Morsowanie. Jak świadomie obcować z zimnem - ebook

WSTĘP

Jed­nym z wa­run­ków utrzy­ma­nia or­ga­ni­zmu czło­wie­ka w do­brej kon­dy­cji fi­zycz­nej i psy­chicz­nej jest har­to­wa­nie, któ­re mo­żna sty­mu­lo­wać po­przez pod­da­wa­nie ustro­ju bo­dźcom stre­so­wym, ta­kim jak np. wy­si­łek fi­zycz­ny oraz ni­skie i wy­so­kie tem­pe­ra­tu­ry.

Mor­so­wa­nie, ro­zu­mia­ne jako za­nu­rza­nie cia­ła lub krót­ko­trwa­ła kąpiel w zim­nej wo­dzie, na pew­no mo­żna za­li­czyć do czyn­ni­ków, któ­re ak­ty­wu­jąc pro­ce­sy ter­mo­re­gu­la­cyj­ne, zwi­ęk­sza­ją to­le­ran­cję or­ga­ni­zmu na zmia­ny tem­pe­ra­tu­ry śro­do­wi­ska ze­wnętrz­ne­go oraz wzma­ga­ją re­ak­cje im­mu­no­lo­gicz­ne. Po­wszech­nie zna­ne pol­skie przy­sło­wie „zim­na woda zdro­wia doda”, nie jest za­tem bez­pod­staw­nym slo­ga­nem, gdyż zna­la­zło po­twier­dze­nie w licz­nych w ostat­nich la­tach ba­da­niach na­uko­wych.

Wa­run­kiem pra­wi­dło­we­go funk­cjo­no­wa­nia ustro­ju czło­wie­ka jest utrzy­ma­nie tem­pe­ra­tu­ry we­wnętrz­nej cia­ła w sto­sun­ko­wo wąskim za­kre­sie, na po­zio­mie zbli­żo­nym do 37°C. Me­cha­ni­zmy ter­mo­re­gu­la­cyj­ne dążą za­tem do utrzy­ma­nia rów­no­wa­gi ter­micz­nej, a więc do ba­lan­su mi­ędzy cie­płem wy­twa­rza­nym (zy­ski­wa­nym) przez or­ga­nizm a wy­da­la­nym (roz­pra­sza­nym) do oto­cze­nia. Za rów­no­wa­gę ter­micz­ną od­po­wia­da znaj­du­jący się w pod­wzgó­rzu ośro­dek ter­mo­re­gu­la­cji, zbu­do­wa­ny z tzw. neu­ro­nów ter­mo­re­gu­la­cyj­nych. Neu­ro­ny w przed­niej części pod­wzgó­rza od­po­wia­da­ją za ochro­nę przed hi­per­ter­mią (prze­grza­niem), a neu­ro­ny umiej­sco­wio­ne w tyl­nej części pod­wzgó­rza – za ochro­nę przed hi­po­ter­mią (wy­zi­ębie­niem). Ośro­dek ten funk­cjo­nu­je jako nie­po­dziel­na ca­ło­ść, a po­bu­dze­nie przed­niej części pod­wzgó­rza, od­po­wie­dzial­nej za wy­da­la­nie cie­pła, po­wo­du­je rów­no­cze­sne ha­mo­wa­nie części tyl­nej, od­po­wie­dzial­nej za ku­mu­la­cję ener­gii ciepl­nej, i od­wrot­nie – po­trze­ba utrzy­ma­nia cie­pła w ustro­ju po­bu­dza tyl­ną część pod­wzgó­rza, któ­ra od­po­wia­da za ku­mu­la­cję ener­gii ciepl­nej, ha­mu­jąc przed­nią część, od­po­wie­dzial­ną za roz­pra­sza­nie cie­pła do oto­cze­nia. Wspo­mnia­ne wy­żej me­cha­ni­zmy ter­mo­re­gu­la­cyj­ne są za­tem od­po­wie­dzial­ne za utrzy­ma­nie sta­łej tem­pe­ra­tu­ry cia­ła mimo zmien­nych wa­run­ków ter­micz­nych oto­cze­nia.

