Nad Wieprzem 1920 - ebook

WSTĘP

Polska kontrofensywa znad rzeki Wieprz w 1920 roku stanowiła jeden z przełomowych momentów bitwy warszawskiej. Działania militarne rozpoczęte z obszaru północnej Lubelszczyzny uderzeniem na skrzydło wojsk sowieckich Frontu Zachodniego przekreślały plany wojenne Tuchaczewskiego, dezorganizując działania jego wojsk i wymuszając ich odwrót z kierunku warszawskiego. Sukces polskiej kontrofensywy znad Wieprza byłby niemożliwy w takiej skali bez działań wiążących Wojska Polskiego na przedmościu warszawskim, jak i działań zaczepnych 5 Armii nad Wkrą. Jednak to kontrofensywa znad Wieprza miała przełomowe znaczenie dla wyniku bitwy warszawskiej, manewr ten wykonywany przez wojska Frontu Środkowego bezpośrednio przyczynił się do klęski wojsk sowieckich pod Warszawą.

Wyjątkowość bitwy warszawskiej, a w jej ramach manewru zaczepnego znad Wieprza, polega na tym, że decydowała nie tylko o losach Warszawy, ale o wyniku trwającego konfliktu z Rosją Sowiecką. Powstała sytuacja była konsekwencją sukcesów odnoszonych przez wojska sowieckie na kierunku warszawskim od lipca 1920 roku. Zważywszy, że w początkach sierpnia 1920 roku sytuacja na kierunku warszawskim była wręcz dramatyczna, inicjatywa należała do Rosjan, przekonanych o swoim sukcesie. Polskie Naczelne Dowództwo, mając dzięki radiowywiadowi ogólną orientację w położeniu wojsk nieprzyjacielskich, uznało, że niekonwencjonalny i ryzykowny manewr zaczepny może zatrzymać Rosjan, a nawet odwrócić losy wojny. W tej skomplikowanej operacyjnie sytuacji Marszałek Józef Piłsudski wraz z Naczelnym Dowództwem Wojska Polskiego opracował plan operacji zaczepnej. Wkomponował w trwające działania militarne niemal idealnie czas i miejsce kontrofensywy. Jednocześnie w trakcie jej trwania synchronizowano na bieżąco szereg najważniejszych działań dwóch frontów, aby przygotowana i rozpoczęta znad Wieprza kontrofensywa mogła zakończyć się rozbiciem nieprzyjaciela.

W pracy został przedstawiony proces kształtowania się koncepcji kontrofensywy, jej planowanie na szczeblach sztabowych, przebieg przegrupowania sił i środków w trakcie toczących się walk oraz reorganizacja i uzupełnienie stanów wojsk. Zwrócono uwagę na organizację zaplecza i związany z tym proces przeprowadzenia w dość krótkim czasie złożonych działań logistycznych. W pracy umieszczono opis geograficzny obszaru działania Frontu Środkowego, obejmującego terytorium środkowej i północnej części województwa lubelskiego w granicach administracyjnych z 1919 roku, którego części składowe stanowiły regiony: Lubelszczyzny, Polesia Lubelskiego, Podlasia oraz część Mazowsza. Plan kontrofensywy znad Wieprza był wynikiem kształtującej się w trakcie walk polskiej myśli wojskowej. Podstawę doktryny stanowiły doświadczenia zdobyte przez oficerów sztabowych polskiego pochodzenia, służących w armiach państw zaborczych. Polscy sztabowcy nie trzymali się sztywno wypracowanych regulaminów walk, wykształcając umiejętność dostosowania taktyki działania do wymogów pola walki. Wyciągali wnioski z poniesionych porażek, porzucając charakterystyczną dla I wojny światowej obronę kordonową na rzecz działań manewrowych, doceniając między innymi rolę kawalerii, czy stosując podwody do transportu piechoty. Skala konfliktu z Rosją Sowiecką wymusiła na stronie polskiej umiejętność gospodarowania posiadanymi środkami walki – tworzenia przewagi na kierunku przełamania kosztem słabego zabezpieczenia innych odcinków frontu. Wprawdzie wiązało się to z dużym ryzykiem, ale dawało szanse odniesienia sukcesu na skalę operacyjną, a nawet strategiczną, czego dobitnym przykładem jest właśnie kontrofensywa znad Wieprza. Duże znaczenie w realizacji tej koncepcji walki miało umiejętne wykorzystanie transportu kolejowego, który pozwalał przerzucać dywizje polskie na odcinki frontu wymagające wzmocnienia. Bitwa warszawska bez kontrofensywy znad Wieprza miałaby rangę starcia najwyżej w skali operacyjnej. W najlepszym wypadku zdołano by powstrzymać lub odrzucić Sowietów na przedpolach Warszawy. Mając jednak na uwadze działania 3 Korpusu Konnego i 4 Armii sowieckiej na północy, a w krótkiej perspektywie rzeczywiste podporządkowanie 12 Armii i 1 Armii Konnej Tuchaczewskiemu oraz działanie tych formacji na kierunku lubelskim, można przyjąć, że Warszawa byłaby ponownie zagrożona przez armie sowieckie.

Problematyka wydarzeń ujętych w pracy obejmuje walki obronne i opóźniające na linii rzeki Bug na przełomie lipca i sierpnia 1920 roku. Działania te były wkalkulowane w plan przygotowań do kontrofensywy – miały zatrzymać Rosjan i dać jednostkom polskim czas na odskok i przegrupowanie się do kontrataku. Należy pamiętać, że koncentracja i reorganizacja sił polskich przewidzianych do kontrofensywy odbywała się w styczności z nieprzyjacielem, a 1 i 3 Dywizje Legionowe wchodziły do działań ofensywnych praktycznie z marszu. Decydującym wydarzeniem kontrofensywy było rozbicie Grupy Mozyrskiej oraz doprowadzenie do dezorganizacji i odwrotu 16 Armii sowieckiej, oznaczało to radykalną zmianę położenia dla wojsk polskich toczących walki na przedmościu warszawskim. Kontrofensywa znad Wieprza kończy się wraz z ponowną reorganizacją Frontu Środkowego i przejściem do nowej fazy działań pościgowych. Postawienie nowych zadań zreorganizowanym armiom, w zupełnie odmiennej sytuacji operacyjno-strategicznej i z jednoczesnym przejęciem inicjatywy przez stronę polską, kończy etap działań rozpoczętych 16 sierpnia 1920 roku. W pracy zostały ujęte także wydarzenia związane z początkową fazą pościgu, która omówiona zostanie do momentu przekroczenia przez wojska polskie linii Bugu, stanowiącego północną granicę województwa lubelskiego.

Praca powstała głównie w oparciu o źródła wydane drukiem i literaturę przedmiotu. Szczególnie pomocny w pisaniu pracy był zbiór dokumentów pod redakcją profesora Marka Tarczyńskiego, Bitwa Warszawska cz. I–II, Bitwa Lwowska cz. I–II, Bitwa Lwowska i Zamojska cz. III. Spośród bardzo bogatej literatury przedmiotu nieocenione okazały się prace profesorów: Grzegorza Nowika, Janusza Odziemkowskiego, Lecha Wyszczelskiego oraz Janusza Szczepańskiego. Ważną publikacją, która w istotny sposób przybliżyła mi całokształt wydarzeń związanych z kontrofensywą znad Wieprza w płaszczyźnie taktyczno-operacyjnej była praca Pawła Żarkowskiego, Polska sztuka wojenna w okresie bitwy warszawskiej. Front Środkowy w działaniach manewrowych w sierpniu 1920 r.

Powyższa publikacja zamierza przybliżyć czytelnikowi jedynie fragment największej bitwy wojny 1920 roku – bitwy warszawskiej. Praca z uwagi na swój popularnonaukowy charakter nie wyczerpuje, a jedynie sygnalizuje problematykę związaną z kontrofensywą znad Wieprza – kontrofensywą, która pozbawiła Rosjan możliwości rozbicia Wojska Polskiego i zdobycia Warszawy, jednocześnie przekreślając plany podboju Europy. Stronie polskiej nie tylko pozwoliła wygrać bitwę, ale także zakończyć zwycięsko wojnę 1920 roku.Plany i działania militarne Polski i Rosji Sowieckiej w latach 1919/1920

Dążenia odradzającego się państwa polskiego do określenia swojej granicy wschodniej w oparciu o dwie odmienne koncepcje – inkorporacji i federacji – zderzyły się z planami bolszewików, dążących do odbudowy imperium Romanowów w nowym kształcie politycznym i społeczno-ekonomicznym. Budowę Rosji Sowieckiej przywódcy powiązali z planami przeniesienia rewolucji proletariackiej do Niemiec, a następnie Europy Zachodniej, głosząc jednocześnie na arenie międzynarodowej hasła pokoju i prawa narodów do samostanowienia.

W listopadzie 1918 roku sztab Włodzimierza Lenina, złożony z byłych oficerów armii carskiej, zaplanował realizację operacji „Wisła”. Założenia planu miały być wdrożone dopiero po wycofaniu się z tego obszaru niemieckich wojsk Ober-Ostu. Realizując powyższe założenia operacyjne, 18 listopada 1918 roku przewodniczący Sowieckiej Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki Lew Trocki wydał rozkaz rozpoczęcia ofensywy na wszystkich frontach. Celem operacji było dotarcie do granic państwa rosyjskiego z 1914 roku, a następnie uzyskanie połączenia z wydarzeniami rewolucyjnymi w Niemczech, na Węgrzech i w Austrii. Przywódcy Rosji bolszewickiej, kierując ofensywę na zachód, zdawali sobie sprawę, że wraz z upadkiem odbudowującego się państwa polskiego załamią się koncepcje niepodległości państw bałtyckich. Podważono by też dążenia Ukraińców do stworzenia własnego państwa. W Moskwie wojnę z Polską zamierzano traktować jako wojnę wewnętrzną na obszarze dawnego imperium, a propagandowo starano się nadać jej charakter narodowy, konfliktu z tzw. „białopolakami”. Jednocześnie zamierzano dokonać eksportu rewolucji do Europy Zachodniej, by obalić systemy polityczne wspierające „białe armie” w Rosji. Zamierzano wykorzystać Międzynarodówkę do działań agitacyjnych wśród klasy robotniczej Zachodu, która w zamierzeniach Lenina, Trockiego i Sklansky’ego miała stanąć na czele ruchu robotniczego i doprowadzić w konsekwencji nawet do wszechświatowej rewolucji pod egidą bolszewickiej Rosji. Realizacja tych planów rozpoczęła się 17 listopada 1918 roku marszem na zachód, gdzie zajmowano tereny opuszczane i przekazywane Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej przez wycofujące się wojska niemieckie. W powstałej sytuacji rząd Polski i Naczelnik Państwa Józef Piłsudski musieli podjąć kroki, które mogłyby zabezpieczyć żywotne interesy Polaków zamieszkujących Litwę i Białoruś. Należy podkreślić, że Biuro Komunistycznej Partii Białorusi, będące przedstawicielstwem sowieckiej Białorusi w Rosji, powołało specjalną komisję z Aleksandrem Miasinkowem, wysuwającą od 15 lutego 1919 roku roszczenia terytorialne do powiatów białostockiego i bielskiego. Problem z obroną interesów polskich na terenach leżących za linią Bugu i Narwi wynikał z okupacji tych obszarów przez armię niemiecką, zabezpieczającą ewakuację swych jednostek z Ukrainy wzdłuż linii kolejowej Kowel–Brześć–Białystok–Grajewo do Prus Wschodnich. W powstałej sytuacji jedynie oddziały samoobrony Litwy i Białorusi broniły interesów miejscowej społeczności polskiej. Władze państwa polskiego dopiero 5 lutego 1919 roku zawarły w Białymstoku porozumienie z dowództwem Ober-Ostu, umożliwiające przemarsz wojsk polskich przez linie niemieckie. Realizacja tego porozumienia doprowadziła do wejścia w styczność bojową 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej gen. Wacława Iwaszkiewicza z oddziałami Armii Czerwonej w rejonie miejscowości Mosty nad Niemnem 14 lutego 1919 roku. Rozpoczęło to niewypowiedzianą oficjalnie wojnę polsko-sowiecką. Powstał front o długości ok. 150 km, rozciągający się od rzeki Prypeć do Grodna i podzielony na dwa odcinki: południowy, który obsadzała Grupa Poleska gen. Antoniego Listowskiego, i północny, broniony przez Grupę gen. Iwaszkiewicza. Obie grupy, z uwagi na szczupłość sił, prowadziły ograniczone działania, które w marcu 1919 roku zakończyły się opanowaniem Słonimia i Pińska. W powstałej sytuacji Front Północny przeszedł do działań obronnych, a główny wysiłek strona polska skoncentrowała na walkach w Galicji Wschodniej z Ukraińską Armią Halicką i na Wołyniu z wojskami Ukraińskiej Republiki Ludowej. Celem tych działań było odblokowanie Lwowa. W połowie kwietnia punkt ciężkości przeniesiono ponownie na kierunek północny, realizując zakrojoną na szeroką skalę operację litewsko-białoruską. Operacją dowodził osobiście Piłsudski. Operacja miała zrealizować cele wojskowo-polityczne: opanowanie obszaru Wileńszczyzny i Białorusi oraz stworzenie federacji narodów zamieszkujących ten obszar z Polską. Zrealizowano jedynie cel militarny, zdobywając w kwietniu 1919 roku Wilno, Nowogródek, Baranowicze i Lidę. Działania ofensywne prowadzone w kolejnych miesiącach pozwoliły opanować leżące na Białorusi Mołodeczno, Nieśwież, Słuck i Mińsk, który zdobyto 8 sierpnia. Na kierunku północno-wschodnim strona polska opanowała obszar sięgający po rzeki Berezynę i Dźwinę.

