Modlitewnik bizantyjski - ebook

Ks. dr Łukasz Leonkiewicz

Prawosławne Seminarium Duchowne w Warszawie

„Nieustannie się módlcie” (1 Tes 5, 17)

Modlitwa

Modlitwa jest jednym z zaleceń, jakie pozostawił nam w swoich listach święty apostoł Paweł. Pierwszym zaskoczeniem i niezrozumieniem, które pojawia się natychmiast po przeczytaniu tych słów, jest kwestia nieustanności modlitwy. Co znaczą słowa „Nieustannie się módlcie”? Przecież stała modlitwa paraliżuje życiowe czynności, uniemożliwia pracę, przez co alienuje człowieka ze społeczeństwa, sprawia, że staje się on samotnikiem, który poświęca wszystko modlitwie, by ostatecznie, w celu realizacji słów apostoła, zrezygnowawszy z życia w świecie, zamknąć się w murach klasztornych i w taki sposób realizować słowa Pisma Świętego. Oczywiście takie rozumienie słów apostoła Pawła jest bardzo powierzchowne. Nieustanna modlitwa nie jest przecież zalecana wyłącznie mnichom, lecz wszystkim wierzącym chrześcijanom. Jak zatem powinna wyglądać? Czy nieustanna modlitwa to odczytywanie bądź odmawianie znanych nam modlitw? Czy może modlitwa jest czymś innym, niż o niej potocznie się mówi? Wydaje się, że właśnie najtrudniejszym słowem w wypowiedzi św. Pawła jest właśnie „modlitwa”. I skoro uznać należy, że potoczne wyobrażenia o modlitwie są niewłaściwe, to warto przyjrzeć się temu, czym jest modlitwa w literaturze duchowej, jak opisują ją nauczyciele życia duchowego.

Już w czasach starożytnych Ewagriusz z Pontu modlitwę nazywał „obcowaniem umysłu z Bogiem”1. Wszelkie zewnętrzne gesty, czyny i słowa w modlitwie są zaledwie wprowadzeniem duszy w świat umysłowy. Prawdziwa modlitwa jest „wstępowaniem umysłu ku Bogu”2 i zgłębianiem Jego niepoznawalności, co oznacza, że nie może ona zatrzymać się na zewnętrznych działaniach modlitewnych. A skoro modlitwa jest stanem umysłu bądź stanem ducha ludzkiego, to jako najwłaściwsza aktywność umysłu lub ducha staje się możliwa wszędzie tam, gdzie aktywny jest duch. Nawet przy codziennych czynnościach, w pracy, w podróży, tak jak św. Marta z kazania wielkiego mistyka średniowiecznego Mistrza Eckharta3, podczas usługiwania innym można mieć umysł przy Bogu i stale się modlić. Ów pisarz średniowieczny przedstawił bardzo interesującą i współcześnie ważną kwestię dotyczącą modlitwy. Dwie siostry Łazarza są symbolami dwóch rodzajów modlitwy. Maria, jako młodsza, prezentuje pierwszy etap modlitwy, związany właśnie z rezygnacją z działania i skupienie się na kontemplacji Pana Jezusa. Wiąże się to także z fascynacją zewnętrzną stroną modlitwy – postawą, gestami, formułą modlitewną i ostatecznie z rezygnacją z działań, które rozpraszają człowieka. Ta postawa jest właściwa wszystkim tym, którzy zaczynają się modlić, którzy jeszcze nie zdobyli wystarczającego doświadczenia modlitewnego, umożliwiającego im wstąpienie na wyższy poziom, na którym znajduje się Marta. Bardziej doświadczona i starsza siostra natomiast, patrząc na Marię, widzi w niej siebie z przeszłości i stara się pomóc jej wstąpić na kolejny poziom modlitwy, na którym ona sama się znajduje. A poziom ów to umiejętność modlitwy serca, zwanej przez Ewagriusza z Pontu modlitwą umysłu, która nie jest związana z jakąkolwiek formą zewnętrzną, lecz jest stałą aktywnością umysłu, który modli się nawet przy wykonywaniu codziennych obowiązków. Modlitwa to, jak chcą nam powiedzieć wielcy mistycy, nieustanna pamięć o Bogu i rozmowa z Nim. Modlitwa to zadanie, którego należy się podjąć, by dojrzeć duchowo. Z tego właśnie powodu Pan Jezus nie odrzuca niedoświadczonej w modlitwie Marii, która zafascynowana Nim siedzi u Jego stóp. Widzi w niej początek drogi modlitewnej, zna jej serce, dlatego mówi Marcie, że „Maria obrała najlepszą cząstkę”, bowiem rozpoczęła właśnie drogę, którą Marta już przebyła i z czasem osiągnie ten etap modlitewnej ścieżki, w którym umysł będzie nieustannie o Bogu pamiętał, a modlitwa połączy się z działaniem.

