecz biały. Już było czym ode­tchnąć i głosy pod lipami brzmiały łagod­niej, po wie­czo­ro­wemu.

„Jakże to się stało, że nie zauwa­ży­łem, jak zdą­żył upleść całe opo­wia­da­nie? – zdzi­wił się Bez­domny. – Prze­cież już mamy wie­czór! A może wcale to nie on opo­wia­dał, ale po pro­stu zasną­łem i wszystko mi się przy­śniło?”

Należy jed­nak przy­pusz­czać, że opo­wia­dał pro­fe­sor, w prze­ciw­nym razie trzeba by było dopu­ścić, że to samo przy­śniło się Ber­lio­zowi, gdyż ode­zwał się, z uwagą wpa­tru­jąc się w twarz cudzo­ziemca:

– Pań­ska wer­sja, pro­fe­so­rze, jest bar­dzo inte­re­su­jąca, acz­kol­wiek zupeł­nie nie przy­staje do opo­wie­ści ewan­ge­licz­nych_._

– Ależ drogi panie – pobłaż­li­wie i z uśmiesz­kiem zaczął pro­fe­sor. – Kto jak kto, ale pan powi­nien wie­dzieć, że nic zgoła z tego, co jest napi­sane w Ewan­ge­liach, w rze­czy­wi­sto­ści ni­gdy się nie zda­rzyło i jeśli zaczniemy powo­ły­wać się na nie jako źró­dło histo­ryczne… – Jesz­cze raz się uśmiech­nął, a Ber­lioz się stro­pił, gdyż dosłow­nie to samo powie­dział Bez­dom­nemu, kiedy szli Bronną do Patriar­szych Pru­dów.

– To prawda – zauwa­żył Ber­lioz – ale oba­wiam się, że nikt nie może potwier­dzić, że rów­nież to, o czym pan nam opo­wia­dał, działo się w rze­czy­wi­sto­ści.

– O, nie! To może kto potwier­dzić! – łamaną rusz­czy­zną, z nad­zwy­czajną pew­no­ścią sie­bie zaprze­czył pro­fe­sor i nie­ocze­ki­wa­nie tajem­ni­czym gestem przy­wo­łał obu przy­ja­ciół bli­żej do sie­bie.

Skło­nili się więc ku niemu z obu stron, a on powie­dział, lecz już bez żad­nego obcego akcentu, który u niego, dia­bli wie­dzą czemu, to zani­kał, to się poja­wiał:

– Rzecz w tym… – tu pro­fe­sor lękli­wie obej­rzał się i dalej cią­gnął szep­tem – że ja byłem obecny przy tym wszyst­kim. Byłem na tara­sie u Pon­cju­sza Piłata, w ogro­dzie, gdy roz­ma­wiał z Kaj­fa­szem, i na pomo­ście, ale pota­jem­nie, inco­gnito, że tak powiem, więc pro­szę was – nikomu ani słowa, abso­lutna tajem­nica!… Tsss!

Zapa­dło mil­cze­nie i Ber­lioz zbladł.

– Pan… jak długo jest pan w Moskwie? – spy­tał nie­pew­nie.

– W tej chwili przy­je­cha­łem – z roz­tar­gnie­niem odpo­wie­dział pro­fe­sor, a przy­ja­ciele wresz­cie domy­ślili się, że należy przyj­rzeć się jego oczom i stwier­dzili, że lewe, zie­lone jest zupeł­nie sza­lone, a prawe – puste, czarne i mar­twe.

„Wszystko jasne! – pomy­ślał zmie­szany Ber­lioz. – Albo ten Nie­miec przy­je­chał już pomy­lony, albo zwa­rio­wał teraz na Patriar­szych. A to histo­ria!”

Rze­czy­wi­ście wszystko się wyja­śniło: dziwne śnia­da­nie u nie­ży­ją­cego filo­zofa Kanta, głu­pie słowa o oleju sło­necz­ni­ko­wym i Annuszce, prze­po­wied­nie o tym, że głowa będzie odcięta i cała reszta – pro­fe­sor był waria­tem.

Ber­lioz natych­miast zorien­to­wał się, co należy zro­bić. Za ple­cami pro­fe­sora mru­gnął do Bez­dom­nego, żeby się cudzo­ziem­cowi nie sprze­ci­wiał, lecz zmie­szany poeta nie zro­zu­miał tych sygna­łów.

– Tak, tak, tak – powta­rzał zaafe­ro­wany Ber­lioz. – Zresztą wszystko to jest moż­liwe! Nawet bar­dzo moż­liwe. Pon­cjusz Piłat, taras i temu podobne… A przy­je­chał pan sam czy z mał­żonką?

– Sam, ja zawsze jestem sam – odparł pro­fe­sor z gory­czą.

– A gdzie są pań­skie rze­czy, pro­fe­so­rze? – przy­mil­nie dopy­ty­wał się Ber­lioz. – W Metro­polu? Gdzie pan się zatrzy­mał?

– Ja? Ni­gdzie – ze smut­kiem wyja­śnił pomy­lony Nie­miec i roz­tar­gniony błą­dził zie­lo­nym okiem po Patriar­szych Pru­dach.

