Monstruarium - ebook

Apologia potwora

Był wiek XVII, kie­dy ksiądz Ni­co­las Ma­le­bran­che, czło­nek Kró­lew­skiej Aka­de­mii Nauk, w swym trak­ta­cie o po­szu­ki­wa­niu praw­dy pi­sał o pew­nej ko­bie­cie, „któ­ra ze zbyt­nią gor­li­wo­ścią wpa­try­wa­ła się w ob­raz świę­te­go Piu­sa, gdy aku­rat ob­cho­dzo­no świę­to jego ka­no­ni­za­cji. Po­wi­ła ona dziec­ko cał­kiem po­dob­ne do przed­sta­wie­nia tego świę­te­go. Mia­ło twarz star­ca, o ile jest to moż­li­we u dziec­ka po­zba­wio­ne­go bro­dy. Ra­mio­na były skrzy­żo­wa­ne na pier­si, oczy skie­ro­wa­ne ku Nie­bu, a czo­ło ni­skie, gdyż wi­ze­ru­nek świę­te­go, zwró­co­ny w górę ku skle­pie­niu ko­ścio­ła, spo­glą­dał ku Nie­bu, tak że pra­wie nie było wi­dać czo­ła. Cały Pa­ryż mógł je oglą­dać rów­nie do­brze jak ja, po­nie­waż prze­cho­wy­wa­no je dość dłu­go w spi­ry­tu­sie win­nym” (Ma­le­bran­che 1910: I 170). Brak tu in­for­ma­cji o śmier­ci no­wo­rod­ka – po­boż­na mat­ka ro­dzi dziec­ko, po czym wy­sta­wia się je na po­kaz i au­tor nie wi­dzi w tym nic nie­sto­sow­ne­go. In­te­re­su­ją go je­dy­nie przy­czy­ny spra­wia­ją­ce, że re­gu­ły do­ty­czą­ce wy­glą­du zgod­ne­go z wie­kiem ule­ga­ją za­ła­ma­niu. Po­da­jąc ów przy­kład, do­wo­dzi, że wy­obraź­nia cię­żar­nej może wpły­nąć na płód dzię­ki ko­mu­ni­ka­cji ner­wów ko­bie­ty i ner­wów isto­ty roz­wi­ja­ją­cej się w jej ło­nie, a roz­wa­ża­nia te snu­je w du­chu kar­te­zjań­skim. (W isto­cie ko­rzy­sta z daw­ne­go wąt­ku – w prze­ko­na­nie o wpły­wie mat­czy­nej wy­obraź­ni na wy­gląd po­tom­stwa, wy­ra­żo­ne nie­gdyś przez Em­pe­do­kle­sa, prze­ka­za­ne my­śli ary­sto­te­le­sow­skiej, przez całe wie­ki wle­wa się zmien­ne tre­ści (Huet 1993)). Owe na­ro­dzi­ny mają pew­ne rysy cudu; cud po­wo­łu­je do ży­cia wi­do­wi­sko, a ono wpi­su­je się w tra­dy­cję wy­sta­wia­nia na po­kaz mon­strów ro­zu­mia­nych zgod­nie z za­war­tą w ich na­zwie su­ge­stią. Ich za­da­nie to mon­stra­re – a za­tem po­ka­zy­wa­nie, od­sy­ła­nie do zna­czeń sy­tu­ują­cych się poza nimi sa­my­mi. Sen­sy nie­zwy­kłych na­ro­dzin, jak­kol­wiek pod­po­rząd­ko­wa­ne per­swa­zyj­nym ce­lom trak­ta­tu na­uko­we­go i fi­lo­zo­ficz­ne­go, opa­li­zu­ją.

Dziś ta­kie po­trak­to­wa­nie ludz­kie­go pło­du lub mar­twe­go no­wo­rod­ka (nie wie­my bo­wiem, któ­ry z nich wcho­dził w grę) uzna­no by za nie­do­pusz­czal­ne, wi­do­wi­sko oce­nio­no by jako nie­smacz­ne, a wi­dzów po­są­dzo­no o brak wraż­li­wo­ści. Mon­stru­al­ność nie kry­ła­by się w dziec­ku-star­cu, ale w ludz­kiej re­ak­cji na jego po­ja­wie­nie się na świe­cie.

Czy rze­czy­wi­ście? A może wca­le by tak nie było – może wy­star­czy­ło­by do­ko­nać nie­wiel­kie­go re­tu­szu sy­tu­acji, by wszyst­ko mo­gło się to­czyć swym try­bem… Trze­ba by wpi­sać spek­takl w inne krę­gi zna­czeń, za­ape­lo­wać do in­nej wraż­li­wo­ści, ale efekt był­by po­dob­ny, a ludz­kie zdzi­wie­nie „cu­dem na­tu­ry” zy­ska­ło­by uspra­wie­dli­wie­nie.

Po­stąp­my krok da­lej – prze­kuj­my to przy­pusz­cze­nie na hi­po­te­zę:

Mon­strów, po­two­rów, dzi­wo­lą­gów nie spo­sób usu­nąć z ludz­kie­go świa­ta. Opa­no­wy­wa­ne i ujarz­mia­ne, wy­rzu­ca­ne ze świa­ta ro­zum­ne­go jako aber­ra­cja lub za­bo­bon, jako cho­ro­ba, prze­sąd czy zmy­śle­nie, wró­cą do nas tyl­ny­mi drzwia­mi. Za­wsze gdzieś w koń­cu je doj­rzy­my – co wię­cej, bę­dzie­my ich szu­kać, gdyż ich na­tu­ra in­try­gu­je nas i po­cią­ga. Znaj­dzie­my cia­ła, do któ­rych da się przy­cze­pić ową nie­jed­no­znacz­ną ety­kie­tę; wy­sta­wi­my je na po­kaz, tłu­ma­cząc, że to po­trzeb­ne, gdyż od­stęp­stwo wska­zu­je re­gu­łę, bo nie­fo­rem­ność uczy, czym jest for­ma. Za­ma­że­my sło­wo „mon­strum” z jego daw­ny­mi ko­no­ta­cja­mi, a je same uczy­ni­my uży­tecz­ny­mi dla na­uki, spek­ta­ku­lar­ny­mi dla roz­ryw­ki. Wów­czas po­twor­ność nie od razu nam się ob­ja­wi, okry­ta wo­alem utka­nym z wąt­ków wzię­tych z dys­kur­sów edu­ka­cyj­nych, lu­dycz­nych czy jesz­cze in­nych – wo­alem nie do koń­ca szczel­nym, po­zwa­la­ją­cym do­strzec kształt po­twor­no­ści. Te sy­tu­acje wy­da­ją się naj­bar­dziej za­sta­na­wia­ją­ce.

Dzie­je się tak, jak­by mon­stra chcia­ły udo­wod­nić, że do cze­goś są nam po­trzeb­ne, jak­by chcia­ły po­wie­dzieć, że bez nich nie okre­śli­my na­szej wła­snej na­tu­ry i nie zro­zu­mie­my świa­ta, któ­ry chce­my upo­rząd­ko­wać i roz­ja­śnić.

O tym wła­śnie opo­wie ta książ­ka.

Cho­dzi w niej o pew­ną ideę, prze­wi­ja­ją­cą się przez dzie­je i przy­bie­ra­ją­cą róż­ne kształ­ty. Nie przed­sta­wię tu jed­nak jej hi­sto­rii w ści­słym tego sło­wa zna­cze­niu. Bę­dzie to ra­czej in­ter­pre­ta­cja ze­spo­łu zja­wisk, przy­pusz­czal­nie jed­na z moż­li­wych – in­ter­pre­ta­cja, któ­ra (być może nie­zbyt skrom­nie) chcia­ła­by wejść w krąg bu­dow­ni­czych „an­tro­po­lo­gii mon­stru­al­no­ści”. Sama tej an­tro­po­lo­gii nie zbu­du­je, gdyż z za­ło­że­nia po­mi­ja wie­le ob­sza­rów, któ­ry­mi owa dzie­dzi­na mu­sia­ła­by się za­jąć (po­czy­na­jąc od po­twor­no­ści mi­to­lo­gicz­nej, a na pro­jek­tach trans­hu­ma­ni­zmu koń­cząc).

To praw­da, że samo okre­śle­nie „mon­strum” wy­dać się dziś może ana­chro­nicz­ne jako po­ję­cie no­szą­ce śla­dy prze­są­dów, nie­pra­wo­moc­ne, gdy sto­su­je­my je w od­nie­sie­niu do isto­ty ludz­kiej (An­cet 2006:7). Mówi się wpraw­dzie o mon­strach w sen­sie mo­ral­nym – o po­zba­wio­nych wy­obraź­ni emo­cjo­nal­nej prze­stęp­cach, o se­ryj­nych mor­der­cach. Okre­śla­jąc ich w ten spo­sób, sta­wia­my ba­rie­rę mię­dzy tym, co ce­chu­je nas, lu­dzi w peł­nym tego sło­wa zna­cze­niu, a be­stial­skim wy­kro­cze­niem poza pra­wa mo­ral­ne. Okre­śle­nie „mon­strum” to znak wy­klu­cze­nia. Na­to­miast nie­ty­po­we ufor­mo­wa­nie cia­ła dane przez na­tu­rę lub zy­ska­ne na mocy przy­pad­ku nie może być po­wo­dem do tego, by ob­da­rzać ko­goś tym mia­nem. Tu­taj nie wol­no nam sta­wiać ba­rie­ry wy­klu­cza­ją­cej jed­nost­kę. Dys­po­nu­je­my me­dycz­ny­mi okre­śle­nia­mi po­zwa­la­ją­cy­mi na­zwać pro­blem in­a­czej, być może w spo­sób mniej styg­ma­ty­zu­ją­cy. Czy jed­nak po­ję­cie mon­strum – prze­su­nię­te tro­chę w inne ob­sza­ry, pod­da­ne re­tu­szo­wi ma­sku­ją­ce­mu pew­ne jego rysy – nie wy­stę­pu­je w na­szym my­śle­niu, czy nie od­ci­ska swych kształ­tów na róż­nych prak­ty­kach spo­łecz­nych i na ak­tach twór­czych? Wy­da­je się, że na wie­lu świa­dec­twach kul­tu­ry wid­nie­ją śla­dy apo­rii nor­mal­no­ści – nie­wąt­pli­we zna­ki dzia­ła­nia mon­strów… Te wła­śnie zna­ki będę tro­pić w ko­lej­nych roz­dzia­łach.

Skła­niam się do tego, by trak­to­wać mon­strum ra­czej jako pew­ną ka­te­go­rię i zwią­za­ny z nią, zmien­ny hi­sto­rycz­nie ze­spół prze­ko­nań niż jako kon­kret­ny, da­ją­cy się zde­fi­nio­wać ro­dzaj bytu. Jak pi­sa­ła Za­kiya Ha­na­fi: „Więk­szość mon­strów ist­nie­je ra­czej dzię­ki temu, że wciąż się je opi­su­je, niż dla­te­go, że na­praw­dę się je oglą­da” (Ha­na­fi 2000:6). Nie zna­czy to, że po­zo­sta­ją one w sfe­rze fan­ta­zji; wręcz prze­ciw­nie, rze­czy­wi­ste wy­da­rze­nia czę­sto leżą u pod­ło­ża owych prze­ko­nań – po­ru­sza­ją ludz­kie umy­sły, każą szu­kać przy­czyn, pod­da­wać pod roz­wa­gę idee, któ­re zra­zu wy­da­wa­ły się nie pod­le­gać dys­ku­sji, po­bu­dza­ją do two­rze­nia opo­wie­ści i ob­ra­zów¹. W ko­lej­nych roz­dzia­łach tej książ­ki zaj­mę się kul­tu­ro­wym opra­co­wy­wa­niem mon­stru­al­no­ści, a ra­czej nie­ustan­nym jej prze­pra­co­wy­wa­niem. Nie daje się ona za­mknąć w jed­nej for­mu­le, wciąż otwar­ta na róż­ne spo­so­by wy­ko­rzy­sta­nia. Zo­ba­czy­my, jak za­chwyt i za­dzi­wie­nie mogą się mie­szać z po­czu­ciem skon­fun­do­wa­nia i pew­ne­go za­gu­bie­nia; dys­kom­fort nie­zro­zu­mie­nia – z wolą po­zna­nia, we­wnętrz­ne­go wzbo­ga­ce­nia i po­bu­dze­nia es­te­tycz­ne­go; pra­gnie­nie po­rząd­ku – z py­ta­niem o jego gra­ni­ce.

Oś wy­wo­du uwzględ­nia chro­no­lo­gię; sta­ram się jej trzy­mać, po­ka­zu­jąc prze­mia­ny w spo­so­bach trak­to­wa­nia nie­zwy­kło­ści, mon­stru­al­no­ści, po­twor­no­ści. Czę­sto jed­nak mo­ty­wy z róż­nych epok od­sy­ła­ją do sie­bie wza­jem­nie, ich sen­sy zda­ją się po­wra­cać w zmie­nio­nych kształ­tach, w in­nych kon­tek­stach, zmu­sza­jąc do za­ta­cza­nia krę­gów i do py­ta­nia o to, czy wciąż mamy do czy­nie­nia z tym sa­mym zja­wi­skiem, czy też ule­gło już ono cał­ko­wi­te­mu prze­kształ­ce­niu, a daw­ny sens gdzieś się za­gu­bił.

In­te­re­su­je mnie no­wo­żyt­ność, ale tro­piąc zna­ki po­twor­no­ści, po­ru­szam się po roz­le­głym ob­sza­rze cza­so­wym – od eu­ro­pej­skie­go Śre­dnio­wie­cza do cza­sów współ­cze­snych. Ro­bię też wy­ciecz­ki w stro­nę sta­ro­żyt­no­ści, gdyż tam wi­dzę źró­dła pew­nych idei snu­ją­cych się przez stu­le­cia. (Ary­sto­te­les, Pli­niusz czy Ga­len dłu­go po­zo­sta­ją tymi, do któ­rych od­wo­łu­je się myśl świa­ta za­chod­nie­go). Taka za­chłan­ność te­ma­tycz­na nie­wąt­pli­wie skła­nia do pew­nych po­mi­nięć, cza­sem wy­mu­sza my­ślo­wą dro­gę na skró­ty. Są­dzę jed­nak, że tyl­ko w tym uję­ciu owa pro­ble­ma­ty­ka na­bie­ra od­po­wied­niej wy­ra­zi­sto­ści. Po­dob­ne in­ten­cje sto­ją za wy­bo­rem ob­sza­rów kul­tu­ro­wo-geo­gra­ficz­nych, na któ­rych kon­cen­tru­je się uwa­ga w po­szcze­gól­nych czę­ściach książ­ki. W toku tej opo­wie­ści ze śre­dnio­wiecz­nej i no­wo­żyt­nej Eu­ro­py prze­miesz­czę się do Sta­nów Zjed­no­czo­nych epo­ki in­du­stria­li­za­cji, a po­tem do rze­czy­wi­sto­ści me­dial­nej ery glo­ba­li­za­cji – sta­ram się za­wsze zna­leźć tam, gdzie prak­ty­ki kul­tu­ro­we zwią­za­ne z mon­stru­al­no­ścią i od­no­szą­ce się do niej prze­ko­na­nia da­dzą się trak­to­wać jako zna­ki ogól­niej­szych ten­den­cji. Będę przy tym szu­kać kon­tek­stów (mo­ral­nych, in­te­lek­tu­al­nych, spo­łecz­nych), w któ­rych tkwią czyn­ni­ki po­bu­dza­ją­ce do owych prze­mian. Ma­te­riał, z któ­re­go ko­rzy­stam, na pierw­szy rzut oka wy­da­je się bar­dzo nie­jed­no­rod­ny: są tu i trak­ta­ty na­uko­we, i be­le­try­sty­ka, ilu­stra­cje z daw­nych ksiąg me­dycz­nych i współ­cze­sne ob­ra­zy fil­mo­we. O do­bo­rze za­de­cy­do­wa­ła re­pre­zen­ta­tyw­ność po­szcze­gól­nych prze­ka­zów, ro­zu­mia­na przede wszyst­kim jako zdol­ność ilu­stro­wa­nia szer­szych kwe­stii. Ogni­sko­wa­łam uwa­gę na tych ob­sza­rach kul­tu­ry, gdzie po­wsta­ją łą­cza mię­dzy róż­ny­mi aspek­ta­mi ży­cia spo­łecz­no-kul­tu­ro­we­go, na przy­kład mię­dzy my­ślą fi­lo­zo­ficz­ną, wie­dzą na­uko­wą, prak­ty­ka­mi co­dzien­ny­mi i sfe­rą za­ba­wy – to wła­śnie jest głów­ne kry­te­rium do­bo­ru ma­te­ria­łu².

W po­szcze­gól­nych roz­dzia­łach kła­dę na­cisk na róż­ne ro­dza­je przy­czyn wpły­wa­ją­cych na prze­mia­ny w kul­tu­ro­wym sta­tu­sie mon­strów, ku­rio­zów i oso­bli­wo­ści. Cza­sem ak­cent pada na kwe­stie na­tu­ry fi­lo­zo­ficz­nej i epi­ste­mo­lo­gicz­nej, kie­dy in­dziej na czyn­ni­ki spo­łecz­ne. Za­wsze kon­cen­tru­ję się na tym, co uzna­ję za do­mi­nu­ją­ce w pej­za­żu prze­mian, o któ­rym w da­nej chwi­li opo­wia­dam; za­ry­so­wu­ję bo­wiem nie tyle po­stęp, ile wła­śnie układ prze­mian. Mam przy tym świa­do­mość, że uprosz­czeń unik­nąć się nie da, je­śli chce się ogar­nąć zja­wi­sko tak zło­żo­ne i wie­lo­aspek­to­we. Wska­za­nie owych miejsc ak­cen­tu musi być czę­ścio­wo ar­bi­tral­ne, co nie ozna­cza, że w in­nych sfe­rach kul­tu­ry nic się nie dzia­ło (w mia­rę moż­li­wo­ści skró­to­wo sy­gna­li­zu­ję owe inne aspek­ty); cho­dzi ra­czej o to, że w pew­nym ob­sza­rze naj­wy­raź­niej ujaw­nia się na­tu­ra prze­mian.

Nie­rzad­ko z nar­ra­cji, ob­ra­zu, spek­ta­klu lub czy­jejś bio­gra­fii czy­nię exem­plum w daw­nym tego sło­wa zna­cze­niu – trak­tu­ję je jak opo­wieść przy­kład­ną, od­sy­ła­ją­cą do cze­goś, co prze­kra­cza płasz­czy­znę przed­sta­wio­nych expres­sis ver­bis zda­rzeń³. Sta­ram się przy tym za­cho­wać her­me­neu­tycz­ne po­dej­ście do owych prze­ka­zów – otwo­rzyć się na ewo­ko­wa­ne przez nie sen­sy, nie­od­łącz­nie zwią­za­ne z ma­cie­rzy­stą epo­ką, ale tak­że wpro­wa­dzić do gry in­ter­pre­ta­cyj­nej wła­sne ro­zu­mie­nie świa­ta.

Waż­ne są nie tyl­ko fak­ty, ale i re­ak­cje, ja­kie wzbu­dza­ją – prze­waż­nie żywe i nie­jed­no­znacz­ne. To praw­da, że mogą się one wy­da­wać po­wszech­ne, „na­tu­ral­ne”, czy też „oczy­wi­ste”. Nie mamy jed­nak do nich do­stę­pu w for­mie czy­stej. To, co okre­śli­li­by­śmy jako spon­ta­nicz­ne – prze­ra­że­nie, wstręt, współ­czu­cie, zmie­sza­nie, cie­ka­wość, za­chwyt – zo­sta­ło już wy­do­by­te ze sfe­ry moż­li­wo­ści i pod­da­ne kul­tu­ro­wym for­mu­łom do­świad­cza­nia. W pro­ces en­kul­tu­ra­cji wpi­sa­ne są bo­wiem ćwi­cze­nia w za­chwy­cie, zmie­sza­niu czy prze­ra­że­niu. To praw­da, że po­zo­sta­je znacz­ny mar­gi­nes dla in­dy­wi­du­al­nych wa­rian­tów do­świad­cza­nia, ale wa­run­ki ich urze­czy­wist­nie­nia okre­śla­ne są na po­zio­mie po­nadin­dy­wi­du­al­nym. Dzie­je się to mię­dzy in­ny­mi za spra­wą in­sty­tu­cjo­na­li­za­cji kon­tak­tu z od­mien­no­ścią za­rów­no w miej­scach mar­gi­na­li­zo­wa­nych, jak i na sce­nach umiej­sco­wio­nych po­śród ży­cia pu­blicz­ne­go. Wią­żą się z tym sce­na­riu­sze za­cho­wań, okre­śla­ją­ce nie tyl­ko po­ziom ge­stów, słów i czy­nów, ale i do­pusz­czal­nych, pra­wo­moc­nych re­ak­cji emo­cjo­nal­nych. To, w jaki spo­sób spo­łecz­ność trak­tu­je po­twor­ność, gdzie ją wi­dzi i ja­kie po­sta­wy wo­bec niej pro­mu­je, sta­no­wi prak­tycz­ny pro­bierz ofi­cjal­nie uzna­wa­nej wraż­li­wo­ści mo­ral­nej. W syn­te­tycz­ny spo­sób ujął to nie­miec­ki li­te­ra­tu­ro­znaw­ca Hans May­er, na­zy­wa­jąc po­two­ra „skraj­nym przy­pad­kiem czło­wie­czeń­stwa” (May­er 2005:5).

Nie ukry­wam, że się­ga­jąc po daw­ne źró­dła, czę­sto od­czu­wa­łam zmie­sza­nie, za­że­no­wa­nie, nie­smak… Okrut­ne trak­to­wa­nie od­mień­ców, wy­sta­wia­nie ich na po­kaz – jak­że to obce dzi­siej­szej wraż­li­wo­ści! Nic nie po­win­no uspra­wie­dli­wiać ma­ni­pu­lo­wa­nia ludź­mi, wy­ko­rzy­sty­wa­nia ich ciał dla roz­ryw­ki, zy­sku czy też wąt­pli­wej na­uki. Bez­tro­ska i brak wraż­li­wo­ści dają się za­uwa­żyć w miej­scach za­ska­ku­ją­cych – tak jak we frag­men­cie otwie­ra­ją­cym tę książ­kę. Kon­takt z prze­ka­zem wpra­wia w ruch krę­gi her­me­neu­tycz­nych po­szu­ki­wań. Tkwi­my we wła­snym śro­do­wi­sku kul­tu­ro­wym, za­nu­rze­ni w swo­im cza­sie; mamy do dys­po­zy­cji po­ję­cia i wzor­ce in­ter­pre­ta­cyj­ne – ale za­nim je za­sto­su­je­my, je­ste­śmy w sy­tu­acji za­bu­rze­nia po­jęć i war­to­ści.

Po­ja­wia się tu moż­li­wość ta­kie­go do­świad­cze­nia, o ja­kim pi­sał Hans-Georg Ga­da­mer, z jed­nej stro­ny uzna­jąc przy­na­leż­ność od­bior­cy do jego wła­sne­go świa­ta, a z dru­giej wska­zu­jąc zna­cze­nie, ja­kie ma wy­kra­cza­nie ku świa­tom in­nym, da­nym po­przez róż­ne­go ro­dza­ju prze­ka­zy: „Nig­dy gra­ją­cy, twór­ca lub widz nie są wcią­ga­ni tyl­ko w obcy świat cza­rów, rau­szu, snu, lecz ra­czej wcho­dzą w bar­dziej wła­ści­wy spo­sób we wła­sny świat, głę­biej się w nim roz­po­zna­jąc” (Ga­da­mer 1993:147).

Oczy­wi­ście mu­szą się tu po­ja­wić py­ta­nia: Co na­praw­dę zo­sta­je nam udo­stęp­nio­ne w ta­kim do­świad­cze­niu? Na czym po­le­ga ro­zu­mie­nie emo­cji, któ­re chce się­gać w prze­szłość lub prze­kra­czać gra­ni­ce swoj­sko­ści? Czy w pró­bach zro­zu­mie­nia In­nych za­wsze nie­zmien­nie wra­ca­my do sie­bie nie­zmie­nio­nych, czy też ja­kąś cząst­kę In­nych wno­si­my do na­sze­go świa­ta?