Inne piękne myśli o modlitwie znajdujemy w _Czterech słowach o modlitwie_4 św. Teofana Rekluza5. Pisze on o różnych rodzajach modlitwy – o modlitwie w świątyni, o modlitwie domowej, ale również o różnych stopniach modlitwy. Początkowo ładnie opisuje, co modlitwą nie jest: „(...) nie każde zanoszenie modlitwy czy recytowanie jej tekstu jest modlitwą. Stanie w domu przed ikoną czy bicie pokłonów to jeszcze nie jest modlitwa, lecz atrybut modlitwy; recytowanie modlitw z pamięci lub książki czy też słuchanie lektora to również nie jest jeszcze modlitwa, a jedynie narzędzie lub sposób jej wzbudzenia”6. Potoczne podejście do modlitwy zamyka się w formie zewnętrznej, która sama w sobie nie może przemienić człowieka. Będąc zewnętrzną stroną modlitwy, forma przemienia wyłącznie nasze ciało i gesty, nie mogąc dotknąć i przemienić naszego wnętrza. Celem modlitwy jest przemieniająca człowieka rozmowa z Bogiem, która angażuje w nas to, co jest najbardziej naszym człowieczeństwem. „Sama zaś modlitwa jest powstawaniem w naszym sercu po kolei pobożnych uczuć wobec Boga: samoupokorzenia, oddania, dziękczynienia, uwielbienia, przebaczenia, gorliwego przypadania do stóp, skruchy, uległości wobec woli Bożej (…). Kiedy te uczucia są obecne, wówczas jest to modlitwa, a kiedy ich nie ma – jeszcze nie”7.

Modlitwa, co wyczytujemy u św. Teofana, jest czymś więcej niż jej „odmawianie”. Jednak jej pierwszym i niezbędnym stopniem w drodze na kolejny poziom jest właśnie „modlitwa czytana”. Ona służy jako etap wprowadzający w „modlitwę osobistą”, która jest wewnętrznym wspólnym głosem serca i rozumu. Modlitwa, według św. Teofana, powinna być zajęciem integralnym, które angażuje całego człowieka, ale które z czasem staje się niemalże naturalnym dążeniem duszy do kontaktu z Bogiem. Opisuje to w sposób następujący: „Gdy już przywyknie się zwracać do Boga umysłem i sercem, korzystając z zewnętrznej pomocy, trzeba iść dalej i próbować samodzielnie wznosić się ku Niemu, osiągać to, by dusza sama, za pomocą swego własnego języka, wchodziła w modlitewny dialog z Bogiem, sama wznosiła się ku Niemu i przed Nim otwierała, wyznawała, co w niej jest i czego pragnie”8. Modlitwa jest zadaniem indywidualnym, którego każdy chrześcijanin powinien się podjąć, by nawiązać osobistą relację z Bogiem. Początkowy etap przyzwyczajania się do modlitwy, związany z określoną formą modlitewną, jest nieodzowny w duchowym wstępowaniu ku Bogu. Wówczas człowiek uczy się uwagi, sposobu modlitwy, wypracowuje swój indywidualny kontakt z Bogiem. Jednak nie należy zapominać, że modlitwa nie może kończyć się na regule modlitewnej. Święty Teofan poucza nas o tym, że dusza powinna „zwracać się do Boga nie tylko podczas stania na modlitwie, ale również w ciągu dnia, i w miarę możliwości nieprzerwanie wznosić się doń i z Nim przybywać”9. W tym właśnie ma pomagać chrześcijaninowi modlitwa Jezusowa lub innego rodzaju krótkie, z serca płynące słowa, które zadbają o to, by dusza nie straciła kontaktu z Bogiem i dojrzewała do nieustannej pamięci o Nim. Myślenie o Bogu tworzy wewnętrzną ścieżkę modlitewną, „napełnia duszę pobożnymi uczuciami i dyspozycjami (…) kieruje ku Bogu całą ludzką istotę i jest najprostszym sposobem nauczenia duszy wznoszenia się ku Bogu”10.