W fa­cho­wej li­te­ra­tu­rze przed­mio­tu mo­żna zna­le­źć wie­le na­uko­wo po­twier­dzo­nych do­wo­dów na ko­rzyst­ny wpływ ni­skich tem­pe­ra­tur jako ele­men­tu wspo­ma­ga­jące­go pro­ces le­cze­nia licz­nych scho­rzeń i ura­zów. Udo­wod­nio­no m.in. ich po­zy­tyw­ne od­dzia­ły­wa­nie na prze­bieg pro­ce­sów me­ta­bo­licz­nych i re­ge­ne­ra­cyj­nych za­cho­dzących w tkan­ce kost­nej, chrząst­ce sta­wo­wej i struk­tu­rach oko­ło­sta­wo­wych oraz w skó­rze. Bar­dzo często pod­kre­śla się prze­ciw­za­pal­ne i prze­ciw­bó­lo­we dzia­ła­nie ni­skich tem­pe­ra­tur. Wy­ka­za­no ta­kże ich do­dat­ni wpływ pod­czas le­cze­nia nie­któ­rych scho­rzeń ob­wo­do­we­go ukła­du ner­wo­we­go i ukła­du mi­ęśnio­we­go, jak rów­nież w dys­funk­cjach wy­ższych pi­ęter cen­tral­ne­go sys­te­mu ner­wo­we­go. Istot­ny jest rów­nież wpływ hi­po­ter­mii na psy­chi­kę, a ta­kże efek­ty tego typu za­bie­gów w le­cze­niu scho­rzeń ukła­du od­de­cho­we­go. Udo­wod­nio­no po­nad­to istot­ny wpływ ni­skich tem­pe­ra­tur na układ hor­mo­nal­ny, i co się z tym wi­ąże – na re­ak­cje re­gu­la­cyj­ne ustro­ju.

Pod­czas dzia­ła­nia skraj­nie ni­skich tem­pe­ra­tur na or­ga­nizm czło­wie­ka jest uru­cha­mia­ny sze­reg re­ak­cji fi­zjo­lo­gicz­nych zwi­ąza­nych z funk­cjo­no­wa­niem wszyst­kich ukła­dów. Me­cha­ni­zmy ko­ry­gu­jące tem­pe­ra­tu­rę cia­ła w ta­kich wa­run­kach wy­wo­łu­ją skurcz ob­wo­do­wych na­czyń krwio­no­śnych oraz na­si­le­nie ter­mo­ge­ne­zy, a więc wzrost tem­pa prze­mia­ny ma­te­rii. Ko­rzyst­ny efekt dzia­ła­nia ni­skich tem­pe­ra­tur jest wy­ko­rzy­sty­wa­ny nie tyl­ko u osób cho­rych, lecz rów­nież u spor­tow­ców w okre­sie le­cze­nia ura­zów, za­bie­gi z wy­ko­rzy­sta­niem ni­skich tem­pe­ra­tur wspo­ma­ga­ją bo­wiem re­ha­bi­li­ta­cję oraz ogra­ni­cza­ją wtór­ne uszko­dze­nia tka­nek. Istot­nym ele­men­tem jest w tym przy­pad­ku zmniej­sze­nie do­le­gli­wo­ści bó­lo­wych i obrzęków po­ura­zo­wych, na któ­re są na­ra­żo­ne oso­by pod­da­wa­ne tre­nin­go­wi fi­zycz­ne­mu.

Opi­sy­wa­ne w li­te­ra­tu­rze fa­cho­wej wy­ni­ki ba­dań, wi­ążące schła­dza­nie ze zdol­no­ścia­mi wy­si­łko­wy­mi, do­ty­czą naj­częściej wpły­wu schła­dza­nia miej­sco­we­go na tem­po po­ura­zo­wej re­kon­wa­le­scen­cji u spor­tow­ców, z za­sto­so­wa­niem miej­sco­wych za­bie­gów schła­dza­nia przy po­mo­cy par azo­tu lub CO2, okła­dów z pla­sti­ko­wych wo­recz­ków wy­pe­łnio­nych lo­dem lub że­lem si­li­ko­no­wym, jak rów­nież okła­da­nia śnie­giem lub za­nu­rza­nia w zim­nej wo­dzie.

Wpływ ogól­no­ustro­jo­we­go schła­dza­nia na zdol­no­ści wy­si­łko­we jest jak do­tąd mało po­zna­ny. Za efekt dzia­ła­nia skraj­nie ni­skich tem­pe­ra­tur na układ mi­ęśnio­wy uzna­je się ob­ni­ża­nie tem­pe­ra­tu­ry mi­ęśni szkie­le­to­wych oraz zmniej­sze­nie prze­pły­wu krwi przez ka­pi­la­ry mi­ęśnio­we. Po za­ko­ńcze­niu eks­po­zy­cji na zim­no do­cho­dzi do wtór­ne­go roz­sze­rze­nia na­czyń wło­so­wa­tych, co z ko­lei pro­wa­dzi do sil­ne­go prze­krwie­nia tkan­ki mi­ęśnio­wej. Dzi­ęki ta­kiej re­ak­cji na­czy­nio­ru­cho­wej zwi­ęk­sza się do­star­cza­nie tle­nu i sub­stan­cji odżyw­czych oraz od­pro­wa­dza­nie pro­duk­tów prze­mia­ny ma­te­rii (np. kwa­su mle­ko­we­go). Po kil­ku­na­stu mi­nu­tach, dzi­ęki wspo­mnia­ne­mu prze­krwie­niu, do­cho­dzi do wzro­stu tem­pe­ra­tu­ry mi­ęśni, któ­ra może prze­kro­czyć tem­pe­ra­tu­rę sprzed za­bie­gu i utrzy­my­wać się na wy­so­kim po­zio­mie na­wet przez kil­ka go­dzin. Re­ak­cja taka może skut­ko­wać zwi­ęk­sze­niem zdol­no­ści wy­si­łko­wych mi­ęśni szkie­le­to­wych, za­le­żnym od ich ukrwie­nia i tem­pe­ra­tu­ry. W ba­da­niach wła­snych uda­ło się wy­ka­zać po­zy­tyw­ny wpływ krio­sty­mu­la­cji ogól­no­ustro­jo­wej na po­ziom wy­dol­no­ści bez­tle­no­wej, cha­rak­te­ry­zu­jącej zdol­no­ści or­ga­ni­zmu do wy­ko­ny­wa­nia wy­si­łków fi­zycz­nych o mak­sy­mal­nej i su­pra­mak­sy­mal­nej in­ten­syw­no­ści.

Wy­mie­nio­ne wy­żej prze­słan­ki wy­wo­ła­ły nie­spo­ty­ka­ny do­tąd wzrost licz­by chęt­nych do mor­so­wa­nia, a więc do kąpie­li w zim­nej wo­dzie, szcze­gól­nie w okre­sie zi­mo­wym. Miesz­ka­jąc w bez­po­śred­nim sąsiedz­twie pla­ży Za­le­wu na Pia­skach koło Kra­ko­wa (po­tocz­nie zwa­nym Kry­spi­no­wem), od li­sto­pa­da do mar­ca ob­ser­wo­wa­łem dzie­si­ąt­ki osób za­ży­wa­jących kąpie­li w lo­do­wa­tej wo­dzie, naj­częściej w prze­ręblach. Moda na mor­so­wa­nie, a więc na proz­dro­wot­ne od­dzia­ły­wa­nie na or­ga­nizm po­przez za­nu­rza­nie w wo­dzie o bar­dzo ni­skiej tem­pe­ra­tu­rze, wy­wo­ła­ła pil­ną po­trze­bę po­wsta­nia ksi­ążki, któ­ra po­mo­gła­by w zro­zu­mie­niu me­cha­ni­zmów ad­ap­ta­cji ter­micz­nej do tego typu eks­tre­mal­nych wa­run­ków śro­do­wi­ska oraz ich ko­rzyst­ne­go wpły­wu na sze­reg re­ak­cji fi­zjo­lo­gicz­nych ustro­ju. War­to pod­kre­ślić, że umie­jęt­ne przy­go­to­wa­nie do funk­cjo­no­wa­nia w ta­kich wa­run­kach, a więc rów­nież do mor­so­wa­nia, po­dob­nie jak przy­go­to­wa­nie do upra­wia­nia wie­lu in­nych dys­cy­plin spor­tu wy­ma­ga grun­tow­nej wie­dzy i ra­cjo­nal­nych dzia­łań, tak aby mo­gło przy­nie­ść mo­żli­wie naj­wi­ęcej ko­rzy­ści i za­po­biec ewen­tu­al­nym ne­ga­tyw­nym skut­kom nie­wła­ści­we­go po­stępo­wa­nia.

Aka­de­mia Wy­cho­wa­nia Fi­zycz­ne­go w Kra­ko­wie, a więc uczel­nia, któ­rą od wie­lu lat mam za­szczyt kie­ro­wać, od daw­na wspó­łpra­cu­je z Au­to­rem ni­niej­szej pu­bli­ka­cji, Va­ler­ja­nem Ro­ma­no­vskim – oso­bą w tym te­ma­cie naj­bar­dziej uty­tu­ło­wa­ną i roz­po­zna­wa­ną – któ­ry już wie­lo­krot­nie udo­wod­nił, że ludz­ki or­ga­nizm może się za­adap­to­wać do funk­cjo­no­wa­nia w eks­tre­mal­nie ni­skich tem­pe­ra­tu­rach oto­cze­nia. Na­sza wspó­łpra­ca obej­mo­wa­ła za­rów­no pro­wa­dze­nie teo­re­tycz­nych i prak­tycz­nych za­jęć z mor­so­wa­nia ze stu­den­ta­mi AWF, jak rów­nież udział we wspól­nych pro­jek­tach ba­daw­czych, ma­jących na celu rze­tel­ną oce­nę re­ak­cji or­ga­ni­zmu na prze­by­wa­nie i wy­ko­ny­wa­nie wy­si­łku fi­zycz­ne­go w skraj­nie ni­skich tem­pe­ra­tu­rach.

Wszyst­kich spek­ta­ku­lar­nych osi­ągni­ęć Va­ler­ja­na Ro­ma­no­vskie­go nie spo­sób wy­mie­nić. Jest m.in. wie­lo­krot­nym re­kor­dzi­stą Gu­in­nes­sa w 12- i 48-go­dzin­nej je­ździe na ro­we­rze. Wzi­ął udział w dwóch wy­pra­wach do Ja­ku­cji, gdzie w cza­sie jaz­dy na ro­we­rze przez 48 go­dzin non stop w jed­nym z naj­zim­niej­szych za­miesz­ka­nych miejsc na Zie­mi, prze­by­wał w wa­run­kach skraj­ne­go mro­zu, bez ko­rzy­sta­nia z ener­gii ciepl­nej. Wzi­ął też udział w pro­jek­cie na­uko­wo-ba­daw­czym „Oswa­ja­my mróz”, pod­czas któ­re­go pod­dał się ba­da­niom prze­pro­wa­dza­nym przez ze­spo­ły na­ukow­ców z Aka­de­mii Wy­cho­wa­nia Fi­zycz­ne­go w Kra­ko­wie i Po­li­tech­ni­ki Kra­kow­skiej. Po­nad­to był wspó­łor­ga­ni­za­to­rem I Mi­strzostw Pol­ski w Mor­so­wa­niu na PGE Na­ro­do­wym w War­sza­wie. Wy­mie­nio­ne osi­ągni­ęcia Au­to­ra ni­niej­szej ksi­ążki, jak i wie­le in­nych, dają gwa­ran­cję, że tre­ści w niej za­war­te mają cha­rak­ter nie tyl­ko czy­sto po­znaw­czy, ale rów­nież dużą war­to­ść apli­ka­cyj­ną, któ­ra jest naj­wa­żniej­szym atu­tem tej pu­bli­ka­cji.

In­for­ma­cje do­ty­czące me­cha­ni­zmów ad­ap­ta­cji ter­micz­nej do eks­tre­mal­nie ni­skich tem­pe­ra­tur oraz ich wpły­wu na fi­zjo­lo­gicz­ne re­ak­cje ustro­ju czło­wie­ka, wzbo­ga­co­ne o po­ra­dy Va­ler­ja­na Ro­ma­no­vskie­go, na pew­no wpły­ną na upo­wszech­nie­nie świa­do­me­go ob­co­wa­nia z zim­nem oraz wzbo­ga­cą wie­dzę czy­tel­ni­ków, a szcze­gól­nie osób, któ­re już roz­po­częły lub za­mie­rza­ją roz­po­cząć przy­go­dę z mor­so­wa­niem. Za­chęcam za­tem do za­po­zna­nia się z tre­ścią ni­niej­sze­go opra­co­wa­nia i po­trak­to­wa­nia go jako kom­pen­dium wie­dzy i prak­tycz­nych po­rad do­ty­czących wpły­wu kąpie­li w wo­dzie o skraj­nie ni­skiej tem­pe­ra­tu­rze na or­ga­nizm czło­wie­ka.

Prof. dr hab. An­drzej Kli­mek

Rek­tor Aka­de­mii Wy­cho­wa­nia Fi­zycz­ne­go w Kra­ko­wie, spe­cja­li­sta w za­kre­sie fi­zjo­lo­gii czło­wie­ka i fi­zjo­lo­gii spor­tu

BIBLIOGRAFIA

Psychologiczne aspekty morsowania

Jalut G., Dedoubat J.J., Fontugne M., Otto T. (2009), _Holocene circum-Mediterranean vegetation changes: climate forcing and human impact_, Quaternary international, 200(1–2), 4–18.

Gasparrini A., Guo Y., Hashizume M., Lavigne E., Zanobetti A., Schwartz J., Armstrong B. (2015), _Mortality risk attributable to high and low ambient temperature: a multicountry observational study_, The lancet, 386(9991), 369–375.

Kingma B., Frijns A., van Marken Lichtenbelt W. (2012), _The thermoneutral zone: implications for metabolic studies_, Front Biosci (Elite Ed), 4, 1975–1985.

Nakamura M., Yoda T., Crawshaw L.I., Yasuhara S., Saito Y., Kasuga M., Kanosue K. (2008), _Regional differences in temperature sensation and thermal comfort in humans_, Journal of applied physiology, 105(6), 1897–1906.