Zo­staw­my na ra­zie owe py­ta­nia na boku i wejdź­my w grę, o któ­rej pi­sał Ga­da­mer.Rozdział III Kryzys słów / triumf rzeczy

Po­trze­ba no­we­go ję­zy­ka

„Zgro­ma­dził wiel­ką licz­bę pta­ków, od­mien­nych od tych z Ka­sty­lii – rzecz wiel­ce god­na uwa­gi – dwa ty­gry­sy, dwie ba­rył­ki gę­ste­go bal­sa­mu z drze­wa am­ba­ro­we­go, inny bal­sam przy­po­mi­na­ją­cy oli­wę, czte­rech In­dian ucho­dzą­cych za mi­strzów w żon­gler­ce bel­ka­mi przy uży­ciu nóg – god­na uwa­gi gra tak dla Ka­sty­lii, jak i ja­kie­go­kol­wiek kra­ju; in­nych jesz­cze In­dian, zręcz­nych tan­ce­rzy, wy­ko­nu­ją­cych pozy, jak­by tań­czy­li w po­wie­trzu; przy­wiózł też trzech gar­ba­tych i kar­ło­wa­tych In­dian, któ­rych cia­ła były po­twor­nie po­skrę­ca­ne” (Ber­nal Díaz, cyt. za: To­do­rov 1996: 146). Tak pi­sał je­den z kro­ni­ka­rzy kon­kwi­sty o swo­istych za­pę­dach ko­lek­cjo­ner­skich Kor­te­za. Ta za­chłan­ność mia­ła jed­nak szcze­gól­ny aspekt – roz­wie­ra­ła po­ję­cio­we wro­ta, ja­ki­mi do Eu­ro­py na­pły­wa­ła wie­dza o no­wych lą­dach.

Czas był szcze­gól­ny – świat prze­kształ­cał się w spo­sób bez­pre­ce­den­so­wy. Ląd ziem­ski – zra­zu jak­by trój­list­ny, z od­no­ga­mi Eu­ro­py, Afry­ki i In­dii (ta­kie wy­obra­że­nia oglą­dał Ko­lumb) – te­raz oka­zał się bar­dziej skom­pli­ko­wa­ny; wi­dać już było wy­raź­nie, że mun­dus no­vus w żad­nym miej­scu nie łą­czy się ze zna­nym świa­tem. Rze­czy­wi­stość od­naj­dy­wa­na za oce­anem sta­no­wi­ła nie­ma­łe wy­zwa­nie dla spo­so­bu, w jaki ro­zu­mia­no i opi­sy­wa­no uni­wer­sum. Daw­niej, w erze Śre­dnio­wie­cza, en­cy­klo­pe­dy­ści i ko­smo­gra­fo­wie-kom­pi­la­to­rzy nie czu­li przy­mu­su we­ry­fi­ka­cji każ­de­go szcze­gó­łu; po­dróż­ni­cy też nie za­mie­rza­li de­men­to­wać wie­dzy za­war­tej w księ­gach ta­kich au­to­ry­te­tów jak Pli­niusz czy Au­gu­styn. Trzy­ma­jąc się tego, co za­ko­rze­nio­ne w tra­dy­cji ob­ra­zo­wej i in­te­lek­tu­al­nej, od­naj­dy­wa­li mo­ty­wy zna­ne z róż­nych prze­ka­zów. Nie­kie­dy wpraw­dzie wy­ra­ża­li zdzi­wie­nie bra­kiem pew­nych stwo­rzeń czy obiek­tów, ale ist­nie­nie in­nych – ta­kich jak sło­nie czy lu­dzie o czar­nej skó­rze – utwier­dza­ło ich w prze­ko­na­niu o praw­dzi­wo­ści po­zo­sta­łych ele­men­tów.

Wi­zja Pli­niu­szo­wa ule­ga­ła dra­ma­tycz­nej kon­fron­ta­cji z rze­czy­wi­sto­ścią i trze­ba było in­a­czej kre­ślić geo­gra­fię cu­dow­no­ści¹. Tego ro­dza­ju zmia­ny nie za­cho­dzą w spo­sób pro­sty czy au­to­ma­tycz­ny. Po­ję­cia kie­ru­ją spoj­rze­niem na świat, ale jed­no­cze­śnie mogą trzy­mać je na uwię­zi. Czas wy­praw od­kryw­czych to spraw­dzian dys­cy­pli­ny spoj­rze­nia i so­lid­no­ści uwię­zi. Kie­dy więc Ko­lumb uda­je się na wy­pra­wę, przy­pusz­cza, że spo­tka cy­klo­py, lu­dzi z ogo­na­mi i sy­re­ny – i rze­czy­wi­ście, wi­dzi sy­re­ny, cho­ciaż musi przy­znać, że nie są tak pięk­ne, jak moż­na by się spo­dzie­wać. Kie­dy do­sta­je od tu­byl­ców per­ły, wie, skąd się wzię­ły, choć z na­sze­go punk­tu wi­dze­nia mógł­by za­cząć za­sta­na­wiać się nad pod­sta­wa­mi owej wie­dzy. Jak ko­men­tu­je to Tzve­tan To­do­rov: „Spra­wa roz­gry­wa się na jego oczach, ale to, co re­la­cjo­nu­je w swo­im dzien­ni­ku, jest wy­ja­śnie­niem wzię­tym od Pli­niu­sza, z księ­gi te­goż: Przy brze­gu mo­rza znaj­do­wa­ły się nie­zli­czo­ne ilo­ści ostryg, przy­twier­dzo­nych do ga­łę­zi drzew i cią­żą­cych ku mo­rzu, z roz­dzia­wio­ny­mi gę­ba­mi, tak by mo­gły zła­pać rosę spa­da­ją­cą z li­ści, ocze­ku­jąc na to, że kro­pla spad­nie, i będą mo­gły dać po­czą­tek per­łom, jak mówi Pli­niusz” (To­do­rov 1996:23–24).

Sta­re, do­brze zna­ne try­by opi­su dość szyb­ko oka­za­ły się jed­nak nie­wy­star­cza­ją­ce. Po­rów­ny­wa­no nie­zna­ne do tego, co zna­ne z Eu­ro­py, do tego, co opi­sa­ne w prze­róż­nych księ­gach z ro­man­sa­mi ry­cer­ski­mi włącz­nie, ale czę­sto trze­ba było skoń­czyć stwier­dze­niem po­dob­nym do zda­nia Kor­te­za: „Nie mogę o tym nic in­ne­go po­wie­dzieć, a je­dy­nie to, że w Hisz­pa­nii nic po­dob­ne­go nie ma” (Kor­tez, cyt. za: To­do­rov 1996: 144). Pod na­po­rem od­mien­ne­go śro­do­wi­ska, w kon­fron­ta­cji z nie­zna­ny­mi zwie­rzę­ta­mi, dziw­ny­mi ro­śli­na­mi i spo­łecz­no­ścia­mi lu­dzi o nie­ja­snym sta­tu­sie ukła­dy ka­te­go­rii pę­ka­ły, a słow­nic­two oka­zy­wa­ło się nie­ade­kwat­ne (Pag­den 1982, zob. tak­że Gre­en­blatt 1988, 1993). Wów­czas pierw­sze skrzyp­ce za­czął grać wi­dok. Za­miast pre­pa­ro­wać opis, moż­na było opo­wie­dzieć za po­mo­cą rze­czy, bar­dziej wia­ry­god­nie i bez­po­śred­nio; do Eu­ro­py wie­zio­no więc oka­zy flo­ry, fau­ny, tu­byl­cze ar­te­fak­ty i sa­mych tu­byl­ców².