Trzeci etap modlitwy, według św. Teofana, to „walka wewnętrzna”, polegająca na pracy nad czystą modlitwą, na wysiłku ascetycznym, stałym kontrolowaniu myśli i dążeniu do tego, by podczas tego modlitewnego zmagania się ze swoimi słabościami i pokusami osiągnąć taki stan, podczas którego „w duszy rodzą się wobec Pana uczucia, jakie miewa narzeczona w stosunku do ukochanego narzeczonego – wówczas wiedzcie, że zbliżył się i jest tuż przy drzwiach ukryty Gość naszych dusz, że wejdzie i będzie w was wieczerzał razem z wami”11. Ten trzeci, najpiękniejszy, etap modlitwy jest celem modlitwy w ogóle. Droga do niego została zarysowana przez św. Teofana w bardzo wyraźny i metodologiczny sposób. Podkreślając rolę modlitwy umysłu, do której prowadzi modlitwa osobista, nie zaniedbuje on modlitwy czytanej. Wręcz przeciwnie, stara się pokazać, jak ważną rolę odgrywa ten pierwszy, rozpoczynający modlitwę, etap.

Modlitwa czytana, jako najbardziej zewnętrzna, ale i najłatwiejsza, swoją wartość objawia poprzez to, że pozwala wniknąć czytelnikowi w słowa, znaczenie i sens modlitw napisanych przez wielkich mistrzów życia duchowego. „Nasze modlitewniki zawierają modlitwy świętych Ojców: Efrema Syryjczyka, Makarego Egipskiego, Bazylego Wielkiego, Jana Chryzostoma i innych wybitnych mistrzów modlitwy”12. Ci wielcy asceci, ojcowie Kościoła, natchnieni Duchem Świętym przekazali w swoich formułach modlitewnych te treści, które zostały im objawione przez trzecią hipostazę Trójcy Świętej. „W modlitwach ich kryje się potężnie działająca moc i ten, kto przenika je z całą uwagą i gorliwością, niechybnie skosztuje mocy modlitwy w miarę zbliżania swego nastawienia do jej treści, na zasadzie prawa wzajemnego oddziaływania”13. Taką też funkcję spełniają w tradycji prawosławnej modlitewniki. Są one nie tyle zadane do odczytania, ile dają możliwość zetknięcia się z autentyczną duchowością autorów modlitw, hymnów, kanonów czy akatystów. Modlitewnik zawiera w sobie twórczość literacką dawnych ojców i przekazuje czytelnikom ich duchowość. Oddając atmosferę intelektualną epoki ojców Kościoła, pozwala zrozumieć ich teologię poprzez twórczość literacką i poezję, bo właśnie tym są teksty w nim zawarte.

Modlitewniki

To, co jest nazywane prawdziwą modlitwą, wymaga przygotowania, nastrojenia się i przyzwyczajenia do wysiłku modlitewnego, który w sobie „należy wzbudzać, a następnie umocnić albo też – co właściwie znaczy to samo – trzeba wychować w sobie ducha modlitwy”14. Temu zaś służą modlitewniki, które są zbiorami modlitw napisanych w epoce patrystycznej bądź przez wybitnych mistyków i teologów.

Słowo „modlitewnik” w języku polskim pochodzi od słowa „modlitwa”. Greckim odpowiednikiem tego słowa jest termin εὐχολόγιον. Greckie εὐχή oznacza modlitwę, zaś λέγω opisuje czynność mówienia. „Euchologion” zatem jest zbiorem modlitw przeznaczonych do mówienia, czytania. Ten grecki termin przyjął się już w Polsce do określania bardzo konkretnej księgi liturgicznej Kościoła prawosławnego, która zawiera ryty poszczególnych sakramentów, obrzędów oraz modlitw czytanych przez kapłana w konkretnych potrzebach duszpasterskich. Z tego powodu do określenia zbioru modlitw przeznaczonych do „modlitwy czytanej” używa się słowa „modlitewnik”, które jest adekwatne do określenia księgi zawierającej modlitwy dla ludzi świeckich.

Historia modlitewników, rozumianych jako księgi przeznaczone dla ludzi świeckich, zaczęła się rozwijać wraz z rozpowszechnieniem druku. Prototypami współczesnych modlitewników były Psałterz, horologion (całodobowy cykl nabożeństw), irmologion (zbiór utworów śpiewanych na nabożeństwach), Oktoechos (teksty nabożeństw według 8 tonów, na jakie podzielony jest prawosławny rok liturgiczny) i Mineja (teksty nabożeństw ku czci różnych świętych na cały rok). W związku z tym, że księgi te były ściśle związane z nabożeństwem, do modlitewników weszły różne ich elementy, będące swego rodzaju wyborem tych wartościowych treści, które każdy wierzący człowiek może przenieść do swojego domu i modlitwy prywatnej. Obcując z tekstami modlitw ojców Kościoła, każdy czytający zanurza się w ich doświadczenie modlitewne, ale także w piękno poezji bizantyjskiej oraz atmosferę duchową epoki patrystyki.

Zawartość modlitewnika

Niemalże w każdym modlitewniku znaleźć można modlitwy poranne oraz wieczorne i tak też jest w przypadku niniejszej pozycji. Modlitwa rozpoczyna dzień i dzień kończy. Ponadto czytelnik może w nim znaleźć także kanony, czyli hymny modlitewne składające się z dziewięciu pieśni, które poświęcone są pokucie, wychwaleniu Matki Bożej i świętych. W niniejszej pozycji znaleźć również można słynny bizantyjski _Akatyst ku czci Bogurodzicy_, XX-wieczny hymn maryjny św. Nektariusza z Eginy, modlitwy przed Eucharystią i po niej, hymny paschalne autorstwa św. Jana z Damaszku, a także modlitwy przeznaczone do czytania w różnych okolicznościach.

Treść modlitewnika została ułożona w taki sposób, by czytelnik mógł ją przyswajać stopniowo, zgodnie z cyklem tygodniowym nabożeństw bizantyjskich. W Kościele prawosławnym na treść nabożeństw składają się trzy główne cykle. Pierwszy z nich to cykl dobowy, rozpoczynający się tzw. nabożeństwem o północy, przechodzącym kolejno w jutrznię, godziny kanoniczne, nieszpory i powieczerze. Treści tych nabożeństw zawarte są w księdze liturgicznej zwanej Horologionem. Drugi, tygodniowy, cykl nabożeństw dzieli cały tydzień na poszczególne dni, w których wspominani są konkretni święci. Wówczas do nabożeństw cyklu dobowego dodaje się jeszcze elementy cyklu tygodniowego, np. w poniedziałek, kiedy wspomina się aniołów, podczas jutrzni czytany jest „Kanon do świętych niebieskich bezcielesnych aniołów”. We wtorek, który jest dniem pamięci św. Jana Chrzciciela, dodaje się kanon mu poświęcony i tak jest każdego innego dnia tygodnia. W środę Kościół prawosławny czci Matkę Bożą oraz wspomina zdradę Judasza, dlatego dzień ten jest, jak piątek, dniem postnym. W czwartek wspominani są święci apostołowie oraz św. Mikołaj z Miry Licyjskiej, w piątek Krzyż Święty i śmierć na nim Pana Jezusa, w sobotę wszyscy święci, zaś w niedzielę zmartwychwstanie Chrystusa. Temu właśnie cyklowi podporządkowany został dobór tekstów modlitewnych w niniejszym modlitewniku. Każdego dnia można przeczytać inny kanon bądź jego fragment, przywołując myślami świętych i przenosząc się w duchowe z nimi obcowanie. Trzecim, najdłuższym, cyklem nabożeństw bizantyjskich jest cykl roczny, który na każdy dzień miesiąca wyznacza pamięć jakiegoś świętego bądź wspomnienie wydarzeń z życia Chrystusa czy Matki Bożej. Jest także cykl ośmiu tonów, czyli melodii liturgicznych, które począwszy od Wielkanocy, następują kolejno po sobie, nadając całemu tygodniowy jednolite brzmienie. W takiej skomplikowanej strukturze odbywają się nabożeństwa prawosławne, które w swej pełni realizowane są wyłącznie w klasztorach. To w życiu monastycznym, w którym wszystko podporządkowane jest modlitwie, ukształtowała się reguła liturgiczna Kościoła prawosławnego i w nim odnajduje swoją pełnię. Z tego właśnie powodu warto zapoznać się z małym fragmentem bizantyjskiej twórczości liturgicznej, który zawarty jest w niniejszym modlitewniku. Korzyść duchową mogą czerpać z niego ludzie różnych wyznań, a będzie nią przeniesiona ze świątyni do domu „modlitwa czytana”, która pozwoli wszystkim modlitewnie się nastroić, przyzwyczaić do rozmowy z Bogiem oraz zapoznać się z pięknem zamkniętym w poetyckiej formie hymnów bizantyjskich. Estetyczny wymiar hymnów i modlitw w ujęciu teologii bizantyjskiej zawiera się nie tylko w pięknej formie tych tekstów, ale przede wszystkim w tym, że zawarte jest w nich Piękno samo w sobie, które poprzez żywą twórczość autorów tych tekstów emanuje na czytelników i pozwala im poznać się takim, jakim Ono jest. Pozostaje mieć nadzieję, że to uczestnictwo w Pięknie może jeszcze zbawić świat.