Nadel E., Holmer I., Bergh U., Åstrand P., Stolwijk J., _Energy exchanges of swimming man_, J Appl Physiol, 1974; 36:465–471.

Morin C., Bushnell M.C. (1998), _Temporal and qualitative properties of cold pain and heat pain: a psychophysical study_, Pain, 74(1), 67–73.

Foulkes T., Wood J. (2007), _Mechanisms of Cold Pain. Channels_, 1(3), 154–160.

Friedman H., Thompson R.B., Rosen E.F. (1985), _Perceived threat as a major factor in tolerance for experimentally induced cold-water pain_, Journal of abnormal psychology, 94(4), 624.

Mackworth N.H., _Researches on the Measurement of Human Performance,_ London, England: Medical Research Council; 1950, Report Series 268.

Feigenbaum J.J., Yanai J. (1985), _Implications of dopamine agonist-induced hypothermia following increased density of dopamine receptors in the mouse_, Neuropharmacology, 24(8), 735–741.

Hayward J.N., Baker M.A., _A comparative study of the role of the cerebral blood in the regulation of brain temperature in five mammals_, Brain Res. 1969; 16:417–440.

Paton B.C., _Accidental hypothermia_, In: Shonbaum E, Lomax P, eds. _Thermoregulation: Pathology, Pharmacology_ _and Therapy_, New York, NY: Pergamon Press; 1991:397–443.

Petjan J.H., Williams D.D., Beh_avior of single motor units during preshivering tone and shivering tremor_, Am J Phys Med., 1972; 51:17–22.

Bowen H.M., _Diver performance and the effects of cold_, Hum Factors. __ 1968; 10(5):445–464.

Clark R.E., _The limiting hand skin temperatures for unaffected manual performance in the cold_, J Appl Physiol_,_1961; 45:193–194.

Coleshaw S.R.K., van Someren R.N.M., Wolff A.H., Davis H.M., Keatinge W.R., _Impaired memory registration and speed of reasoning caused by low body temperature_, J Appl Physiol, 1983; Jul 55(1 Pt 1):27–31.)

Mackworth N.H, _Researches on the Measurement of Human Performance._ London, England: Medical Research Council; 1950, Report Series 268.

Pepler R.D., _Warmth and performance: An investigation in the tropics_, Ergonomics, 1958; 2:63–88.

Pepler R.D., Warner R.E., _Temperature and learning: An experimental study_, American Society of Heating, Refrigeration, and Air-Conditioning Engineers Transactions, __ 1968; 74:211–219.

Enander A., _Effects of moderate cold on performance of psychomotor and cognitivetasks_, Ergonomics, 1987; 30(10): 1431–1445.

Giesbrecht G.G., Arnet J.L., Vela E., Bristow G.K., _Effect of task complexity on mental performance during immersion hypothermia_. Aviat Space Environ Med, 1993; 64(Mar):206–211.

Davitz J.R., _The language of emotion_, New York: McGraw-Hill_._

Stanley-Jones, D. (t966). The thermostatic theory of emotion: A study on kybernetics. _Progress in Biocybernetics_, 6_,_ 1–20.

Dienstbier R.A., LaGuardia, R.L., Wilcox N.S. (1987), _The relationship of temperament to tolerance of cold and heat: Beyond_ „_cold hands_ – _Warm heart_”, Motivation and emotion, 11(3), 269–295.

Barbosa Escobar F., Velasco C., Motoki K., Byrne D.V., Wang Q.J. (2021), _The temperature of emotions_, PloS one, 16(6), e0252408.

Lindeman S., Hirvonen J., Joukamaa M. (2002), _Neurotic psychopathology and alexithymia among winter swimmers and controls-a prospective study. International journal of circumpolar health_, 61(2), 123–130.

Huttunen P., Kokko L., Ylijukuri V. (2004), _Winter swimming improves general well-being_, International Journal of Circumpolar Health, 63(2), 140–144.

van Tulleken C., Tipton M., Massey H., Harper C.M. (2018), _Open water swimming as a treatment for major depressive disorder_, Case Reports, 2018, bcr-2018.

Penedo F.J., Dahn J.R. (2005), _Exercise and well-being: a review of mental and physical health benefits associated with physical activity_, Current opinion in psychiatry, 18(2), 189–193

Kindermann G., Domegan C., Carlin C. (2020), _Blue care: a systematic review of blue space interventions for health and wellbeing_, Health Promotion International, 35(1), 50–69.

Dienstbier R.A. (1989), _Arousal and physiological toughness: Implications for mental and physical health_, Psychological Review, 96, 84–100.