– Jak to? A… gdzie pan będzie miesz­kał?

– W pań­skim miesz­ka­niu – rzu­cił nie­dbale wariat i puścił oko.

– Ja… bar­dzo jestem rad – mruk­nął Ber­lioz – lecz doprawdy będzie panu nie­wy­god­nie… Metro­pol ma zna­ko­mite pokoje, to hotel pierw­szej klasy…

– A dia­bła także nie ma? – nagle chory rado­śnie zapy­tał Iwana Niko­ła­je­wi­cza.

– I dia­bła…

– Nie sprze­ci­wiaj się! – samymi war­gami szep­nął Ber­lioz, cho­wa­jąc się za plecy pro­fe­sora i robiąc zna­czące miny.

– Nie ma żad­nego dia­bła! – Pogu­biw­szy się w całym tym zamę­cie, Iwan Niko­ła­je­wicz krzyk­nął nie to, co trzeba: – Co znowu! Niech pan nie struga wariata!

Pomy­le­niec tak się roze­śmiał, że z lipy nad gło­wami sie­dzą­cych wyfru­nął wró­bel.

– No, to już naprawdę cie­kawe – ura­do­wał się pro­fe­sor – co to się u was wypra­wia, czego się nie tknąć, niczego nie ma! – Nagle prze­stał się śmiać, a co bar­dzo zro­zu­miałe przy cho­ro­bach psy­chicz­nych, ze śmie­chu wpadł w inną skraj­ność – zezło­ścił się i krzyk­nął surowo: – Uważa pan, że nie ma?

– Spo­koj­nie pro­fe­so­rze, spo­koj­nie – mam­ro­tał Ber­lioz, nie chcąc dener­wo­wać cho­rego. – Niech pan tu posie­dzi chwi­leczkę z towa­rzy­szem Bez­dom­nym, a ja tylko sko­czę za róg, zadzwo­nię, a póź­niej odpro­wa­dzimy pana, dokąd pan zechce. Prze­cież nie zna pan mia­sta…

Plan Ber­lioza należy uznać za słuszny: trzeba było dobiec do naj­bliż­szej budki tele­fo­nicz­nej i powia­do­mić Biuro do spraw Cudzo­ziem­ców, że oto wła­śnie przy­były zza gra­nicy kon­sul­tant sie­dzi na Patriar­szych Pru­dach w sta­nie wyraź­nie nie­nor­mal­nym. Trzeba coś zro­bić, bo wyj­dzie jakaś nie­przy­jemna heca.

– Zadzwo­nić? No cóż, niech pan dzwoni – ze smut­kiem zgo­dził się chory i nagle popro­sił żar­li­wie: – Ale na poże­gna­nie bła­gam pana, niech pan uwie­rzy bodaj w to, że dia­beł ist­nieje! O nic wię­cej nie pro­szę. Niech pan weź­mie pod uwagę, że jest na to siódmy dowód, naj­pew­niej­szy! I zaraz się pan z nim zapo­zna.

– Dobrze, dobrze – z uda­waną łagod­no­ścią przy­tak­nął Ber­lioz, mru­gnął do zde­ner­wo­wa­nego poety, któ­remu wcale nie uśmie­chało się pil­no­wa­nie zwa­rio­wa­nego Niemca, i pośpie­szył do wyj­ścia z Patriar­szych na rogu Bron­nej i zaułka Jer­mo­ła­jew­skiego.

Pro­fe­sor zaś jakby od razu wyzdro­wiał i stał się wesel­szy.

– Micha­ile Alek­san­dro­wi­czu! – zawo­łał w ślad za Ber­lio­zem.

Lite­rat drgnął, odwró­cił się, lecz uspo­ko­iła go myśl, że zapewne jego imię i _otcze­stwo_ pro­fe­sor rów­nież zna z jakichś gazet. Pro­fe­sor zaś wołał, zło­żyw­szy dło­nie w trąbkę:

– Jeśli pan chce, każę zaraz wysłać tele­gram do pań­skiego wuja w Kijo­wie.

I znowu Ber­lio­zem wstrzą­snął dreszcz. Skąd ten wariat wie o kijow­skim wuju? Prze­cież o tym, z całą pew­no­ścią, w żad­nej gaze­cie nie pisali. Czy Bez­domny cza­sem nie ma racji? A jeśli te doku­menty są lipne? Ach, co za dziwny typ. Trzeba dzwo­nić! Natych­miast dzwo­nić! Spraw­dzą go raz-dwa!

I już wię­cej nie słu­cha­jąc, Ber­lioz ruszył dalej.

Wtem przy wyj­ściu na Bronną tuż przed nim wstał z ławki dokład­nie taki sam oby­wa­tel, jak ten, który wcze­śniej w bla­sku słońca ufor­mo­wał się z tłu­stego skwaru. Teraz już nie był ulotny, ale zwy­czajny, oble­czony w ciało, i w gęst­nie­ją­cym zmierz­chu Ber­lioz wyraź­nie widział, że wąsiki ma jak kurze pióra, oczka maleń­kie, iro­niczne i z lekka pijane, spodnie zaś w kratę, pod­cią­gnięte na tyle, że widać brudne białe skar­petki.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki