Mitologia estońska i liwska - ebook

Estonia - kraina wiatru i pieśni

Estonia to niewielki terytorialnie kraina peryferiach Europy, na wschodnim obrzeżu morza Bałtyckiego. Republika Estońska - est. Eesti Vabariik - w naszych czasach obejmuje obszar 45215 km².

Ponieważ Estonia nigdy nie zaistniała pierwszoplanowo w tak zwanym centrum uwagi wielkiego świata, dlatego przechowała swą jedyną i niepowtarzalną, unikalną kulturę, krajobraz, aurę, zwyczaje i hermetyczny dla nas język. Inna też od naszej, przez swą odrębność, jest mentalność tego chłopskiego narodu. Inny język z grupy ugrofińskiej, gdyż posiada aż 14 przypadków i tylko jeden ogólny rodzaj gramatyczny. Tę oszczędność rekompensują wielość i precyzja rzeczowników. My posiadamy tylko cztery strony świata, zaś Estończycy już mają osiem. My musimy określić np. wiatr wiejący z północnego wschodu posługując się aż trzema słowami, Estończycy zadowalają się jednym słowem: loodetuul.

Naród estoński był i pozostał nieliczny, co nie znaczy, że kiedykolwiek był mały duchowo. Dzisiaj, w sumie liczy do 1,3 miliona wraz z emigracją, lecz jego odrębna i wyrazista kultura, historia i silnie zakorzeniona w ludowej tradycji literatura są pod wieloma znaczeniami wyjątkowe w skali nie tylko europejskiej. Inna jest też, w porównaniu z literaturą polską, literatura estońska. Wyjątkowo odpowiedzialna, gdyż zawsze była mocno osadzona na rodzimym rdzeniu, skupiona na konkretach dnia powszedniego problemach ogólnych i ważkich dla narodowej zbiorowości.

Estonia jest częścią obszaru kulturowego i historycznego określanego przez naukę niemiecką jako Baltikum, a przez rosyjską jako Pribałtyka. Termin jest używany w odniesieniu do Morza Bałtyckiego oraz leżących nad nim obszarów lądowych, powiązanych z nim geograficznie, gospodarczo i politycznie. Jak wskazują wykopaliska archeologiczne człowiek na ziemiach estońskich pojawił się wraz z końcem ostatniego zlodowacenia - około 10 tysięcy lat przed naszą erą.

Niektórzy historycy zakładają, że około 4 tysięcy p.n.e. północno- wschodnie obrzeża Morza Bałtyckiego były zamieszkiwane przez pra- Lapończyków, którzy następnie zaczęli być wypierani przez inne zbliżone do nich ludy. W tym okresie na ziemiach południowej Estonii pojawiają się, być może pierwsze, forpoczty plemion bałtyjskich, z których znacznie później wytworzył się etnos narodu łotewskiego.

Bardziej uzasadniona jest teza iż w III tysiącleciu p.n.e. na terenach obecnej Estonii i Łotwy, nieco później także Finlandii, pojawiły się plemiona ugrofińskie. W ściślejszym rozumieniu w krajobrazie lasów, bagien i wód - Estowie - protoplaści dzisiejszych Estończyków, pojawili się w okresie neolitu wraz z innymi plemionami z grupy językowej ugrofińskiej około 3300-1500 p.n.e., przybywszy z praojczyzny plemion ugrofińskich, znajdującej się pomiędzy rzeką Kamą a Uralem. Najprawdopodobniej czas przybycia tych plemion na obszar dzisiejszej Estonii jest datowany już na 2800 lat wcześniej.

Językowo i kulturowo Estowie byli i są spokrewnieni z najbliżej sąsiadującymi z nimi od południa Liwami, następnie z Wotami, Iżorcami. Finami, Karelami, Wepsami.

Pierwotnie, w okresie „zajmowania ojczyzny”, na podstawie badań kostnych prowadzonych na cmentarzyskach, ustalono że przodkowie Liwów i Estów antropologicznie należeli do białomorsko-bałtyckiego typu europoidalnego, cechującego się krótkością głowy, jasnymi włosami, niebieskimi oczyma, różową cerą, silnym zarostem i wzrostem średnim lub niskim.

