Nasze histerie, nasze nadzieje. Spotkania z Tadeuszem Konwickim - ebook

OD REDAKTORA

Chy­ba nie jest to tom „wy­wia­dów wy­bra­nych” Ta­de­usza Kon­wic­kie­go, jak zwy­kło się okre­ślać tego typu książ­ki… czy­tel­nik, owszem, znaj­dzie tu wy­bór spo­śród bar­dzo wie­lu wy­wia­dów, ja­kich udzie­lił pi­sarz i re­ży­ser w cią­gu po­nad czter­dzie­stu lat swo­jej dzia­łal­no­ści ar­ty­stycz­nej i po jej za­mknię­ciu czy też – miej­my na­dzie­ję – za­wie­sze­niu w 1995 roku. Nie ma tu jed­nak, cze­go za­pew­ne ocze­ku­je się od po­dob­nych pu­bli­ka­cji, ani ja­kie­goś kom­plet­ne­go zbio­ru naj­istot­niej­szych za­pi­sów roz­mów, bo waż­kość tek­stów była nie­jed­nym kry­te­rium przy ich do­bo­rze, ani nie ma tu peł­niej­sze­go oglą­du każ­dej z de­kad – głów­ny na­cisk pada bo­wiem na trzy ostat­nie dzie­się­cio­le­cia, to ma­te­riał z tego cza­su skła­da się na pod­sta­wo­wą nar­ra­cję książ­ki.

Z pre­me­dy­ta­cją uży­wam wy­ra­że­nia – nar­ra­cja. W za­mie­rze­niu re­dak­cyj­nym ta książ­ka sta­no­wić mia­ła pew­ną opo­wieść. Opo­wieść po­nie­kąd au­to­bio­gra­ficz­ną, bo i mówi prze­cież sam Ta­de­usz Kon­wic­ki. Wi­dzi­my, jak bę­dąc au­to­rem owia­nych le­gen­dą pod­ziem­nych po­wie­ści z koń­ca lat sie­dem­dzie­sią­tych, Kom­plek­su pol­skie­go i Ma­łej Apo­ka­lip­sy, po­wra­ca w se­zo­nie „So­li­dar­no­ści” za ka­me­rę i krę­ci film we­dług po­wie­ści Cze­sła­wa Mi­ło­sza, na­stęp­nie, gdy ogło­szo­ny zo­sta­je stan wo­jen­ny, wra­ca do dru­gie­go obie­gu, jak po­tem wy­da­je na­gle książ­kę w ofi­cjal­nym wy­daw­nic­twie (Nowy Świat i oko­li­ce, 1986), krę­ci ad­ap­ta­cję Dzia­dów Ada­ma Mic­kie­wi­cza, a póź­niej, na po­cząt­ku lat dzie­więć­dzie­sią­tych, stop­nio­wo wy­co­fu­je się z ży­cia kul­tu­ral­ne­go, by w koń­cu odło­żyć pió­ro li­te­rac­kie i roz­po­cząć, jak sam je okre­śla, „ży­cie po ży­ciu”.

Przy czym zno­wuż – nie jest to prze­cież au­to­bio­gra­fia Kon­wic­kie­go, bo głos jego za­po­śred­ni­czo­ny zo­stał przez twór­ców wy­wia­dów, a tak­że przez ni­żej pod­pi­sa­ne­go re­dak­to­ra ca­ło­ści, któ­ry rzecz dość ry­zy­kow­nie skom­po­no­wał (choć sam po­mysł pi­sarz ze­chciał za­apro­bo­wać). „Nar­ra­cja” nie jest li­ne­ar­na. Żal było jed­nak kil­ku ma­te­ria­łów star­szych niż te skła­da­ją­ce się na za­sad­ni­czą oś kon­struk­cyj­ną. A poza tym cie­ka­we wy­da­wa­ło się po­rów­na­nie tego, co mówi Kon­wic­ki w roku 1980 czy 1994, ze zda­nia­mi, w któ­rych uj­mo­wał ten sam albo po­krew­ny te­mat w roku 1954 czy 1971. Zna­la­zły się więc w książ­ce – jak je okre­ślam – re­tro­spek­cje. Same w so­bie jak naj­bar­dziej in­try­gu­ją­ce, star­sze roz­mo­wy dają po­szcze­gól­nym wy­wia­dom z „pod­sta­wo­we­go trzo­nu” cie­ka­wy kon­tekst, a przy oka­zji gru­pu­ją je w dość zwar­te blo­ki.

Po­wra­ca­ją­ce mo­ty­wy, spe­cjal­nie wy­do­by­wa­ne przez owe przy­po­mnie­nia wcze­śniej­szych wy­wia­dów, mogą się oka­zać atrak­cyj­ne, nie­mniej z dru­giej stro­ny trze­ba było chro­nić tom przed zbyt­nią in­ten­syw­no­ścią po­wtó­rzeń. To wła­śnie z tego po­wo­du nie mo­głem włą­czyć (nie­ste­ty) do nie­go kil­ku roz­mów – waż­nych, ale po­świę­co­nych za­gad­nie­niom już za­zna­czo­nym przy in­nych spo­tka­niach. Istot­niej­sza po­zo­sta­je bo­wiem, uzna­łem, ca­łość książ­ki. Z tego też po­wo­du zde­cy­do­wa­łem się wpro­wa­dzić w nie­któ­rych prze­dru­ko­wy­wa­nych wy­wia­dach drob­ne skró­ty (naj­czę­ściej jed­no – czy pa­roz­da­nio­we); miej­sca wska­za­ne są przez wy­krop­ko­wa­nie, by moż­li­wa była ewen­tu­al­na re­kon­struk­cja tek­stu przy się­gnię­ciu do pier­wo­dru­ku.