Słownik

AKATYST – z gr. ἀκάθιστος ὕμνος, czyli „hymn śpiewany na stojąco”. Akatysty stanowią szczególny rodzaj hymnografii prawosławnej, których forma zamyka się w czytanych bądź śpiewanych kolejno po sobie dwunastu częściach, na które składają się strofy mniejsze (kontdakiony) oraz strofy większe (ikosy), w których, z kolei, występują chajretyzmy, czyli wersy rozpoczynające się słowami χαῖρε („Bądź pozdrowiona!”, „Witaj!”, „Raduj się!”). Akatysty najczęściej mają charakter doksologiczny bądź dziękczynny.

AKROSTYCH – utwór wierszowany, w którym niektóre z kolumn liter, sylab lub wyrazów tworzą dodatkowe wyrazy, frazy lub zdania. Kolumny takie mogą być czytane w dół, w górę, lub naprzemiennie. Najczęściej takie kolumny są tworzone przez pierwsze lub ostatnie litery kolejnych wersów.

BOSKIE TAJEMNICE – w ten sposób nazywane są przemienione dary eucharystyczne, Ciało i Krew Chrystusa, które przyjmowane są podczas komunii.

DYPTYCHY – słowo to pochodzi z języka greckiego (δί-πτῠχος – „składający się z dwóch tabliczek ”; δύο – „dwa”, i πτῠχή – „tabliczka, deseczka”) i oznacza spis imion ludzi, których wspomina się podczas modlitwy prywatnej bądź podczas liturgii eucharystycznej.

EKSAPOSTILARION – specjalny hymn liturgiczny, który czytany jest na jutrzni zawsze po zakończeniu dziewiątej pieśni kanonu.

GODZINY KANONICZNE – codzienne nabożeństwa cyklu dobowego, które odpowiadają czterem częściom dnia. Pierwsza godzina kanoniczna czytana jest o godzinie szóstej rano, trzecia o dziewiątej, szósta w południe, zaś dziewiąta o piętnastej. Porządek liturgiczny tych nabożeństw znajduje się w księdze zwanej “Horologionem”, który z kolei odpowiada temu, co w tradycji zachodniej zwie się „Brewiarzem”. W okresie wielkanocnym zamiast liturgii godzin w tradycji prawosławnej czytane są specjalne „“Godziny Świętej Paschy”.

HIRMOS _–_ pierwsza strofa każdej pieśni kanonu bizantyjskiego, której tematyka oparta jest na dziewięciu fragmentach Biblii, czyli na tak zwanych pieśniach biblijnych.

IKOS – hymn liturgiczny, wychwalający czczonego świętego bądź jakieś święto. Pierwotnie był częścią kontakionu, zaś dziś występuje zazwyczaj po szóstej pieśni kanonów lub w akatyście jako strofa większa.

JEGO ŚWIĄTOBLIWOŚĆCI ELIASZ II – KATOLIKOS-PATRIARCHA CAŁEJ GRUZJI (1933–) – obecny zwierzchnik Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego, “duchowy przywódca” Gruzinów, człowiek o wielkim zaufaniu społecznym, autorytet moralny dla wielu prawosławanych chrześcijan.

KANON – w tradycji bizantyjskiej to szczególny rodzaj hymnu liturgicznego, który zbudowany jest na pieśniach biblijnych (dziewięciu fragmentach Biblii, którym nadano formę poetyckiej modlitwy do Boga) i poświęcony jest wychwalaeniu jakiegoś święta bądź świętego. Kanony wchodzą w skład jutrzni i powieczerza, a także niektórych obrzędów liturgicznych. Pełen kanon składa się z dziewięciu pieśni, ale bardzo rzadko występuje w całości. Pieśń druga, która zawsze ma charakter pokutny, występuje tylko w niektórych kanonach.

KANON DO ŚW. JANA CHRZCICIELA – kanon poświęcony świętemu Janowi Chrzcicielowi, czytany we wtorek, w dniu, w którym w tradycji bizantyjskiej liturgicznie wspomina się jego pamięć.

KANON POKUTNY DO PANA NASZEGO JEZUSA CHRYSTUSA – poświęcony Panu Jezusowi hymn liturgiczny o charakterze pokutnym, czytany przez wiernych w ramach modlitewnego przygotowywania się do przyjęcia komunii.