Blascovich J., Tomaka J. (1996), _The biopsychosocial model of arousal regulation_, Advances in Experimental Social Psychology, 28, 1–51.

Barnes D.M. (1986), _Steroids may influence changes in mood_, Science, 232, 1344–1345.

Dienstbier R.A., LaGuardia, R.L., Wilcox N.S. (1987), _The relationship of temperament to tolerance of cold and heat: Beyond_ „_cold hands_ – _warm heart_”, Motivation and emotion, 11(3), 269–295.

Young A.J., _Homeostatic responses to prolonged cold exposure: humancold acclimatization_, In: Fregly M.J., Blatteis C.M., editors, _Handbookof physiology. Section 4: Environmental physiology_, New York:Oxford Univ. Press, 1996; vol. 1. pp. 419–38.

Suedfeld P. (1991), _Polar psychology: An overview_, Environment and behavior, 23(6), 653–665.

Maslow A.H. (1943), _A theory of human motivation_, Psychological review, 50(4), 370.

Knechtle B., Waśkiewicz Z., Sousa C.V., Hill L., Nikolaidis P.T. (2020), _Cold Water Swimming_ – _Benefits and Risks: A Narrative Review_, International journal of environmental research and public health, 17(23), 8984.

Moles K. (2021), _The social world of outdoor swimming: cultural practices, shared meanings, and bodily encounters_, Journal of sport and social issues, 45(1), 20–38.

Krioterapia

Rymaszewska J., Urbańska K., Szcześniak D. et al., _Whole-body cryotherapy: Promising add-on treatment of depressive disorders_, Psychiatr Pol. 2019; 53(5):1053–1067, DOI:10.12740/PP/OnlineFirst/91298 .

Seyle H., _Stres okiełznany_, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1977.

Zimecki M., Artym J., _Wpływ stresu psychicznego na odpowiedź immunologiczną,_ Post Med Dośw. 2004, 58:166–175, http://31.186.81.235:8080/api/files/view/1721.pdf .

Pawik M., Kowalska J., Rymaszewska J., _The effectiveness of whole-body cryotherapy and physical exercises on the psychological well-being of patients with multiple sclerosis: A comparative analysis_, Adv Clin Exp Med. 2019; 28(11):1477–1483, DOI:10.17219/acem/104529 .

Podbielska H., Skrzek A., _Zastosowanie niskich temperatur w biomedycynie_, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2012.

Yiallouris A., Tsioutis C., Agapidaki E. et al., _Adrenal aging and its implications on stress responsiveness in humans_, Front Endocrinol (Lausanne) 2019; 10:54, DOI:10.3389/fendo.2019.00054 .

Musiała N., Hołyńska-Iwan I., Olszewska-Słonina D., _Kortyzol – nadzór nad ustrojem w fizjologii i stresie_, Diagnostyka laboratoryjna – Journal od Laboratory Diagnostics, 2018, 54 (1), s. 29–36.

Alva N., Palomeque J., Carbonell T., _Oxidative stress and antioxidant activity in hypothermia and rewarming: Can RONS modulate the beneficial effects of therapeutic hypothermia?_, __ Oxid Med Cell Longev. 2013, 957054, DOI:10.1155/2013/957054 .

Gregorowicz H., Zagrobelny Z., _Systemic cryotherapy, indications and contraindications, process of treatment and its physiological and clinical results_ Podbielska H., Stręk W., Biały D. , _Whole body Cryotherapy,_ Kriotechnika Medyczna, Indygo, Wrocław 2006, s. 9–21.

Heszen I., _Psychologia stresu – korzystne i niekorzystne skutki stresu życiowego,_ Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.

Sieroń A., Cieślar G. , _Zastosowanie zimna w medycynie – kriochirurgia i krioterapia_, Medica Press, Bielsko-Biała 2003.

Miller E. _Porównanie skuteczności działania krioterapii miejscowej i ogólnoustrojowej w bólu przewlekłym_. Miller E., _Porównanie skuteczności działania krioterapii miejscowej i ogólnoustrojowej w bólu przewlekłym_, Fizjoter. Pol. 2006, 6:27–31.

Wesołowski R., Gackowska M., Woźniak A., _Oddziaływanie zimna na organizm człowieka – morsowanie jako forma rekreacji ruchowej_, Wiosna Młodych Fizjoterapeutów, Wydawnictwo Uczelniane WSG 2013, s. 39–49.

Robertson V., Ward, A., Low J., Reed A., _Fizykoterapia. Aspekty kliniczne i biofizyczne_, Edra Urban & Partner, Wrocław 2009.