Jest w to­mie garść nie­zbęd­nych przy­pi­sów, sta­ra­łem się jed­nak ogra­ni­czyć ich licz­bę. Było to o tyle ła­twiej­sze, że ma on swe­go ro­dza­ju aneks – ka­len­da­rium ży­cia i twór­czo­ści re­ży­se­ra Jak da­le­ko stąd, jak bli­sko. Czy­tel­nik, któ­ry chciał­by przed lek­tu­rą albo pod­czas lek­tu­ry da­ne­go wy­wia­du do­wie­dzieć się czy przy­po­mnieć so­bie, w ja­kim mo­men­cie ży­cio­wym znaj­du­je się mó­wią­cy Kon­wic­ki, punkt ten od­naj­dzie w ze­sta­wie­niu, któ­re do­dat­ko­wo może też uła­twić orien­ta­cję w wie­lu wąt­kach po­ru­sza­nych pod­czas roz­mów.

Czym więc jest ta książ­ka? Sam Ta­de­usz Kon­wic­ki okre­ślił ją kie­dyś nie­opatrz­nie – za­po­mniaw­szy się, w krót­kiej chwi­li wy­kro­cze­nia poza bacz­nie pil­no­wa­ne gra­ni­ce wła­sne­go nie­za­an­ga­żo­wa­nia w pro­jekt – jako al­bum bio­gra­ficz­ny. Trud­no zna­leźć traf­niej­szą for­mu­łę. To zbiór kil­ku­dzie­się­ciu mi­ga­wek z kon­kret­nych mo­men­tów jego bio­gra­fii ar­ty­stycz­nej, zresz­tą nie tyl­ko ar­ty­stycz­nej, ukła­da­ją­cych się w pew­ną – jak­kol­wiek frag­men­ta­rycz­ną – pa­no­ra­mę. Jest w niej nie tyl­ko zwie­lo­krot­nio­ny por­tret sa­me­go Kon­wic­kie­go, ale i ob­raz sy­tu­acji, po­śród któ­rych się znaj­du­je i któ­rym niby z dy­stan­sem, a jed­nak z nie­słab­ną­cą uwa­gą się przy­glą­da.

Prze­my­sław Ka­niec­kiTo jeszcze nie ta chwila

TA­DE­USZ LU­BEL­SKI: Jed­nym z mo­ty­wów sta­le po­wta­rza­ją­cych się w pana twór­czo­ści jest ko­niec świa­ta… od Sen­ni­ka współ­cze­sne­go przez Zwie­rzo­człe­ko­upio­ra aż po Małą Apo­ka­lip­sę – pań­scy bo­ha­te­ro­wie spo­dzie­wa­ją się po­wszech­nej za­gła­dy, cze­ka­ją na nią cza­sem z lę­kiem, a cza­sem jak na wy­ba­wie­nie. A rów­no­cze­śnie mi się zda­je, kie­dy czy­tam pana książ­ki albo kie­dy oglą­dam pana fil­my, że pan w grun­cie rze­czy w ten ko­niec świa­ta nie wie­rzy, że pan ufa, że wszyst­ko bę­dzie do­brze.

TA­DE­USZ KON­WIC­KI: Wie pan, ja w swo­ich książ­kach czy fil­mach wy­bie­ra­łem za­wsze ta­kie wy­jąt­ko­we mo­men­ty tej spo­łecz­no­ści, któ­rą opi­sy­wa­łem – mo­men­ty ma­gicz­ne, inne, od­święt­ne. W Sen­ni­ku lu­dzie cze­ka­ją na ko­niec świa­ta, we Wnie­bo­wstą­pie­niu wy­jąt­ko­wość nocy do­żyn­ko­wej pod­par­ta jest mię­dzy­na­ro­do­wym kon­flik­tem, któ­ry może lada chwi­la wy­buch­nąć, w Kom­plek­sie pol­skim – Wi­gi­lia; i tak mniej wię­cej w każ­dej książ­ce. Po pro­stu lu­bię – to dla mnie czy­sto tech­nicz­ne pi­sar­skie udo­god­nie­nie – kie­dy po­wieść czy film dzie­je się w cza­sie odro­bi­nę nie­zwy­kłym, w cza­sie, któ­ry ma pew­ną ma­gię i tej ma­gii udzie­la bo­ha­te­rom.

T.L.: Szcze­rze mó­wiąc – kie­dy tak za­czą­łem, to by­łem cie­kaw nie tyl­ko ko­men­ta­rza do pana wy­bo­rów ar­ty­stycz­nych, ale pana ak­tu­al­ne­go sądu o świe­cie. Bo li­te­ra­tu­ra li­te­ra­tu­rą, a kie­dy się przyj­rzeć, co się ak­tu­al­nie ze świa­tem dzie­je, kie­dy so­bie zdać spra­wę, że nikt nie czu­je się na nim bez­piecz­ny – za­da­je­my so­bie py­ta­nia: co nas wszyst­kich zba­wi? Co nas cze­ka? Jak pan so­bie na ta­kie py­ta­nia od­po­wia­da?

T.K.: To chy­ba każ­de­mu po­ko­le­niu się wy­da­je, że dzie­je się coś nie­zwy­kłe­go – z Zie­mią, ze współ­cze­sny­mi, że coś za­gra­ża, że na­stę­pu­je ja­kieś prze­si­le­nie; ale chy­ba tak bę­dzie jesz­cze dłu­go. Jesz­cze w cią­gu ty­siąc­le­ci wszyst­kie po­ko­le­nia będą się cią­gle spo­dzie­wa­ły koń­ca świa­ta i bę­dzie im się wy­da­wa­ło, że już są jego świad­ka­mi. A ja się pod­da­ję temu prze­ko­na­niu, po­nie­waż ono mi słu­ży li­te­rac­ko. Ja w ogó­le lu­bię dra­ma­ty­zo­wać, de­mo­ni­zo­wać, prze­sa­dzać, bo to ucie­ka­wia każ­dą sy­tu­ację, zwłasz­cza kie­dy się pi­sze książ­ki albo robi fil­my. Na­to­miast rów­no­cze­śnie wie­rzę w sza­lo­ną siłę i umie­jęt­ność przy­sto­so­wy­wa­nia się ga­tun­ku ludz­kie­go. Uwa­żam, że lu­dzie do wszyst­kie­go się przy­sto­su­ją, rów­nież do naj­cięż­szych chwil, któ­re będą po­wsta­wać w mia­rę roz­wo­ju cy­wi­li­za­cji. W każ­dej sy­tu­acji kry­zy­so­wej lu­dzie znaj­dą ja­kiś spo­sób, żeby prze­trwać i żeby da­lej trwać.