W Galicji wojska polskie dowodzone przez gen. Tadeusza Rozwadowskiego w pierwszej połowie 1919 roku zatrzymały ofensywę wojsk ukraińskich. W maju wzmocnione oddziałami przybyłymi z Francji pod dowództwem gen. Józefa Hallera przeszły do kontrofensywy, rozbijając wojska Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej i wyszły na linię rzeki Zbrucz. Doszło tu do spotkania z wojskami Rosji bolszewickiej, które po rozbiciu armii gen. Denikina spychały w kierunku zachodnim wojska Ukraińskiej Republiki Ludowej. Po przegrupowaniu Wojsko Polskie utworzyło Front Wołyński pod dowództwem gen. Listowskiego, który 8 sierpnia 1919 roku rozpoczął działania zaczepne, zdobywając Krzemieniec, Dubno i Równe. Równocześnie Front Galicyjski gen. Wacława Iwaszkiewicza opanował Zbaraż, Zastaw i Rokitno. Na tym odcinku frontu, za Zbruczem zajętym już przez Polaków, szukały schronienia oddziały Ukraińskiej Republiki Ludowej, wypierane znad rzeki Boh przez oddziały armii Denikina. Doprowadziło to do zawarcia 4 września 1919 roku rozejmu pomiędzy stroną polską a URL Petlury. Sukcesy gen. Denikina, także na froncie walk z Armią Czerwoną, dały grunt do ogłoszenia deklaracji o odbudowie niepodzielnej Rosji. W tej sytuacji strona polska doprowadziła do zawieszenia działań wojennych z bolszewikami na froncie wołyńskim, wzdłuż rzek Uborci i Ptyczy. Zamknięciem kampanii 1919 roku była polsko-łotewska operacja na Dyneburg, obsadzony przez sowiecką 15 Armię Augusta Korka. Zgodnie z porozumieniem z 30 grudnia 1919 roku wojska polskie pod dowództwem gen. Rydza-Śmigłego wraz z armią łotewską płk. Berkisa uderzyły 3 stycznia 1920 roku na Dyneburg, opanowały miasto i do końca tego miesiąca wyzwoliły obszar Łatgalii. Po zakończeniu operacji Wojsko Polskie powróciło na południowy brzeg Dźwiny. Operacja pozwoliła skrócić i wyrównać front w tym rejonie oraz zagwarantowała bezpieczeństwo polskiego północnego skrzydła przez sąsiedztwo z sojuszniczą armią łotewską.

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

------------------------------------------------------------------------

1 W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza Historia Polityczna Polski, t. 2, 1914–1939, Gdańsk 1990, s. 404.

2 J. Odziemkowski, Polska piechota w wojnie z Rosją bolszewicką 1919–1920, Warszawa 2010, s. 91.

3 W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza…, s. 413.

4 J. Szczepański, Wojna 1920 r. na Mazowszu i Podlasiu, Warszawa–Pułtusk 1995, s. 23. Miało to służyć mobilizacji społeczeństwa rosyjskiego w odbudowie terytorium dawnego imperium.

5 Wojna o wszystko. Opowieść o wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920, pod red. W. Sienkiewicza, Warszawa 2010, s. 8.

6 G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920, t. 1, Koszalin 1990, s. 6.

7 Wojna o wszystko…, s. 9. Oddziały broniące interesów Polski na tych terenach nazywano także Samoobroną Krajową, np. Samoobrona Ziemi Lidzkiej, Grodzieńskiej czy Samoobrona Ejszyszka.