Wszyst­kie frag­men­ty da­le­kich lą­dów nio­sły w so­bie ich me­to­ni­micz­ny ob­raz, bar­dziej wia­ry­god­ny niż ten prze­ka­zy­wa­ny w sło­wach. To praw­da, że dłu­go spo­glą­da­no na nie zgod­nie z war­to­ścia­mi obo­wią­zu­ją­cy­mi w ob­sza­rze Za­cho­du, oce­nia­jąc pod wzglę­dem obo­wią­zu­ją­cych kry­te­riów kunsz­tu rze­mieśl­ni­cze­go i wie­dzy tech­nicz­nej, w ka­te­go­riach es­te­tycz­nych, któ­rych tra­dy­cja się­ga­ła es­te­ty­ki śre­dnio­wiecz­nej (bar­wa, mi­me­tycz­ność wy­obra­że­nia, układ kom­po­zy­cyj­ny). Az­tec­kie ar­te­fak­ty wy­wie­ra­ły wra­że­nie na eu­ro­pej­skich ar­ty­stach – za­chwy­ca­li się nimi Be­nve­nu­to Cel­li­ni i Al­brecht Dürer. Wy­ro­by z piór, ma­nu­skryp­ty, mapy i ilu­stro­wa­ne ko­dek­sy, ka­mien­ne i tur­ku­so­we ma­ski i oczy­wi­ście wy­ro­by ze zło­ta sta­no­wi­ły ła­ko­my ką­sek dla ko­lek­cjo­ne­rów. Z po­znaw­cze­go punk­tu wi­dze­nia war­te uwa­gi było wszyst­ko: bo­ta­nicz­ny ar­te­fakt, zwie­rzę, czło­wiek – same oka­zy oraz ich wi­ze­run­ki.

Okre­ślo­ne ka­te­go­rie on­to­lo­gicz­ne, es­te­tycz­ne i ak­sjo­lo­gicz­ne za­po­śred­ni­cza­ły men­tal­ne za­własz­cza­nie nie­zna­nych lą­dów. Dla przed­mio­tów ma­te­rial­nych taką ka­te­go­rią dłu­go po­zo­sta­wa­ło ku­rio­zum, czy też oso­bli­wość, dla istot ludz­kich – po­gań­stwo; trze­ba jed­nak za­zna­czyć, że ka­te­go­rie te nie były roz­łącz­ne. Jak prze­ko­na­my się nie­ba­wem, nada­wać mo­gły sens za­rów­no rze­czom, jak i lu­dziom, mie­sza­jąc przy­na­leż­ne im cha­rak­te­ry­sty­ki.

Ka­te­go­ria po­gań­stwa, któ­ra przy­zna­wa­ła In­nym okre­ślo­ne miej­sce w po­wszech­nej hi­sto­rii świa­ta – tej wszech­obej­mu­ją­cej, za­czy­na­ją­cej się z dniem stwo­rze­nia – bez tru­du da­wa­ła się za­sto­so­wać w od­nie­sie­niu do miesz­kań­ców No­we­go Świa­ta. W per­spek­ty­wie pla­nu Bo­że­go ich sta­tus wy­da­wał się po­dob­ny do tego, któ­ry mie­li miesz­kań­cy bar­ba­rzyń­skiej Eu­ro­py (Ryan 1981, Shel­ton 1994:201). Wią­za­ło się to z mo­du­sem uj­mo­wa­nia świa­ta: żad­na dzie­dzi­na wie­dzy nie ist­nia­ła nie­za­leż­nie od ogól­ne­go po­rząd­ku zna­czeń. Dla­te­go geo­gra­fia czy wie­dza o na­tu­rze nie mo­gły być nie­za­leż­ne od teo­lo­gii ani z nią sprzecz­ne. Nie po­win­no nas więc dzi­wić, że Ko­lumb, czło­wiek głę­bo­ko wie­rzą­cy, zbli­ża­jąc się do rów­ni­ka, co­raz czę­ściej roz­my­ślał nad do­kład­nym umiej­sco­wie­niem raju ziem­skie­go – czy­tał o nim w Ima­go mun­di Pio­tra z Ail­ly. Kwe­stia tej lo­ka­li­za­cji była dla nie­go tak samo istot­na jak py­ta­nie o kształt zie­mi; ta dru­ga zy­ski­wa­ła zresz­tą na zna­cze­niu po­przez od­nie­sie­nie do tej pierw­szej³. Mu­si­my przy tym pa­mię­tać, że w owym cza­sie to, co na­uko­we, co es­te­tycz­ne i co mo­ral­ne, jesz­cze nie od­dzie­li­ło się od sie­bie. Każ­dy opis świa­ta i każ­dy opis ludz­kie­go cia­ła po­słu­gi­wał się po­ję­cia­mi, w któ­rych to, co ko­gni­tyw­ne, mia­ło też aspekt es­te­tycz­ny i mo­ral­ny. Wy­ja­śnia­nie po­rząd­ków nie­ba i zie­mi, na­wet tak no­wa­tor­skie jak to, któ­re nie­ba­wem za­pro­po­nu­je Ko­per­nik, mu­sia­ło uwzględ­niać fakt, że świat jako ca­łość nie może być mon­stru­al­ny, a po­szcze­gól­ne ele­men­ty ist­nie­ją w har­mo­nii, któ­rej sens za­ry­so­wu­je się w paru płasz­czy­znach (zob. Kemp 2006:22–27).