Zresz­tą nie chcę się w to dłu­żej wda­wać, bo je­stem w trak­cie – no, może za dużo bym po­wie­dział: pi­sa­nia, bo kon­dy­cja fi­zycz­na po cho­ro­bie jesz­cze mi nie za bar­dzo po­zwa­la pi­sać, ale – przy­go­to­wy­wa­nia książ­ki, któ­ra tro­szecz­kę by się tymi rze­cza­mi za­ję­ła. „Tymi rze­cza­mi” – to zna­czy za­gad­ką na­szej eg­zy­sten­cji, tym, co wszyst­kich od wie­ków drę­czy­ło. Oczy­wi­ście mam na tyle po­czu­cia hu­mo­ru, żeby nie za­po­wia­dać, że ja roz­wią­żę tę za­gad­kę. Tyle tyl­ko, że ona mnie iry­tu­je. I za­chę­ca mnie do stwo­rze­nia pew­ne­go sta­nu li­te­rac­kie­go, któ­ry może przy­po­mi­nać taki spo­sób po­stę­po­wa­nia w ma­te­ma­ty­ce wyż­szej, kie­dy za­kła­da się błąd – po to, żeby ewen­tu­al­nie dojść do ja­kie­goś praw­dzi­we­go, bez­błęd­ne­go roz­wią­za­nia.

T.L.: Sko­ro o tym mó­wi­my – in­te­re­su­je mnie, jak pan pi­sze. Kie­dyś pan po­wie­dział, że przy­stę­pu­jąc do re­ali­za­cji fil­mu, ma go pan już w gło­wie w ca­ło­ści i po­zo­sta­je ko­niecz­ność wy­do­by­cia go od współ­pra­cow­ni­ków. A jak jest z po­wie­ścia­mi? Czy to jest tak, że pan, pi­sząc, uda­je się na po­szu­ki­wa­nie? Jak od­kryw­ca, któ­ry ma przed sobą cel, ale nie zna jesz­cze dro­gi? Czy też mniej wię­cej do­kład­nie już pan wie, co pan chce na­pi­sać i po­zo­sta­je tyl­ko wy­si­łek zmu­sze­nia się do ro­bo­ty?

T.K.: Ja mam na ogół z góry ob­my­ślo­ny cały prze­bieg, cały re­bus, całą za­gad­kę. To zna­czy mniej wię­cej wszyst­kie sy­tu­acje mam po­my­śla­ne, a oprócz tego wi­dzę je w spo­sób sza­le­nie wia­ry­god­ny – i do­pie­ro wte­dy czu­ję się upo­waż­nio­ny do tego, żeby za­cząć pi­sać. A już po­tem sam pro­ces pi­sa­nia za­le­ży od dys­po­zy­cji. Jed­ne­go dnia je­stem w lep­szej dys­po­zy­cji i to, co pi­szę, jest wy­ra­zi­ste, puch­nie mi w ręku, umię­śnia się, sta­je się ko­lo­ro­we. A cza­sem, przy gor­szej dys­po­zy­cji, jest cien­kie, wą­tłe, czy­li jest tyl­ko taką kła­decz­ką do dal­szych sy­tu­acji. Wte­dy sta­ram się po pro­stu prze­ry­wać. Nie umiem na siłę; pró­bo­wa­łem, ale z naj­gor­szy­mi wy­ni­ka­mi. To zna­czy, że dys­po­zy­cja jest mi po­trzeb­na, żeby ten szkie­let czy pro­jekt sy­tu­acji, któ­ry jest czę­ścią ca­łej kon­struk­cji – stał się praw­dzi­wy. Uży­łem try­wial­ne­go, ale nie­zwy­kle od­po­wied­nie­go okre­śle­nia, po­nie­waż – moim zda­niem – sen­sem sztu­ki jest praw­da.

T.L.: Czy­li wy­ni­ka z tego, że wła­ści­wa twór­czość to – u pana – my­śle­nie, wy­obraź­nia, a już samo pi­sa­nie ksią­żek czy ro­bie­nie fil­mów to uza­leż­nio­ny od co­dzien­nej „dys­po­zy­cji” wy­si­łek przy­po­mi­na­ją­cy pra­cę wy­rob­ni­czą?

T.K.: Otóż nie. To, o czym pan mówi, do­ty­czyć może tych li­te­ra­tów, któ­rzy co­dzien­nie w okre­ślo­nych go­dzi­nach sia­da­ją i ileś tam go­dzin po­świę­ca­ją na pra­cę, a po­tem się zaj­mu­ją czymś in­nym. Ja na­to­miast pi­szę ka­pry­śnie. Mie­wam za­pa­ści, ni z tego, ni z owe­go wy­da­je mi się, że to, co pi­szę, jest bez­sen­sow­ne i w związ­ku z tym prze­ry­wam, na parę ty­go­dni za­pa­dam się, nic nie ro­bię. Po­tem na­gle pod wpły­wem ja­kie­goś im­pul­su – bo ja je­stem sza­le­nie wraż­li­wy na im­pul­sy ze­wnętrz­ne – znie­nac­ka z po­wro­tem sia­dam i jak mi pój­dzie, to już pi­szę. Nie od­zna­czam się sys­te­ma­tycz­no­ścią pra­cy.