8 Encyklopedia Historii II Rzeczypospolitej 1918–1939, pod red. A. Garlickiego, Warszawa 1999, s. 494.

9 G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, Wojna…, s. 10.

10 Ibidem, s. 14–16. W końcu sierpnia 1919 roku gen. Zarzycki uchwycił przyczółki pod Borysławiem nad Berezyną, a gen. Korzeniowski po rozbiciu Rosjan pod Ihumeniem zajął Bobrujsk nad Berezyną. Natomiast na płn. wojska polskie gen. Szeptyckiego kierowały się na Dryssę i Dynenburg pod dowództwem gen. Rydza-Śmigłego, a gen. Mokrzycki kierował się na Lepel i Połock. Trwające przez miesiąc walki pozwoliły WP osiągnąć linie rzeki Dryssy (dopływ Dźwiny).

11 Encyklopedia Historii II Rzeczypospolitej…, s. 496.

12 G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, Wojna…, s. 17.

13 Wojna o wszystko…, s. 46–47. Udział w operacji na froncie łotewskim wzięły 1 i 3 DP Legionów.W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się ostatnio:

M. Olędzki, WOJNY MARKOMAŃSKIE 162–185 n.e. • J. Wojt- czak, WOJNA PARAGWAJSKA 1864–1870 • J. Centek, SOMMA 1916 • R. Warszewski, VILCABAMBA 1572 • W. Włodarkiewicz, POLESIE 1939 • S. Nowak, PUSZCZA KAMPINOSKA–JAKTORÓW 1944 • J. Jastrzębski, PEARL HARBOR 1941 • J. Spyra, AYACUCHO 1824 • S. Leśniewski, KONSTANTYNOPOL 1204 • T. Fiszka-Borzyszkowski, WOJNA BURSKA 1880–1881 • T. Szeląg, AMIDA 359 • W. Kępka-Mariański, INSUREKCJA WARSZAWSKA 1794 • J. Wojtczak, CULLODEN MOOR 1746 • M. Staniszewski, FORT PILLOW 1864 • B. Nowaczyk, CHOJNICE 1454 ŚWIECINO 1462 • W. Kalwat, KAMPANIA LANGIEWICZA 1863 • J. Molenda, WOJNY GUARAŃSKIE 1628–1756 • R. Warszewski, BOLIWIA 1966–1967 • M.A. Piegzik, GUADALCANAL 1942–1943 • A. Murawski, GÓRY PINDOS 1943–1949 • P. Korzeniowski, FLANDRIA 1940 • M. Franz, A. Pastorek, TEXEL 1673 • Ł. Migniewicz, kleidion 1014 • P. Groblewski, ANTIETAM 1862 • P. Rochala, VERCELLAE 101 p.n.e. • L. Kania, WILNO 1944 • P. Zarzycki, Iłża 1939 • T. Fijałkowski, ATLANTYK 1939–1945 • R. Warszewski, Cuzco 1536–1537 • J. Wojtczak, Minnesota 1862 • Ł. Burkiewicz, Aleksandria 1365 • K. Plewako, CAMBRAI 1917 • M. Kuczyński, WOJNA CZU Z HAN 209–202 P.N.E. • L. Wyszczelski, LWÓW 1920 • M.A. Piegzik, HOLENDERSKIE INDIE WSCHODNIE 1941– 1942 • W. Polakiewicz, LIMANOWA 1914 • A. Lorbiecki, M. Wałdoch, CHOJNICE 1939 • M. Leszczyński, pomorze 1945 • G. Lach, IPSOS 301 p.n.e. • R. Warszewski, KONGO 1965 • A. Toczewski, FESTUNG KÜSTRIN 1945 • J. Wojtczak, CALLAO 1866 • R. Dzieszyński, KRAKÓW 1768–1772 • T. Jarmoła, KRETA 1941 • R.F. Barkowski, CROTONE 982 • Z. Stąpor, BERLIN 1945 • S. Kaliński, BOLIMÓW 1915 • W. Zawadzki, POMORZE 1920 • A. Zieliński, MALTA 1565 • M. Grzeszczak, IGNACEWO 1863 • R.F. Barkowski, POŁABIE 983 • D. Kupisz, PSKÓW 1581–1582 • J. Wojtczak, FILIPINY 1898–1902 • S. Rek, MANZIKERT 1071 • R. Rabka, MACEDONIA–EPIR–ALBANIA 1912–1913 • R.F. Barkowski, POITIERS 732 • S. Rek, KOSOWE POLE 1389 • R. Warszewski, KUBA 1958–1959 • J. Dobrzelewski, INDIE–PAKISTAN 1971 •

W przygotowaniu: R.F. Barkowski, Lechowe Pole 955