Piątek J., _Wpływ hipotermii na organizm człowieka, czyli co się stanie, gdy mors utknie w przeręblu_, Krauss H., Woźniak R. , _Wpływ morsowania na organizm człowieka_, Regionalne Stowarzyszenie Turystyczno-Uzdrowiskowe w Kołobrzegu, Kołobrzeg 2015.

Fizjologiczna adaptacja organizmu do niskich temperatur

Alf D., Schmidt M., Siebrecht S., _Ubiquinol supplementation enhances peak power production in trained athletes: a double-blind, placebo controlled study_, J Int Soc Sports Nutr, 2013; 10:24

Andersen L.L., Tufekovic G., Zebis M.K., Crameri R.M., Verlaan G., Kjaer M. et al., _The effect of resistance training combined with timed ingestion of protein on muscle fiber size and muscle strength. Metabolism_, 2005; 54(2):151–6.

Bartosz G., _Druga twarz tlenu. Wolne rodniki w przyrodzie_, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

Bell P.G., McHugh M.P., Stevenson E., Howatson G., _The role of cherries in exercise and health_, Scand J Med Sci Sports, 2014 Jun; 24(3):477–90.

Bridge C.A., Jones M.A., _The effect of caffeine ingestion on 8 km run performance in a field setting_, J Sports Sci, 2006; 24(4):433–9.

Cade J.R., Reese R.H., Privette R.M., Hommen N.M., Rogers J.L., Fregly M.J., _Dietary intervention and training in swimmers_, Eur J Appl Physiol Occup Physiol, 1991; 63(3–4):210–5.

Carli G., Bonifazi M., Lodi L., Lupo C., Martelli G., Viti A., _Changes in the exercise-induced hormone response to branched chain amino acid administration_, Eur J Appl Physiol Occup Physiol, 1992; 64(3):272–7.

Cox G.R., Desbrow B., Montgomery P.G., Anderson M.E., Bruce C.R., Macrides T.A., Martin D.T., Moquin A., Roberts A., Hawley J.A., Burke L.M., _Effect of different protocols of caffeine intake on metabolism and endurance performance_, J Appl Physiol, 1985; 93(3):990–9.

Fasano A., _Zonulin and its regulation of intestinal barrier function: the biological door to inflammation, autoimmunity, and cancer_, Physiol Rev, 2011; 91:151–175.

Frączek B., Krzywański J., Krysztofiak H., _Dietetyka sportowa_. PZWL, Warszawa 2020.

Klaudia F., _Zmiany wybranych wskaźników somatycznych, biochemicznych oraz poziomu wydolności fizycznej wielokrotnego rekordzisty Guinnessa_, Kraków 2020.

Hill C.A., Harris R.C., Kim H.J. et al., _Influence of betaalanine supplementation on skeletal muscle carnosine concentrations and high intensity cycling capacity_, Amino Acids, 2007; 32:225–33.

Ivy J.L., Res P.T., Sprague R.C., Widzer M.O., _Effect of a carbohydrate-protein supplement_ _on endurance performance during exercise of varying intensity_, Int J Sport Nutr Exerc Metab., 2003; 13(3):382–95.

Ivy J.L., _Muscle glycogen synthesis before and after exercise_, Sports Med, 1991; 11(1):6–19.

Kelley D.S., Adkins Y., Laugero K.D., _A Review of the Health Benefits of Cherries_, Nutrients, 2018 Mar 17; 10(3).

Komi P.V., _Strength and power in sport_, Cambridge, MA: Blackwell Scientific; 1992.

Kozłowski S., _Granice przystosowania_, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.

Kreider R.B., _Species-specific responses to creatine supplementation_, Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol, 2003; 285:R725–6.

Marlicz W., _The effect of physical activity and exercise on gut microbiota — the role of probiotics in the sports nutrition_, Wybrane problemy kliniczne, Forum Zaburzeń Metabolicznych 2014, tom 5, nr 3, s. 129–140.

Maughan R.J., Burke L.M., Dvorak J. et al., _IOC consensus statement: dietary supplements and the high-performance athlete_, British Journal of Sports Medicine, 2018; 52:439–455.

McKinley-Barnard S., Andre T., Morita M., Willoughby D.S., _Combined L-citrulline and glutathione supplementation increases the concentration of markers indicative of nitric oxide synthesis_, Journal of the International Society of Sports Nutrition, 2015; 12:27.

Greenwood M., Cooke M.B., Ziegenfuss T., Kalman D.S., Antonio J., _Nutritional Supplements in Sports and Exercise_, Springer International Publishing Switzerland 2015.

Murawska-Ciałowicz E., _Adipose tissue – morphological and biochemical characteristic of different depots_, Postepy Hig Med Dosw (online), 2017; 71:466_–_484.