Oczy­wi­ście, kie­dy ro­bi­łem fil­my, to nie mo­głem so­bie po­zwo­lić na to, żeby prze­ry­wać pra­cę na parę ty­go­dni ze wzglę­du na złe sa­mo­po­czu­cie czy na to, że mi źle idzie. Film – przez to, że za­an­ga­żo­wa­nych jest w nie­go mnó­stwo lu­dzi, pie­nię­dzy, środ­ków – przy­mu­sza do sys­te­ma­tycz­no­ści. I przy­mu­sza – w moim wy­pad­ku – z pew­ną szko­dą dla tego, co ro­bię. Bo wte­dy czło­wiek wle­cze z sie­bie nit­kę tej gru­bo­ści, jaka z nie­go wy­cho­dzi. Pod­czas gdy w li­te­ra­tu­rze ma pra­wo do neu­ra­ste­nicz­nych znie­chę­ceń, któ­re – przy­pusz­czam – po­ja­wia­ją się wte­dy, kie­dy czło­wiek wi­dzi, że nie tak mu idzie, jak po­win­no. To jest taki apa­rat bez­pie­czeń­stwa we­wnętrz­ne­go, któ­ry mnie w pew­nym mo­men­cie wy­łą­cza z pra­cy, aż się zno­wu moje aku­mu­la­to­ry tak na­ła­du­ją, że mogę sku­tecz­nie da­lej coś ro­bić. Ja się zresz­tą po­cząt­ko­wo ba­łem, że te za­pa­ści są nie­od­wra­cal­ne, ale po­tem się przy­zwy­cza­iłem i zro­zu­mia­łem, że one są czę­ścią pro­ce­de­ru, że tak po­win­no być. Poza tym wie­rzę w te bodź­ce, o któ­rych wspo­mnia­łem. Ja ule­gam bodź­com ne­ga­tyw­nym, to zna­czy nie suk­ce­sy mnie pod­nie­ca­ją do pra­cy, ale klę­ski, zwąt­pie­nia, de­pre­cja­cje we­wnętrz­ne. One po ja­kimś cza­sie wy­wo­łu­ją we mnie ro­dzaj fu­rii, któ­ra jest chę­cią zmie­rze­nia się ze sła­bo­ścią czło­wie­czą.

T.L.: W wy­ni­ku jed­ne­go z ta­kich ata­ków wście­kło­ści zo­stał pan kie­dyś re­ży­se­rem fil­mo­wym.

T.K.: Tak. Ostat­ni dzień lata był taką ce­zu­rą w moim ży­ciu, któ­ra zresz­tą przy­pa­dła na okres zmia­ny w ży­ciu ca­łe­go spo­łe­czeń­stwa. Za­czą­łem z in­nej becz­ki. Fu­rii do­da­wa­ła mi tak­że chęć za­ata­ko­wa­nia tego sza­le­nie skon­wen­cjo­na­li­zo­wa­ne­go ładu, ja­kim była ów­cze­sna sztu­ka fil­mo­wa i któ­rym pysz­ni­li się fil­mow­cy.

T.L.: Chciał­bym, że­by­śmy tro­chę po­cią­gnę­li ten fil­mo­wy wą­tek. Czy czę­sto cho­dzi pan te­raz do kina?

T.K.: Kie­dyś kino było moim nar­ko­ty­kiem. Po­tra­fi­łem bie­gać do kina trzy razy dzien­nie. A te­raz prze­ży­wam ro­dzaj znie­chę­ce­nia ki­nem. Kie­dy my­ślę, dla­cze­go tak się dzie­je, to wi­dzę – po pierw­sze – moje po­wo­dy oso­bi­ste. Mia­łem dra­ma­tycz­ny ro­mans z ki­nem i z na­szą ki­ne­ma­to­gra­fią. By­wa­łem z tej ki­ne­ma­to­gra­fii usu­wa­ny, przyj­mo­wa­ny z po­wro­tem, parę razy to się dzia­ło. Zresz­tą by­łem dłu­gi czas out­si­de­rem i sam mo­co­wa­łem się z na­wy­ka­mi śro­do­wi­ska. Na­wet nie mogę po­wie­dzieć, że śro­do­wi­sko fil­mo­we było mi nie­życz­li­we, ale pa­trzy­ło na mnie nie jak na bran­żow­ca, tyl­ko jak na „re­ży­se­ra nie­dziel­ne­go”. Poza tym wy­da­wa­ło mi się parę razy, że zo­sta­łem nie­spra­wie­dli­wie po­trak­to­wa­ny ze swo­imi fil­ma­mi, to zna­czy nie dano mi szan­sy peł­ne­go skon­fron­to­wa­nia się z pu­blicz­no­ścią, kra­jo­wą i za­gra­nicz­ną.

T.L.: No, w wy­pad­ku roz­po­wszech­nia­nia fil­mu Jak da­le­ko stąd, jak bli­sko ta nie­spra­wie­dli­wość była – i do dziś jest – ewi­dent­na.

T.K.: Przez to na­bra­łem ura­zów do fil­mu. Dru­ga prze­słan­ka tej nie­chę­ci jest bar­dziej obiek­tyw­na: wi­dzę, że pu­blicz­ność kina ochło­dła, prze­sta­ła się tak pa­sjo­no­wać i przej­mo­wać fil­mem, jak to ro­bi­ła dzie­sięć czy pięt­na­ście lat temu. Skąd to się może brać? Otóż w fil­mie ki­no­wym ogrom­ną rolę od­gry­wa for­sa. Ona ła­two się zja­wia w ob­rę­bie warsz­ta­tu fil­mo­we­go, kino daje szyb­ką sła­wę, koło kina krą­ży wie­le ta­kich rze­czy, któ­re na­zwa­li­by­śmy ko­mer­cja­li­zmem. W związ­ku z tym kino jest bar­dziej chy­treń­kie od in­nych sztuk, ma ta­kie oko mu­chy i wszyst­ko wi­dzi do­oko­ła: co jest mod­ne, co znaj­dzie wi­dza, co da ła­twy po­klask. I film taki się zro­bił wszech­stron­ny, wie­lo­stron­ny, tak szyb­ko za­czął wszel­kie tabu oba­lać, że jak­by prze­gryzł się na dru­gą stro­nę. W mo­men­cie gdy prze­czy­ta­łem o ja­kichś fil­mow­cach, któ­rzy – po to, żeby na­krę­cić śmierć swo­jej bo­ha­ter­ki – au­ten­tycz­nie ją za­bi­li, do­sze­dłem do wnio­sku, że kino już samo sie­bie zde­pre­cjo­no­wa­ło.