Z czasem zamieszkujący wschodnie wybrzeża Bałtyku Ugrofinowie stopniowo zostali wyparci przez bardziej ekspansywne i później przybyłe indoeuropejskie plemiona bałtyjskie. W I tysiącleciu przed Chrystusem na obszarze Skandynawii pojawiły się ludy germańskie, spychając Lapończyków ku północy. W początkach naszej ery Goci i Burgundowie przeprawili się przez Morze Bałtyckie i wylądowali na jego południowym wybrzeżu, przemieszczając się w następnych wiekach na południe, ku Morzu Czarnemu. Po ich odejściu (a być może i wcześniej, kwestia ta bowiem nadal pozostaje sporna), na opuszczonych przez nich terenach pojawiły się ludy słowiańskie.

Ostateczny rozpad wspólnoty ugrofińskiej wokół wschodniego Bałtyku miał miejsce w okresie XI-XIII wiek. Po tym czasie i w wyniku tego procesu zaczęły się kształtować współczesne narody: Finów, Karelów, Estów, Liwów, Ingrów, Wotów, Wepsów. Dziś te narody noszą zbiorczą nazwę bałtofińskich.

W wyniku tych wędrówek, nad Bałtykiem usadowiły się ostatecznie cztery grupy etniczno-językowe: Ugrofinowie, praprzodkowie dzisiejszych Finów, Estończyków, Liwów, plemiona bałtyjskie, z których wywodzą się Łotysze, Litwini i do XIII/XIV wieku Prusowie. Trzecia grupa to my, Słowianie, a czwarta, to najpóźniejsza, germańska, która przybyła zza morza, nie tak jak Słowianie, Ugrofinowie i Bałtowie lądem.

Etymologia nazwy Estonia wywodzi się prawdopodobnie ze staroangielskiego i dziś angielskiego terminu: east - wschód. Po raz pierwszy tej nazwy użył podróżnik i kronikarz anglosaski Wulfstan - w IX wieku, pisząc o Estland - krainie wschodniej. Wcześniej, bo w roku 98 naszej ery historyk rzymski Tacyt zanotował obecność ludów Aesti - Estów, zbieraczy bursztynu. łac. aestiorium gentes¹ , choć dzisiejsi badacze raczej skłaniają się do poglądu, iż rzymski historyk raczej miał na myśli przodków dzisiejszych narodów bałtyjskich to znaczy Litwinów i Łotyszów. Pogańskie plemiona bałtycko-fińskie, do których zaliczani są Estowie trudniły się uprawą ziemi, hodowlą, zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem. Dokonywały też wypraw łupieżczych na sąsiadów. Ożywione kontakty pomiędzy nimi a Słowianami dostrzegane są w obustronnych wpływach w językach, kulturze materialnej, w elementach wierzeń. Słowianie zapożyczyli od Finów niektóre ozdoby, typy demoniczne, terminy gospodarcze (zwłaszcza z zakresu rybołówstwa) i nazwy pożywienia.

Ponieważ już wiemy, gdzie dokładnie lokalizować Estonię na mapie Europy zajmijmy się jej regionami. Estonia to kraj niewielki obszarowo, ale silnie zróżnicowany regionalnie. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, iż poszczególne części tego kraju przez wieki były poddawane, w różnych okresach historycznych i ze zmienną intensywnością, wpływom i naciskom kultur i języków: rosyjskiej, niemieckiej, szwedzkiej, duńskiej, fińskiej, i wreszcie w drugiej połowie XVI i pierwszej XVII wieku - polskiej. Do regionów przypisane są dialekty językowe, stąd występująca wielość wariantowych nazw i imion na te same przedmioty, obiekty, zjawiska, istoty i nawet zwierzęta. Kierując się od morza w głąb lądu, na estońskich wyspach jest używany dialekt² : saarte - wyspiarski, na zachodnim wybrzeżu ludzie mówią w dialekcie läänne - zachodnim. Centrum kraju wraz z Tallinnem, stanowiące blisko połowę obszaru całego kraju to strefa stosowania dialektu kesk - środkowego. Ten dialekt stał się podstawą współczesnego literackiego języka estońskiego Bezpośrednio nad jeziorem Pejpus mówi się w dialekcie ida - wschodnim, bardziej na północ spotkamy się z dialektem: rannik - przybrzeżnym. Południowy wschód kraju jest podzielony na trzy dialekty, najbliżej morza, ale nie docierając doń, sytuuje się matecznik dialektu mulgi - przejściowego, wokół miasta Tartu panuje dialekt Tartu - tartuski, a głębokie południowo-wschodnie rubieże to region występowania dialektu Võru - jego nazwa pochodzi od wiodącej prowincji tego regionu - Võrumaa. Ciekawe i znamienne jest to, iż właśnie teraz już po wejściu Estonii do Unii Europejskiej proces odbudowy zasięgu używania języka Võru uległ znacznemu przyśpieszeniu.

Jedną z gwar tego dialektu posługują się rdzenni Setu, mieszkający obecnie po obu stronach granicy estońsko-rosyjskiej. Dialekt Võrumaa dziś jest uznawany za odrębny drugi język estoński. Innymi jego nazwami są między innymi: język Ugandi lub estoński język południowo-wschodni.

Historycznie język estoński wyodrębnił się z pierwotnego ogólnofińskiego języka (przyjmuje się, że do I wieku naszej ery), obok fińskiego, karelskiego, liwskiego i paru innych. Podział dialektyczny języka estońskiego wyróżnia grupę południową i północną. Według klasyfikacji prof. Łucji Okulicz-Kozaryn dialekt południowy jest dość jednolity, przeciwnie dialekt północny, który dzieli się na grupę zachodnią i wschodnią. Grupa północno-zachodnia, na której opiera się język literacki, zbliżona jest bardziej do języka fińskiego niż do grupy południowej estońskiego.

Regiony geograficzne i etnograficzne Estonii są następujące: zasadniczo północna część kraju przy zatoce Fińskiej nosi nazwę Viru/Virumaa po polsku Wirunia, wschodnia część tego regionu, którego największym miastem jest Narwa, obecnie w znacznym stopniu zruszczona nazywa się Ida Virumaa - Wschodnia Wirunia, dawna nazwa tego regionu to Alutaguse. Z Virumaa wyróżnia się podregiony wokół Tallinna Harija/Harjumaa. Wokół portu i kurortu Haapsalu - Lääne/Läänemaa, w którym przechowały się pewne naleciałości szwedzkie. Region Järvamaa, bardziej w centrum, ogniskuje się przy mieście Paide - pol. Biały Kamień. Bardziej na południe znajdują się regiony licząc od strony morza w głąb lądu: Pärnumaa, Viljandi, Tartumaa i Võrumaa. Przy czym południowo-wschodnie krańce tego ostatniego są zaliczane do Setumaa - kraju Setów. Odrębnym regionem etnograficznym są wyspy Sarema - est. Saaremaa o powierzchni 2922 km², nosząca polską nazwę Ozylia, od starej niemieckiej Ősel i mniejsza Hiuma est. Hiiumaa, powierzchnia 989 km² dawna szwedzka nazwa Dagö - Wyspa Dnia.

Ogólnie wyspy stanowią około 9% powierzchni całego kraju. Estonia posiada ponad 1550 wysp, w większości niezamieszkałych. Końcówka maa, tak często spotykana w estońskich nazwach oznacza: ziemia. Estonia to kraj płaski, bagnisty. Obszary bagniste, moczarowe podmokłe zajmują około 20% powierzchni kraju, ale jest to kraj przede wszystkim zalesiony. W Estonii lasy pokrywają 43% powierzchni kraju, z czego sosna stanowili 46%, brzoza 28% i świerk - 20%. Ziemie estońskie są północną granicą naturalnego występowania dębu. W ludowym nazewnictwie estońskim dąbrowa nosi miano dumne lasu Taary, sośniak jest nazywany królewskim lasem, brzezina to las panieński, a lasy olchowe, tak często porastające ten bagnisty kraj, są nazywane lasami sierocymi.

W średniowieczu przodkowie dzisiejszych Estończyków: chłopi, rybacy, rzemieślnicy i bardzo cieniutka warstwa mieszczańska określali się aż do połowy XIX wieku jako „maamees” lub „maarahvas”, czyli „ludzie ziemi” - co oznacza także „ludzi ze wsi”. Po raz pierwszy wyrażenia „naród estoński” użył Johan Voldemar Jannsen (1818-1890) dziennikarz, publicysta i budziciel estońskiej świadomości narodowej, dopiero w drugiej połowie XIX wieku.

Reasumując: ludność grupy językowej ugrofińskiej przybyła z obszarów wschodnich obrzeży Europy, z praojczyzny plemion ugrofińskich położonych pomiędzy Kamą a Uralem. Ci nowi mieszkańcy są przodkami dzisiejszych Finów, Estończyków, Liwów, Iżorców, Wotiaków, Wepsów, Karelów. Pra-Estowie dotarli w swej ekspansji do rubieży południowej jaką stanowiła rzeka Dźwina, łot. Daugava, est. Vaina, liw. Vēna. Kiedy to miało miejsce, tutaj mogą być jedynie uzasadnione hipotezy. Najbardziej przekonywująca jest ta, iż odbywało się to falami w ostatnich stuleciach starej ery.

Możemy przypuszczać, że znacznie później z liczniejszego pnia plemion Estów wyodrębniły się plemiona liwskie. Część z nich pozostała na obszarze dzisiejszego łotewskiego regionu Vidzeme, zaś część przekroczyła rzekę, zasiedlając dzisiejszą Kurlandię. Tak więc, to Liwowie przekroczyli Dźwinę i opanowali obszar dzisiejszej Kurlandii, a nawet są przesłanki, aby przypuszczać, iż zasięg osadniczy Liwów sięgał aż do Mierzei Kurońskiej.

Łącznie bitne plemiona liwskie zamieszkiwały do połowy XIII wieku około pół terytorium dzisiejszej Łotwy - dwa pełne regiony: Kurlandię i Liwonię, odpowiednio po łotewsku Kurzeme i Vidzeme.

Przed chrześcijańskim podbojem, około roku 1200, gęstość zaludnienia ziem estońskich i łotewskich wynosiła 3 osoby na km².

Teraz, w toku naszej narracji, należy wprowadzić kolejny termin i tym samym kolejnego aktora dziejów. Czuď - to staroruska nazwa Estów i innych plemion ugrofińskich, zamieszkujących między innymi okolice Nowogrodu Wielkiego, jeziora Onega, Dźwiny Północnej etc. Przyjmuje się że od X do XI w. wschodnie ziemie estońskie były pod luźnym zwierzchnictwem Rusi. W roku 1030 estońskie grodziszcze Tarbatu zostało zdobyte przez księcia Jarosława Mądrego (978-1054) i przemianowane na Jurjew³ - na cześć zdobywcy. Panowanie ruskie na tych obszarach trwało około 30 lat. Ruscy władcy rozpoczęli nawracanie pogańskich Estów, ale ich działania nie pozostawiły trwalszych instytucjonalnych śladów.

Pierwsze i najważniejsze słowa z zakresu terminologii chrześcijańskiej, które trafiły do języka estońskiego, takie jak papież, krzyż, księga są pochodzenia greckiego i przybyły via Nowogród.

Od strony morza Duńczycy pierwsze próby chrystianizacji i podboju ziem estońskich podjęli w latach 1134-1157. Z większym impetem rozpoczęli w roku 1219, kiedy duński arcybiskup Lundu Andreas Sunesen (1201-1223) otrzymał od papieża Innocentego III specjalną bullę nakazującą mu szerzyć wiarę Chrystusa na ziemiach pogańskich pogan czyli Estów.

Najintensywniejsze działania nawracania na nową wiarę miały miejsce z kierunku południowego, poczynając od roku 1208, kiedy to systematyczny podbój ziem wolnych i pogańskich plemion estońskich rozpoczęli Niemcy. Główną siłą uderzeniową germańskiej ekspansji na ziemię wolnych i wciąż pogańskich plemion estońskich stał się zakon kawalerów mieczowych (łac. Fratres militiae Christi de Livonia, niem. Brüder der Ritterschaft Christi) - inne jego nazwy to: zakon liwoński, kawalerowie mieczowi, rycerze Chrystusowi, bracia Chrystusa, rycerze mieczowi, mieczownicy. Był to zakon rycerski, głównie złożony z Niemców działający w Inflantach, z główną siedzibą w Rydze i Kiesi założony przez biskupa ryskiego Alberta von Buxhövdena w roku 1202 i oparty na regule Templariuszy. Zakon miał bardzo burzliwe dzieje. Już pierwszy z mistrzów zakonu Vinno/Wenno/Winnie von Rohrbach (1204-1209) pochodzący z księstwa Kassel-Naumburg został zamordowany przez współbrata, rycerza Wickberta - toporem. Przyczyna mordu jest nieznana. Rycerz Wickbert został ścięty, a następcą ofiary został Volkwin Schenk. Po ciężkiej klęsce poniesionej w bitwie z Bałtami pod Szawlami w roku 1236, w której poległ m. in. ich drugi mistrz Volquin/Volkwin Schenk von Winterstädt, osłabieni Kawalerowie Mieczowi połączyli się w roku 1237 z mocniejszym zakonem krzyżackim, przejmując jego regułę. Mieczownicy ocalali z pogromu szawelskiego, zasileni kontyngentem 50 rycerzy pod dowództwem Hermana von Balk stali się rycerzami zakonu krzyżackiego. Herman von Balk miał się stać pierwszym mistrzem krajowym autonomicznego Zakonu Inflanckiego. W istocie doszło wówczas do inkorporacji Zakonu Kawalerów Mieczowych do zakonu krzyżackiego w wyniku czego powstała Inflancka gałąź zakonu krzyżackiego, która zachowała w Inflantach pewną autonomię administracyjną względem pruskiej i niemieckiej gałęzi zakonu, na przykład prawo wyboru mistrza krajowego, który był tylko zatwierdzany przez Wielkiego Mistrza Zakonu. Nadal jednak w pewnym stopniu podlegała biskupowi Rygi. Strojem zakonnym kawalerów mieczowych był płaszcz koloru białego, a symbolem czerwony krzyż nad czerwonym mieczem z rękojeścią skierowaną do góry, choć znane są też przedstawienia dwóch czerwonych skrzyżowanych mieczy z czerwoną gwiazdą nad nimi lub bez niej. Ostatecznie, odnowiony w okresie reformacji zakon, pod nazwą Zakonu Liwońskiego ustał 19.X.1561 roku. W tym miejscu należy przypomnieć parę podstawowych danych o Zakonie krzyżackim, który przez 300 lat odgrywał kluczową rolę na ziemiach estońskich.

Jego pełna nazwa brzmi: Zakon Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (Zakon Krzyżacki, Zakon Niemiecki, łac. Ordo fratrum domus hospitalis Sanctae Mariae Theutonicorum in Jerusalem, Ordo Teutonicus, OT, niem. Orden der Brüder vom Deutschen Haus Sankt Mariens in Jerusalem, Deutscher Orden, DO). Był to zakon rycerski, jeden z trzech największych, rekrutował głównie Niemców i był narzędziem agresywnej germanizacji. Godłem krzyżaków był czarny krzyż na białym polu. Jego pierwszym wielkim mistrzem w latach 1198-1200 był Herman Walpot. Zakon na wiele lat orężnie i intrygami opanował obszary późniejszych Prus Wschodnich także zajął tereny dzisiejszej Łotwy i Estonii. Zakon podbił także niektóre ziemie Polski i Litwy - rejon tak zwanej Małej Litwy z Kłajpedą.