KANON ŚWIĘTEJ PASCHY – kanon autorstwa św. Jana z Damaszku, śpiewany jest w noc paschalną i przez cały okres wielkanocny, który w tradycji bizantyjskiej trwa do czterdziestego dnia po święcie Zmartwychwstania Pana Jezusa.

KATYZMA POETYCKA – hymn liturgiczny czytany w trakcie jutrzni, po lekturze psałterza, podczas którego można siedzieć. W treści nawiązuje do wspominanego wydarzenia świątecznego bądź życia świętego.

KONTAKION – rodzaj bizantyjskiego hymnu liturgicznego, który w formie wierszowanej opowiada o jakimś święcie bądź osobie świętego. Najbardziej znanym autorem bizantyjskich kontakionów był Roman Melodos (VI w. ).

KYR tytuł nadawany autorom tekstów liturgicznych, a później także biskupom. Pochodzi od greckiego ο κυριος („Pan”), ale użyty jest w kontekście godności i szacunku do jakiejś osoby.

POEMAT KYR JÓZEFA _–_ tego rodzaju informacje występują w bizantyjskich tekstach liturgicznych i sugerują czytelnikowi, kto jest autorem danego hymnu. W tym przypadku autorstwo tekstu przypisuje się należy świętemu Józefowi Hymnografowi z Sycylii (zm. ok. 866 r.), który jest autorem mnóstwa kanonów zawartych w bizantyjskich księgach liturgicznych.

STICHOS _–_ werset rozdzielający kolejne strofy kanonu. Może być on zaczerpnięty z Biblii, ale może także dotyczyć konkretnego świętego.

ŚW. ANTIOCH PALESTYŃSKI (VI/VII w.) – bizantyjski mnich i teolog, który ostatnie lata swojego życia spędził w Ławrze św. Saby w Palestynie. Jest autorem tekstu Πανδέκτης τῆς ‛αγίας γραφῆς, w którym wykłada ogólną naukęą moralną Pisma Świętego w ujęciu traktatów ascetycznych o Ojców Kościoła. W praktyce Kościoła prawosłlawnego zapamiętany został jako autor jednej z modlitw czytanych przed snem.

ŚW. BAZYLI WIELKI (329–379) – Ojciec Kościoła, asceta, jeden z najbardziej czczonych świętych w Kościele prawosławnym. Jest autorem licznych traktatów teologicznych, ascetycznych, a także rytu liturgii, sprawowanej w określone dni roku liturgicznego w Kościele prawosławnym.

ŚW. JAN CHRYZOSTOM (ok. 350–407) – Ojciec Kościoła, biskup Konstantynopola, autor komentarzy do Pisma Świętego, licznych traktatów teologicznych i homilii, a także rytu liturgii, sprawowanej do dziś w Kościele prawosławnym.

ŚW. JAN Z DAMASZKU (ok. 675–749) – hymnograf i pisarz bizantyjski. Autor _“_Źródła wiedzy” (“_Dialektyka_”, “_Wykład wiary prawdziwej_”, “_O herezjach_”), mów napisanych w obronie świętych ikon oraz licznych kanonów, modlitw i innych tekstów liturgicznych.

ŚW. JOANNICJUSZ WIELKI (752–846) – bizantyjski mnich, asceta, którego biografię przekazał nam w swoich dziełach św. Symeon Metafrastes. Jest autorem kanonów, które weszły do użytku liturgicznego Kościoła prawosławnego.

ŚW. MAKARY WIELKI (ok. 300–390) – asceta, pustelnik, zwany też Makarym Egipskim, jeden z ojców monastycyzmu chrześcijańskiego, autor pierwszych tekstów ascetycznych, mówiących o modlitwie umysłu.

ŚW. MIKOŁAJ CUDOTWÓRCA – żyjący na przełomie III i IV wieku biskup Miry Licyjskiej, jeden za najbardziej czczonych świętych w Bizancjum i w ogóle w Kościele prawosławnym.

ŚW. NEKTARIUSZ Z EGINY (1846–1920) – prawosławny biskup, mnich, jeden z najbardziej czczonych współcześnie świętych w Kościele prawosławnym. Jego kult związany jest z k Klasztorem Świętej Trójcy na wyspie Eginaie.

ŚW. SYMEON METAFRASTES (ok. 886/912–987) – zwany także Symeonem Logotetą, jest jednym z najbardziej znanych bizantyjskich hymnografów. Dokonał redakcji żywotów świętych, pisał teksty modlitw, pieśni religijnych, dokonał wyboru sentencji Ojców Kościoła.