A jest jesz­cze trze­ci po­wód osła­bie­nia mo­je­go za­in­te­re­so­wa­nia. Każ­da sztu­ka ma swo­je lep­sze i gor­sze mo­men­ty. I mnie się wy­da­je, że film ma te­raz na świe­cie taki gor­szy czas. Być może to wy­ni­ka z tego dru­gie­go punk­tu, któ­ry sta­ra­łem się ob­ja­śnić, ale może to za­wi­ni­ła te­le­wi­zja, może zgnu­śnie­nie pu­blicz­no­ści albo skło­po­ta­nie sza­lo­ny­mi pro­ble­ma­mi, któ­re ze­wsząd wy­ła­żą. A może po pro­stu kino za­mknę­ło swój naj­pięk­niej­szy okres, ten wspa­nia­ły, zwy­cię­ski, na­iw­ny, ro­man­tycz­ny. My­ślę tu szcze­gól­nie o ki­nie z dru­giej po­ło­wy lat trzy­dzie­stych, o tym ki­nie, któ­re moje po­ko­le­nie w ogó­le wy­cho­wa­ło i ukształ­to­wa­ło.

T.L.: A czy nie my­śli pan, że nowe mło­de po­ko­le­nie, to dzi­siej­sze, któ­re za­czy­na swój kon­takt z ki­nem od in­nych fil­mów, więc po­wiedz­my ośmio­czy dzie­się­cio­lat­ki cho­dzą na Gwiezd­ne woj­ny, a szes­na­sto – czy osiem­na­sto­lat­ki na fil­my He­rzo­ga albo Sau­ry, że to po­ko­le­nie tak­że może się w ki­nie za­ko­chać?

T.K.: A wie pan, że to już może bę­dzie inna mi­łość? I to, że uży­ję ty­tu­łu sche­ma­tycz­ne­go fil­mu, Trud­na mi­łość. W koń­cu ja już nie je­stem naj­młod­szy, więc wy­pa­da mi mieć skle­ro­tycz­ne gu­sta. Mia­no­wi­cie mnie okrop­nie od­rzu­ca od kina styl pa­ra­do­ku­men­tal­ny. Wy­da­wa­ło mi się, że już Cze­si go wy­eks­plo­ato­wa­li, ale nie – on co rusz od­ży­wa. Wła­ści­wie każ­da mło­da ge­ne­ra­cja fil­mo­wa, w Pol­sce przy­najm­niej, któ­ra się chce zbun­to­wać, bun­tu­je się sty­lem pa­ra­do­ku­men­tal­nym. A ten styl jest dla mnie nie­ape­tycz­ny. Zbyt przy­po­mi­na ży­cie. Cho­dzę i wi­dzę dużo brzyd­kich lu­dzi do­oko­ła sie­bie. Idę do kina i też wi­dzę ak­to­rów ły­sa­wych i bez­zęb­nych. Nie, no… do kina się cho­dzi­ło na te dwie go­dzi­ny ma­gicz­nej przy­go­dy. Ja wy­cho­dzi­łem przed woj­ną z kina oszo­ło­mio­ny, wstrzą­śnię­ty, zdru­zgo­ta­ny, wra­ca­łem z in­ne­go świa­ta i z in­ne­go wy­mia­ru. Oczy­wi­ście, moż­na po­wie­dzieć, że to było szko­dli­we opium dla mas, że kino am­bit­ne musi być bli­skie ży­ciu. Ale mnie się wy­da­je, że ta bli­skość ży­cia może być inna, musi być inna. Bo żeby to mnie tyl­ko ten styl znie­chę­cał. A prze­cież ja uda­ję skrom­ne­go, że tyl­ko mnie, a czy­tam sta­ty­sty­ki i wi­dzę, że on znie­chę­ca też wi­dza. Fil­my tak zwa­ne­go nie­po­ko­ju mo­ral­ne­go, któ­re – zda­wa­ło­by się – po­win­ny były mieć gi­gan­tycz­ną wi­dow­nię, bo za­po­wia­da­ły te wszyst­kie prze­ło­my, któ­re się sta­ły w na­szym kra­ju, mia­ły tym­cza­sem wi­dow­nię cie­niut­ką.

T.L.: Tyl­ko czy nie jest tak, że ta od­no­to­wa­na w sta­ty­sty­kach ni­ska fre­kwen­cja jest wy­ni­kiem pew­nej ma­ni­pu­la­cji: zbyt ma­łej ilo­ści ko­pii, złej re­kla­my, zło­śli­wo­ści roz­po­wszech­nia­nia? Ja so­bie zda­ję spra­wę, że po­wta­rzam w tej chwi­li ar­gu­men­ty sa­mych au­to­rów tych fil­mów. Nie­mniej by­łem ostat­nio dru­gi raz na Ama­to­rze Kie­ślow­skie­go, w koń­cu wie­le mie­się­cy mi­nę­ło od pre­mie­ry, a tu peł­na sala ode­bra­ła film świet­nie, z emo­cją i ze zro­zu­mie­niem.