Namdar M., Koepfli P., Grathwohl R., Siegrist P.T., Klainguti M., Schepis T. et al., C_affeine decreases exercise-induced myocardial flow reserve_, J Am Coll Cardiol, 2006; 47(2): 405–10.

Nyakayiru J., Jonvik K.L., Trommelen J., Pinckaers P.J., Senden J.M., van Loon L.J., Verdijk L.B., _Beetroot Juice Supplementation Improves High-Intensity Intermittent Type Exercise Performance in Trained Soccer Players_, Nutrients, 2017; Mar 22; 9(3), Physiol. 1991;63 (3–4):210–5.

Sadarangani K.P., Hamer M., Mindell J.S. et al., _Physical activity and risk of all-cause and cardiovascular disease mortality in diabetic adults from Great Britain: pooled analysis of 10 population-based cohorts_, Diabetes Care 2014; 37(4):1016–1023.

Saltykova M.M., _Cold Adaptation as a Means of Increasing Antioxidant Protection_, Neuroscience and Behavioral Physiology, Vol. 49, No. 3, March 2019.

Shephard R.J., Shek P.N., _Immunological hazards from nutritional imbalance in athletes_, Exerc Immunol Rev, 1998; 4:22–48.

Zajac A., Cholewa J., Poprzecki S., Waśkiewicz Z., Langfort J., _Effects of sodium bicarbonate ingestion on swim performance in youth athletes_, Journal of Sports Science and Medicine 2009: 8; 45–50.

Zydek G., Michalczyk M., Zając A., _Nowe trendy w żywieniu i suplementacji osób aktywnych fizycznie_, AWF Katowice, 2017.

Jak zimno wpływa na zdrowie

Banfi G., Lombardi G., Colombini A., Melegati G, _Whole-body cryotherapy in athletes_, Sports Med., 2010 40(6):509–517.

Brenner I.K.M., Castellani J.W., Gabaree C., Young A.J., Zamecnik J., Shephard R.J., Shek P.N., _Immune changes in humans during cold exposure: effects of prior heating and exercise_, J App Physiol 1999, 87:699–710.

Dugué B., Leppänen E., A_daptation related to cytokines in man: effects of regular swimming in ice-cold water_, Clinical Physiology 2000, 20(2):114–121.

Ferrando A., Tipton K.D., Doyle David, Phillips S.M., Cortiella J., Wolfe R.R., _Testosterone injection stimulates net protein synthesisbut not tissue amino acid transport_, Am. J. Physiol. 275 (Endocrinol. Metab. 38):E864–E871, 1998.

Fujibayashi S., Yoshida K., _Effect of sojourn at high altitude (4250 m) in Peru on plasma testosterone level of Peruvian lowlanders_, Jpn J Biometeor., 1981; 18 (2):80–85.

Gauldie J., Richards C., Baumann H., _IL-6 and the acute phase reaction_, Research in Immunology 1992, 143:755–759.

Isail A.H., Yung, E.J., _Effect of chronic exercise on the personality of adults_, Ann NY Acacl Sci., 1977; 301:958–969.

Janský L., Šrámek P., Šavlíková J., Uličný B., Janáková H., Horký K., _Change in sympathetic activity, cardiovascular func-tions and plasma hormone concentrations due to cold water immersion in men_, Eur J Apll Physiol. 1996, 74 (1–2):148–152.

Lombardi G., Ricci C., Banfi G., _Effects of winter swimming on haematological parameters_, Biochem Med (Zagreb) 2011, 21:71–78.

Lubkowska A., Banfi G., Dolegowska B., d’Eril G.V., Luczak J.,Barassi A.,_Changes in lipid profile in response to threedifferent protocols of whole-body cryostimulationtreatments_, Cryobiology, 2010; 61:22–26.

Sakamoto K., Wakabayashi I., Yoshimoto S., Masui H., Katsuno S., _Effects of physical exercise and cold stimulation on serum testosterone level in men_, Nihon Eiseigaku Zasshi, 1991; 46(2):635–638.

Teległów A., Marchewka J., Marchewka A., Kulpa J., _Changes in biochemical properties of the blood in winter swimmers_, Folia Biologica, Kraków 2016, 64(4):285–290.

Ziemann E., Olek R.A., Grzywacz T., Kaczor J.J., Antosiewicz J., Skrobot W., Kujach S., Laskowski R., _Whole-bodycryostimulation as an effective way of reducing exercise-induced inflammation and blood cholesterol in young men_, Eur Cytokine Netw, 2014; 25(1): 14–23.

Filmy

Kanał YouTube Valerjan Romanovski

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

XIII

-- --

-- --