ŚW. SYMEON NOWY TEOLOG (949–1022) – największy mistyk bizantyjski, autor traktatów ascetycznych i teologicznych, modlitw oraz poezji autobiograficznej, w której prezentuje własne doświadczanie Boga. Z osobą św. Symeona związane jest również odrodzenie hezychastyczne, które miało miejsce w Bizancjum w XI wieku.

ŚW. TEOFAN NACZERTANNYJ (poł. VIII w. – ok. 850) – święty mnich, wyznawca, biskup Nicei, autor kanonów. Żył w epoce ikonoklazmu i zasłynął jako obrońca ikon. Jest autorem kanonów, które weszły w użycie liturgiczne Kościoła prawosławnego.

TEODOR II LASKARIS – bizantyjski cesarz (1254–1258), filozof, teolog, poeta. Autor traktatów o naturze, teologicznych, ascetycznych oraz mów i homilii na tematy religijne. Jest autorem słynnego _“Kanonu modlitewnego do Najświętszej Bogurodzicy_”, który czytany jest podczas różnych nabożeństw oraz w modlitwie prywatnej.

TEOTOKION –- szczególny rodzaj troparionu, którego treść poświęcona jest Bogurodzicy (Theotokos, gr. Θεοτόκος).

TRIADIKON – szczególny rodzaj troparionu, którego treść poświęcona jest Trójcy Świętej.

TROPARION – bizantyjski hymn liturgiczny, o nieskomplikowanej strukturze, który opisuje historię i znaczenie soteriologiczne konkretnego święta, wydarzenia lubczy po prostu życie świętego.

UKŁAD TONÓW – w bizantyjskiej tradycji liturgicznej wypracowanych zostało osiem8 melodii, którym podporządkowane są wszystkie teksty liturgiczne cyklu tygodniowego. Zawsze w niedzielę dana melodia (ton) się rozpoczyna i trwa do soboty następnego tygodnia. W związku z tym, że tych melodii jest osiem, to następują one po sobie kolejno i na takie ośmiotygodniowe cykle podzielony jest cały rok liturgiczny. Układ tonów rozpoczyna się zawsze w Niedzielę Antypaschy, zwaną inaczej niedzielą o Tomaszu, która obchodzona jest tydzień po Wielkanocy. Teksty nabożeństw ośmiu tonów zawarte są w księdze liturgicznej zwanej “Oktoechosem”.MODLITWY PORANNE

W imię Ojca i Syna, i Świętego Ducha. Amen.

Boże, bądź miłościw mnie grzesznemu (trzy razy).

Panie Jezu Chryste, Synu Boży, przez wstawiennictwo Twojej Przeczystej Matki i wszystkich świętych, zmiłuj się nad nami. Amen.

Chwała Tobie, Boże nasz, chwała Tobie.

Królu Niebieski, Pocieszycielu, Duchu Prawdy, który wszędzie jesteś i wszystko napełniasz, Skarbnico Dóbr i Dawco życia, przyjdź i zamieszkaj w nas, i oczyść nas z wszelkiej zmazy i zbaw, o Dobry, dusze nasze.

Święty Boże, Święty Mocny, Święty Nieśmiertelny, zmiłuj się nad nami (trzy razy).

Chwała Ojcu i Synowi, i Świętemu Duchowi, i teraz, i zawsze, i na wieki wieków. Amen.

Najświętsza Trójco, zmiłuj się nad nami, Panie, oczyść nasze grzechy, Władco, przebacz nasze nieprawości, Święty, nawiedź nas, i ulecz nasze niemoce dla Twego imienia. Panie, zmiłuj się (trzy razy).

Chwała Ojcu i Synowi, i Świętemu Duchowi, i teraz, i zawsze, i na wieki wieków. Amen.

Ojcze nasz, któryś jest w niebiesiech, święć się imię Twoje, przyjdź królestwo Twoje, bądź wola Twoja jako w niebie, tak i na ziemi, chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj i odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom, i nie wwódź nas w pokuszenie, ale nas zbaw ode złego.

Tropariony triadikony

Powstawszy ze snu, przypadamy do Ciebie, Dobry Boże, i anielską pieśń donośnie śpiewamy Tobie, Mocny: „Święty, Święty, Święty jesteś, Boże, przez Bogurodzicę zmiłuj się nad nami”.

Chwała Ojcu i Synowi, i Świętemu Duchowi.

Z łoża i snu podźwignąłeś mnie, Boże, oświeć mój umysł i serce, i otwórz moje usta, abym Ciebie wysławiał, Trójco Święta: „Święty, Święty, Święty jesteś, Boże, przez Bogurodzicę zmiłuj się nad nami”.