T.K.: Hm… Nie chce mi się kłó­cić z pa­nem. To być może ja tyl­ko od­bie­ram sła­biej te fil­my; i to, za­zna­czam, od­bie­ram je sła­biej nie w sen­sie tre­ścio­wym czy pro­ble­mo­wym, tyl­ko styl, fi­gu­rę sty­li­stycz­ną, któ­ra się ro­dzi z tak zwa­ne­go pa­ra­do­ku­men­tu, czy­li do­słow­ne­go od­twa­rza­nia ży­cia. Mnie to po pro­stu śmier­tel­nie nu­dzi. Ale też tak mi się wy­da­je, że i pu­blicz­no­ści było trosz­kę nud­na­wo. Bo sko­ro pan mówi o ma­łej licz­bie ko­pii – pró­bo­wa­no zro­bić małą licz­bę ko­pii dla Czło­wie­ka z mar­mu­ru i pu­blicz­ność wy­mu­si­ła więk­szą.

T.L.: To praw­da. O czym in­nym: pan był jed­nym z pierw­szych u nas lu­dzi, któ­rzy – w la­tach pięć­dzie­sią­tych – prze­ko­ny­wa­li do tego, żeby wi­dzieć za fil­ma­mi au­to­rów, żeby trak­to­wać kino jako sztu­kę taką jak inne. Czy to ów­cze­sne trak­to­wa­nie kina jesz­cze się dzi­siaj panu po­twier­dza? I przy oka­zji: czy wśród no­wych re­ży­se­rów ma pan ta­kich, któ­rych roz­wój sta­ra się pan śle­dzić, któ­rzy są panu bli­scy?

T.K.: Wie pan, kino au­tor­skie to jest ter­min uku­ty przez kry­ty­kę. Kie­dy ja za­czy­na­łem w tam­tych cza­sach – chy­ba nie mia­łem przy­go­to­wa­nych prze­sła­nek teo­re­tycz­nych. Po pro­stu, chcia­łem wtrą­cić swo­je trzy gro­sze do sztu­ki, któ­rą uwiel­bia­łem. Dzi­siaj to, co na­zwa­li­by­śmy ki­nem au­tor­skim, sta­ło się ogrom­nie skom­pli­ko­wa­nym zja­wi­skiem, w któ­rym masa była hochsz­ta­pler­stwa, masa nu­dziarstw, masa fał­szów. Mogę po­wie­dzieć jed­no: to jest sztu­ka, któ­ra co­dzien­nie zga­nia dzie­siąt­ki mi­lio­nów lu­dzi do kin. I te kina de­mon­stru­ją co­dzien­nie rze­czy roz­ryw­ko­we, rze­czy sen­ty­men­tal­ne, rze­czy po­ma­ga­ją­ce prze­trwać dwie go­dzi­ny. Wśród tych de­mon­stra­cji zda­rza­ją się tak­że de­mon­stra­cje ja­kichś oso­bo­wo­ści ludz­kich. I co ja­kiś czas po­ja­wia się wśród nich oso­bo­wość na tyle sil­na, że z ekra­nu wcho­dzi w na­sze współ­cze­sne ży­cie, w pe­wien spo­sób na­wet to ży­cie mo­dy­fi­ku­je. Mnie się wy­da­je, że nie tak trud­no spo­strzec te oso­bo­wo­ści. Już nie chcę mó­wić o Fel­li­nim, bo to oczy­wi­ste. Ale wy­mie­nię choć­by Sau­rę, o któ­rym pan już wspo­mniał.

T.L.: Wła­śnie, by­łem cie­kaw pana opi­nii o nim. Je­śli wi­dzia­łem w świa­to­wym ki­nie coś, co przy­po­mi­na­ło Jak da­le­ko stąd, jak bli­sko, to były to nie­któ­re fil­my Sau­ry, zwłasz­cza Ku­zyn­ka An­ge­li­ka.

T.K.: Tak, zgo­da. Ale też jest zja­wi­sko inne. Lu­dzie o skłon­no­ściach gra­fo­mań­skich, przez wie­ki miar­ko­wa­ni, w na­szej cha­otycz­nej epo­ce ha­sa­ją bez­kar­nie. Tak­że i w ki­nie jest wie­le tak zwa­nych oso­bo­wo­ści ar­ty­stycz­nych, któ­re mnie się wy­da­ją wąt­pli­we. By­łem te­raz w Ame­ry­ce, wi­dzia­łem tłu­my po­czci­wych Ame­ry­ka­nów cze­ka­ją­cych w ogon­ku na film Go­dar­da. A mnie się za­wsze wy­da­wa­ło, że to jest czło­wiek, któ­ry nie do fil­mu się uro­dził. I od­wrot­nie – są ar­ty­ści nie­do­ce­nie­ni. W na­szym fil­mie to przede wszyst­kim Has. Bar­dzo ubo­le­wam, że nie wi­dzę go, że gdzieś od­padł i pew­nie zdzi­wa­czał. Bo fil­mo­wiec musi tre­no­wać, jak pia­ni­sta, nie może so­bie po­zwa­lać na dłu­gie prze­rwy, bo sztyw­nie­ją pal­ce, za­po­mi­na się bie­gło­ści, tra­ci się śmia­łość. A w ki­nie naj­bar­dziej po­trzeb­na jest śmia­łość, dla­te­go po­win­ni je upra­wiać mło­dzi.

Bar­dzo mi też żal, że An­drzej Brzo­zow­ski nie miał tyle siły prze­bi­cia, łok­ci, huc­py, żeby się na sta­łe ulo­ko­wać w fil­mie fa­bu­lar­nym. Uwa­żam go za bar­dzo wy­bit­ne­go ar­ty­stę; ile razy tyl­ko mam oka­zję, tyle razy przy­po­mi­nam jego ge­nial­ny film o oku­pa­cji, na pod­sta­wie opo­wia­da­nia Zo­fii Nał­kow­skiej Przy to­rze ko­le­jo­wym. Może te­raz, kie­dy się wie­le rze­czy od­blo­ko­wu­je, ja­cyś szla­chet­ni lu­dzie zwle­kli­by ten film z pół­ek i po­ka­za­li na ekra­nach, je­śli się ta­śma nie roz­pa­dła.