Wia­ra de­cy­do­wa­ła za­tem o stra­te­gii trak­to­wa­nia In­nych ob­ró­co­nych w po­gan. Sko­ro tyl­ko roz­wią­za­no pro­blem du­szy i zde­cy­do­wa­no, że dzi­kich na­le­ży chrzcić (w for­mie zmie­nio­nej po­wró­cił bo­wiem dy­le­mat, któ­ry pa­mię­ta­my z pism świę­te­go Au­gu­sty­na), wia­do­mo było, co jest wo­bec nich do­zwo­lo­ne, a co wręcz po­żą­da­ne. Od­mien­ność uj­mo­wa­no w ra­mach dys­kur­su teo­lo­gicz­ne­go, po­twier­dza­jąc jego fun­da­men­tal­ne idee. Prze­ko­na­nie, że po­rzą­dek ludz­ki ufun­do­wa­ny na Bo­żym pla­nie (tłu­ma­czą­cym tak­że dzia­ła­nia po­li­tycz­ne) wpro­wa­dzał ja­sne roz­róż­nie­nie na chrze­ści­jan i po­gan, po­zwa­la­jąc na umiesz­cza­nie jed­no­stek i spo­łe­czeństw w sie­ci war­to­ści.

Nie­mniej jed­nak usta­na­wia­ny, wciąż nie­go­to­wy ję­zyk, opi­su­ją­cy rze­czy­wi­stość ziem­ską za po­śred­nic­twem jej ma­te­rial­nych frag­men­tów, krył w so­bie moż­li­wość mą­ce­nia pew­nych roz­róż­nień. Do­ty­czy­ło to zwłasz­cza re­la­cji mię­dzy przed­sta­wia­ją­cym a przed­sta­wia­nym. Jak pi­sze Ste­phen Gre­en­blatt: „Tu­by­lec poj­ma­ny jako do­wód, a na­stęp­nie wy­sta­wio­ny, na­szki­co­wa­ny, na­ma­lo­wa­ny, opi­sa­ny i za­bal­sa­mo­wa­ny zo­sta­je nie­mal do­słow­nie za­wład­nię­ty przez – i dla – eu­ro­pej­skiej re­pre­zen­ta­cji. Jest on uwi­kła­ny w zło­żo­ny sys­tem obie­gu mi­me­tycz­ne­go, w któ­rym za­wie­ra­ją się ob­raz­ki ryte w oło­wiu, mo­de­le jeźdź­ców na ko­niach, lu­stra czy na­wet re­pre­zen­ta­tyw­ny bo­che­nek chle­ba po­zo­sta­wio­ny w re­pre­zen­ta­tyw­nym do­mo­stwie, skon­stru­owa­nym tak, aby na­kło­nić tak zwa­nych bar­ba­rzyń­ców do tak zwa­ne­go po­kło­nu” (Gre­en­blatt 2006:195). Gre­en­blatt kre­śli sze­ro­kie spek­trum zna­ków włą­czo­nych w tę sy­tu­ację, za­zna­cza­jąc jej po­wszech­ność i dłu­go­trwa­łość: „Eu­ro­pej­ski kon­takt z tu­byl­ca­mi No­we­go Świa­ta jest usta­wicz­nie upo­śred­nia­ny przez re­pre­zen­ta­cje; w isto­cie jed­nak kon­takt sam w so­bie, je­śli w koń­cu nie skła­dał się wy­łącz­nie z ak­tów za­da­wa­nia ran i śmier­ci, jest bar­dzo czę­sto kon­tak­tem mię­dzy re­pre­zen­tan­ta­mi – no­si­cie­la­mi re­pre­zen­ta­cji” (Gre­en­blatt 2006:197)⁴. Owa re­pre­zen­ta­cja an­ga­żu­je In­nych cie­le­śnie, za­cie­ra­jąc ja­sność roz­róż­nie­nia na uczest­ni­ków sy­tu­acji i zna­ki, któ­ry­mi się po­słu­gu­ją. Pro­wa­dzi to do za­własz­cze­nia świa­ta In­nych i ca­łej jego za­war­to­ści – z isto­ta­mi ludz­ki­mi włącz­nie⁵. Tych ostat­nich wy­zu­wa się z dusz, spra­wia­jąc, że bez­dusz­ne (ale w peł­ni cie­le­sne) po­wło­ki sta­ją się zna­ka­mi; cią­gle jesz­cze mogą jed­nak po­wró­cić na po­zy­cję stro­ny w kon­tak­cie, star­ciu czy też spo­tka­niu. Nie jest to osta­tecz­ne po­zba­wie­nie pod­mio­to­wo­ści, ra­czej jej oka­le­cze­nie – „akty za­da­wa­nia ran i śmier­ci” do­ty­ka­ją ich cie­le­śnie tak samo, jak mogą do­tknąć twór­ców tego dys­kur­su. Cie­le­sność In­ne­go sta­no­wi nie­od­łącz­ny ele­ment w grze za­własz­cza­nia od­mien­no­ści i usta­na­wia­nia gra­nic mię­dzy nami a tymi, któ­rych sta­wia­my poza gru­pą uzna­ną za wła­sną. „Ta re­pre­zen­ta­cja nig­dy nie jest toż­sa­ma z pro­stym po­sia­da­niem rze­czy­wi­sto­ści spo­łecz­nej, któ­re za­wsze jest mo­bil­ne i nie­uchwyt­ne, a po­przez dys­kurs po­dró­ży jest ono prze­siąk­nię­te obiet­ni­cą o ta­kim po­sia­da­niu i re­je­stru­je nad­zwy­czaj­ne przed­się­wzię­cie pod­ję­te, aby je za­gwa­ran­to­wać. Jak wi­dać, po­dróż­ni­cy eu­ro­pej­scy za­bie­ra­ją ar­te­fak­ty, któ­re na­by­li lub ukra­dli, lub otrzy­ma­li jako dary, i bio­rą w nie­wo­lę ni­cze­go nie­podej­rze­wa­ją­cych i bez­bron­nych tu­byl­ców, nie tyl­ko, aby słu­ży­li im jako tłu­ma­cze, ale by na po­kaz przy­wieźć ich do domu” (Gre­en­blatt 2006:201). Z jed­nej stro­ny swym ist­nie­niem wska­zy­wa­li na świat, z któ­re­go po­cho­dzi­li, z dru­giej da­wa­ło się ich trak­to­wać jako oso­bli­wość.