I teraz, i zawsze, i na wieki wieków. Amen.

Niespodziewanie przyjdzie Sędzia i wyjawione będą uczynki każdego, lecz z bojaźnią wołamy w nocy: „Święty, Święty, Święty jesteś, Boże, przez Bogurodzicę zmiłuj się nad nami”.

Panie, zmiłuj się nad nami (dwanaście razy).

Modlitwa

Powstawszy ze snu, dzięki składam Tobie, Najświętsza Trójco, że z wielkiej swej dobroci i cierpliwości nie zagniewałaś się na mnie, leniwego i grzesznego, i nie zgubiłaś mnie z moimi nieprawościami, ale jak zawsze byłaś miłosierna i podźwignęłaś mnie, leżącego w beznadziei, abym poranną modlitwą wysławiał Twoją moc. Oświeć teraz oczy mego umysłu, otwórz moje usta, abym nauczył się Twoich słów i zrozumiał Twoje przykazania, czynił Twoją wolę i wysławiał Ciebie w wyznaniu serdecznym, i w pieśniach wywyższał najświętsze imię Twoje, Ojca i Syna, i Świętego Ducha, teraz i zawsze, i na wieki wieków. Amen.

PSALM 50

Zmiłuj się nade mną, Boże, w Twoim wielkim miłosierdziu, w ogromie Twojej litości oczyść moją nieprawość. Obmyj mnie zupełnie z mojej nieprawości i oczyść mnie z mego grzechu. Albowiem znam moją nieprawość i mój grzech jest zawsze przede mną. Zgrzeszyłem tylko przeciw Tobie jednemu i uczyniłem zło przed Tobą, niech usprawiedliwię się w Twoich słowach, i zwyciężę, gdy będziesz mnie sądził. Oto bowiem poczęty jestem w nieprawościach i w grzechach zrodziła mnie moja matka. Oto Ty umiłowałeś prawdę i objawiłeś mi swoją ukrytą mądrość. Pokrop mnie hyzopem i będę oczyszczony, obmyj mnie i nad śnieg wybieleję. Daj mi usłyszeć radość i wesele, a rozradują się kości upokorzone. Odwróć Twoje oblicze od moich grzechów i oczyść wszystkie moje nieprawości. Stwórz we mnie czyste serce, Boże, i odnów w mym wnętrzu ducha prawego. Nie odrzucaj mnie od Twego oblicza i Twego Ducha Świętego nie odbieraj mi. Przywróć mi radość z Twego zbawienia i umocnij mnie duchem władczym. Nauczę nieprawych Twoich dróg i nawrócą się do Ciebie niegodziwi. Wybaw mnie od krwi, Boże, Boże mego zbawienia, rozraduje się mój język w Twojej sprawiedliwości. Panie, otwórz moje wargi i moje usta będą głosić Twoją chwałę. Albowiem jeśli zapragnąłbyś ofiary, dałbym ją Tobie, ale Ty nie chcesz całopalenia. Ofiarą Bogu jest duch skruszony, serca skruszonego i pokornego Bóg nie odrzuci. Obdarz, Panie, swoją łaskawością Syjon i niech zostaną odbudowane mury jerozolimskie. Wtedy zechcesz przyjąć ofiarę sprawiedliwości, dary i całopalenia, wtedy złożą cielce na Twoim ołtarzu.

PRZYPISY

1 Ewagriusz z Pontu, _O modlitwie_, Tyniec – Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 2003, s. 25.

2 Tamże, s. 31.

3 Zob. Mistrz Eckhart, _Kazania_, Wydawnictwo „W Drodze”, Poznań 2014, s. 147.

4 Teofan Rekluz, _Słowa o modlitwie_, Tyniec – Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 2004, s. 11–20.

5 Św. Teofan Rekluz (1815–1894) – zwany Pustelnikiem lub z rosyjskiego Zatwornikiem, rosyjski biskup i asceta, autor wielu tekstów o modlitwie, tłumacz _Filokalii_ na język rosyjski oraz działacz na rzecz odnowienia religijnego w Rosji.

6 Teofan Rekluz, _Słowa o modlitwie_, dz. cyt., s. 12.

7 Tamże, s. 13.

8 Tamże, s. 21.

9 Tamże, s. 22.

10 Tamże, s. 25.

11 Tamże, s. 35.

12 Tamże, s. 13.

13 Tamże, s. 14.

14 Tamże, s. 13.