T.L.: A czy pan zro­bi jesz­cze film, jak pan my­śli?

T.K.: Ja my­ślę, że już nie zro­bię fil­mu. Bo też i tro­chę mi się nie chce. Ja już zresz­tą po­wie­dzia­łem, że kino jest sztu­ką mło­dych lu­dzi, z wie­lu wzglę­dów. Po pierw­sze – kino wy­ma­ga śmia­ło­ści. Kie­dy przyj­rzy­my się hi­sto­rii kina, to się zo­rien­tu­je­my, że tyl­ko śmia­li, tyl­ko ry­zy­kan­ci po­su­wa­li kino do przo­du. Po dru­gie – to jest strasz­na wal­ka z ma­te­rią i z eki­pą kil­ku­dzie­się­ciu lu­dzi, z któ­rych każ­dy o czym in­nym my­śli i co in­ne­go w tym przy­szłym fil­mie wi­dzi. To jest wal­ka z pie­niędz­mi, ze środ­ka­mi pro­duk­cji, z cza­sem, z wła­sny­mi de­pre­sja­mi, z lę­kiem przed od­po­wie­dzial­no­ścią. Ja na przy­kład przy Jak da­le­ko stąd, jak bli­sko, po­nie­waż kosz­to­rys wy­no­sił sześć i pół mi­lio­na, przez dwa mie­sią­ce ży­łem na środ­kach uspo­ka­ja­ją­cych, bo tak się lę­ka­łem tej sumy.

T.L.: A gdy­by­śmy nie mó­wi­li o ca­łej tej stro­nie prak­tycz­nej, tyl­ko o wy­obraź­ni, o ma­rze­niu. Jaki film zre­ali­zo­wał­by pan te­raz?

T.K.: Ja nie za­sta­na­wia­łem się te­raz nad moż­li­wo­ścią sko­mu­ni­ko­wa­nia się z naj­bliż­szy­mi czy z mo­imi wi­dza­mi albo czy­tel­ni­ka­mi, przy po­mo­cy fil­mu. Jed­no wiem: czy bym pi­sał, czy bym krę­cił – to dru­gie jest ra­czej nie­praw­do­po­dob­ne – to zno­wu chciał­bym za­cząć z in­nej becz­ki. To jest moje wiecz­ne ma­rze­nie: zu­peł­nie się od­mie­nić, za­cząć od nowa. Ta cią­gła chęć wy­ni­ka zresz­tą z mego zna­ku zo­dia­ku; uro­dze­ni pod zna­kiem Raka cią­gle za­czy­na­ją ży­cie na nowo. I moja wiecz­na tra­ge­dia: kie­dy już coś skoń­czę, na­pi­szę czy na­krę­cę, to wi­dzę, że zno­wu się po­wtó­rzy­łem.

T.L.: Te­raz ja chcę po­wtó­rzyć sche­mat mo­je­go pierw­sze­go py­ta­nia o ko­niec świa­ta, tyl­ko od­no­sząc go do czę­sto u pana po­wra­ca­ją­ce­go sądu o koń­cu li­te­ra­tu­ry. Rzecz ja­sna, li­te­ra­tu­ra ma dziś u nas inną ran­gę niż przed stu laty i tam­tej daw­nej pew­nie nig­dy nie od­zy­ska. A jed­nak ła­two się zo­rien­to­wać, że lu­dzie zno­wu bar­dzo dużo czy­ta­ją, i to na­mięt­nie, z pa­sją. I zresz­tą jako prze­ciw­wa­gi dla owe­go sądu o koń­cze­niu się li­te­ra­tu­ry uży­ję tu pew­ne­go cy­ta­tu z Ma­łej Apo­ka­lip­sy. Pana bo­ha­ter mówi tam do awan­gar­do­we­go pro­za­ika, Ry­sia: „Gdy­byś uży­wał zna­ków prze­stan­ko­wych, to może nie trze­ba by było w tym kra­ju umie­rać na po­kaz”. To wręcz myśl o po­słan­nic­twie li­te­ra­tu­ry, tyl­ko po­słan­nic­twie nie­re­ali­zo­wa­nym.

T.K.: A wie pan, ja się nie zga­dzam z tymi sło­wa­mi mo­je­go bo­ha­te­ra. Bo on się tu de­ma­go­gicz­nie upo­mi­na o li­te­ra­tu­rę bar­dziej ko­mu­ni­ka­tyw­ną, przy tym oby­wa­tel­ską. A ja je­stem zda­nia, że li­te­ra­tu­ra nie po­win­na być for­mu­ło­wa­na do­raź­nie, na uży­tek epo­ki. Ma­rzę, żeby było w tej chwi­li u nas wszyst­ko: żeby był w Pol­sce Pro­ust, Céli­ne, żeby była li­te­ra­tu­ra anar­chi­stycz­na, por­no­gra­ficz­na – i oprócz tego ta z prze­sła­niem oby­wa­tel­skim. Die­ta, któ­ra jest zdro­wa dla or­ga­ni­zmu – to die­ta wszech­stron­na. Je­śli się or­ga­nizm za­cznie kar­mić rze­cza­mi wy­bra­ny­mi – na­tych­miast mu­szą na­stą­pić ob­ja­wy cho­ro­bo­we. I dla­te­go sztu­ka naj­bar­dziej wszech­stron­na jest po­trzeb­na dla na­sze­go zdro­wia. Zresz­tą na­sze spo­łe­czeń­stwo jest na tyle dy­na­micz­ne i zdro­we, że nie trze­ba po­stu­lo­wać dla nie­go ja­kiejś spe­cjal­nej, jed­no­stron­nej die­ty. I ono po­win­no mieć w swo­im po­kar­mie du­cho­wym wszel­kie ro­dza­je soli mi­ne­ral­nych i uży­wek. Wszyst­ko jest po­trzeb­ne i wszyst­ko ma w koń­cu ja­kąś ko­rzyst­ną kon­se­kwen­cję w ży­ciu spo­łe­czeń­stwa.