Oso­bli­wość (ro­zu­mia­na tu jako pew­na ka­te­go­ria kul­tu­ry, od daw­na znaj­du­ją­ca się w jej re­po­zy­to­rium, ale w każ­dej epo­ce do­pre­cy­zo­wu­ją­ca swe sen­sy) po­zwa­la­ła wy­szu­ki­wać w oto­cze­niu pew­ne rze­czy, zbie­rać je i po­rząd­ko­wać. Jej spe­cy­ficz­ny po­ten­cjał de­skryp­tyw­ny uak­tyw­nił się w sy­tu­acji, gdy ję­zyk słów, ba­zu­ją­cy na tym, co zna­ne, oka­zał się mało ela­stycz­ny. W ten spo­sób wska­zy­wa­ła ścież­ki do no­wych ob­sza­rów po­zna­nia. Gust do oso­bli­wo­ści nie omi­jał istot ludz­kich. (To tłu­ma­czy war­tość przy­wie­zio­nych przez Kor­te­za „gar­ba­tych i kar­ło­wa­tych In­dian, któ­rych cia­ła były po­twor­nie po­skrę­ca­ne”). Maur, Mu­rzyn czy ka­rzeł by­wał pre­zen­tem god­nym wiel­mo­żów, ozdo­bą dwo­ru i jego za­baw­ką. Do­da­wał splen­do­ru tak samo jak wy­staw­na re­zy­den­cja, jak ogród urzą­dzo­ny z wy­ra­fi­no­wa­nym sma­kiem czy jak me­na­że­ria. Na dwo­rach trzy­ma­no słu­żą­cych o róż­nych ko­lo­rach skó­ry, mó­wią­cych róż­ny­mi ję­zy­ka­mi (po­dob­no na dwo­rze kar­dy­na­ła Ip­po­li­ta Me­di­ci dało się ich sły­szeć dwa­dzie­ścia). Ich war­tość za­sa­dza­ła się tak­że na nie­zwy­kłych zdol­no­ściach i umie­jęt­no­ściach – wia­do­mo było, że Mau­ro­wie są wpraw­ni w wol­ty­żer­ce, Ta­ta­rzy po mi­strzow­sku strze­la­ją z łu­ków, a z In­dii po­cho­dzą świet­ni nur­ko­wie… (Fa­bia­ni 1980:26–27).

W daw­nych ko­lek­cjach, po­dob­nie jak w ogro­dach, w me­na­że­riach zwie­rzę­cych i ludz­kich, od­ci­skał się za­rys pew­ne­go szer­sze­go pro­jek­tu my­ślo­we­go, kształt rze­czy­wi­sto­ści in­ter­pre­to­wa­nej w okre­ślo­ny spo­sób. Wi­zy­ta w ga­bi­ne­tach nie­gdy­siej­szych zbie­ra­czy po­zwo­li­ła­by le­piej zro­zu­mieć, dla­cze­go to, co (w na­szym mnie­ma­niu) fan­ta­stycz­ne, to, co pa­to­lo­gicz­ne, i to, co eg­zo­tycz­ne, co stwo­rzo­ne przez na­tu­rę i wy­ko­na­ne ludz­ką ręką, zra­zu wy­da­wa­ło się so­bie bli­skie; nie­uchron­nie po­pro­wa­dzi­ła­by nas też ku py­ta­niu: dla­cze­go po­tem stop­nio­wo wszyst­ko to od­da­la­ło się od sie­bie i róż­ni­co­wa­ło. Na taką wi­zy­tę za­bie­rze nas na­stęp­ny frag­ment tej książ­ki. Po­trak­tuj­my daw­ne ko­lek­cje jako ob­szar ar­ty­ku­la­cji prze­ko­nań o po­rząd­ku świa­ta.

Z upodo­ba­niem gro­ma­dzo­no wów­czas to, co przy­cią­ga­ło uwa­gę nie­zwy­kłą for­mą, ze­sta­wia­jąc two­ry na­tu­ry i ludz­kie­go kunsz­tu. W ce­nie były pre­cjo­za ju­bi­ler­skiej ro­bo­ty, prze­myśl­nie wy­ko­na­ne ozdo­by, któ­rych cy­ze­lo­wa­nie sta­wa­ło się nie­kie­dy roz­ryw­ką moż­nych. Obok nich umiesz­cza­no ska­mie­nia­ło­ści (ich po­cho­dze­nie nie było wów­czas zna­ne), oka­zy przy­rod­ni­cze o zde­for­mo­wa­nych kształ­tach i cie­ka­wost­ki eg­zo­tycz­ne. Do­da­wa­no do tego por­tre­ty i me­da­le przed­sta­wia­ją­ce sław­ne po­sta­cie hi­sto­rycz­ne oraz człon­ków rodu. Tak po­wsta­wa­ły ga­bi­ne­ty oso­bli­wo­ści. Z pew­no­ścią war­to zo­ba­czyć, jak w tę prze­strzeń może wpa­so­wać się mon­strum, i spy­tać, czy za­wsze znaj­dzie się tam dla nie­go miej­sce. To do­bry punkt wyj­ścia do uka­za­nia prze­mian, ja­kim ule­ga po­ję­cie oso­bli­wo­ści. Śle­dząc póź­niej­sze prze­mia­ny owe­go po­ję­cia oraz spo­so­by jego wy­ko­rzy­sta­nia w prak­ty­kach nada­wa­nia świa­tu sen­su, spró­bu­je­my doj­rzeć ogól­niej­sze ten­den­cje do­ty­czą­ce po­ję­cio­we­go i prak­tycz­ne­go ma­ni­pu­lo­wa­nia ob­ra­za­mi od­stęp­stwa od nor­my, ku­rio­zal­no­ści, mon­stru­al­no­ści.

Zwra­ca­jąc się w stro­nę rze­czy, tyl­ko po­zor­nie od­da­li­my się od za­sad­ni­cze­go te­ma­tu tej książ­ki – od mon­stru­al­no­ści na­zna­cza­ją­cej for­my ludz­kie. Z cza­sem oka­że się bo­wiem, że łą­czy je pew­na myśl – myśl o nie­ro­ze­rwal­nym związ­ku po­rząd­ku i od­stęp­stwa. Wpi­su­je ona isto­ty żywe i obiek­ty nie­oży­wio­ne w szer­sze ukła­dy po­ję­cio­we i mo­ral­ne, czy­niąc z nich zna­ki, któ­re na ten układ wska­zu­ją. Gdy trud­no od razu wnik­nąć w rzecz samą i po­jąć jej isto­tę, mo­że­my mieć na­dzie­ję, że zro­zu­mie­my ją po­przez jej prze­ci­wień­stwo – nor­mę po­przez od­stęp­stwo, śmierć po­przez ży­cie, a du­szę przez to, co jej po­zba­wio­ne.