T.L.: Więk­szość do­stęp­nych świa­dectw, i tych daw­nych, i zwłasz­cza tych no­wych, po­twier­dza, że na­sza pu­blicz­ność nie lubi się za­do­wa­lać byle czym, jest kry­tycz­na.

T.K.: To zna­czy, że i wy­ma­ga­ją­ca. Ale pan mó­wił o re­ne­san­sie czy­tel­nic­twa – mu­si­my do­dać, gdzie pan ten re­ne­sans wi­dzi. Wi­dzi go pan w kra­jach, w któ­rych czy­tel­nic­two jest for­mą re­kom­pen­sa­ty spo­łecz­nej. W Ame­ry­ce czy­ta się tyl­ko parę wy­lan­so­wa­nych czy­ta­deł. A mi­lio­ny to­mów leżą nie­czy­ta­ne. Te­raz pań­stwo tam za­czy­na wa­lić po­da­tek od le­żą­cych ksią­żek, tak że ry­nek wy­daw­ni­czy jesz­cze bar­dziej się skur­czy. I nie bar­dzo wi­dzę, żeby na Za­cho­dzie lu­dzie czy­ta­li. Wie pan, czy­ta­ją ci, któ­rym nie idzie w ży­ciu. Ci mają umy­sło­wość bar­dziej gięt­ką, świa­do­mość cie­kaw­szą, oni się gar­ną do czy­ta­nia. Na­to­miast sy­tość jest wro­giem li­te­ra­tu­ry. Syty czło­wiek nie uru­cha­mia za czę­sto zwo­jów mó­zgo­wych.

T.L.: A u nas lu­dzie do lek­tu­ry się gar­ną. Co pan czy­ta naj­chęt­niej?

T.K.: Mógł­bym po­wie­dzieć tak ba­nal­nie, jak wszy­scy te­raz mó­wią, że czy­tam pa­mięt­ni­ki, li­te­ra­tu­rę fak­tu. Ale po­wie­dział­bym nie­praw­dę. Bo ja czy­tam róż­ne rze­czy. W swo­jej ka­rie­rze czy­tel­ni­czej tak­że kie­ru­ję się pas­sa­mi. Więc mam pas­sę, kie­dy na przy­kład zaj­mu­ję się tyl­ko pa­mięt­ni­ka­mi z XIX wie­ku, po­tem przy­cho­dzi pas­sa, gdy lu­bię an­glo­sa­ską li­te­ra­tu­rę po­czy­ty­wać, po­tem na­gle wra­cam do fran­cu­skiej. Za­wsze lu­bię ro­syj­ską, sta­le mogę do niej się­gać. I to moje uroz­ma­ice­nie nie bie­rze się stąd, że je­stem ta­kim ory­gi­nal­nym ty­pem, tyl­ko wi­dać to jest na­tu­ral­na rzecz, że się czło­wiek znie­chę­ca do pew­nych rze­czy, któ­re lubi, i od­wrot­nie. Przy­pusz­czam, że do­bo­ro­wi lek­tu­ry sprzy­ja­ją i pew­ne dys­po­zy­cje we­wnętrz­ne, i dys­po­zy­cje, któ­re są w spo­łecz­nym kli­ma­cie.

T.L.: Od pew­ne­go cza­su za­czął się nowy okres w pana twór­czo­ści, chy­ba od Ka­len­da­rza i klep­sy­dry. Pi­sał pan w tej książ­ce z jed­nej stro­ny, nie­co tyl­ko iro­nicz­nie, że przy­zwy­cza­ił się pan do cho­dze­nia w ma­ne­żu i że w grun­cie rze­czy ko­cha pan swo­je­go cen­zo­ra, bo wy­mu­sza on ogra­ni­cze­nie, któ­re za­wsze do­brze robi twór­cy. Z dru­giej stro­ny cie­kaw pan był swo­ich ksią­żek, na­pi­sa­nych w uwol­nie­niu od po­dob­nych ogra­ni­czeń. No i cóż? Co jest dla twór­cy lep­sze?

T.K.: Py­ta­nie jest bar­dzo cie­ka­we. I ja mógł­bym po­wie­dzieć te­raz spo­ro rze­czy, ale jak­by nie­pe­da­go­gicz­nych.

T.L.: Zda­rzy­ło się w przed­ostat­niej pana książ­ce, w Kom­plek­sie Pol­ski, że mo­tyw Po­wsta­nia Stycz­nio­we­go, któ­ry od daw­na wy­stę­po­wał w pana po­wie­ściach, ale w tle, w od­da­le­niu, wy­do­by­ty zo­stał w pew­nym mo­men­cie na czo­ło. Po raz pierw­szy wpro­wa­dził pan tę epo­kę – wi­dać po raz pierw­szy sta­ło się to panu po­trzeb­ne.

T.K.: Ja ro­słem, bez mała do­ty­ka­jąc Po­wsta­nia Stycz­nio­we­go. Mój dzia­dek, któ­ry mnie wy­cho­wy­wał, uro­dził się w 1865 roku. Czy­li rósł jesz­cze w reszt­kach po­wsta­nia i we wszyst­kich jego skut­kach. Tak że od­bie­ra­łem to po­wsta­nie przez nie­go – na za­sa­dzie do­ty­ku, za­pa­chu, pra­wie sły­sza­łem sze­lest desz­czu w la­sach i od­gło­sy ko­pyt koń­skich. Po dru­gie, czu­łem pew­ną pa­ra­lel­ność swe­go losu i losu mło­dych po­wstań­ców 1863 roku, pa­ra­lel­ność przede wszyst­kim w wy­bo­rze: czy się de­cy­do­wać i czy nie de­cy­do­wać? Pa­mię­taj­my, że po­wsta­nia przez całe dzie­się­cio­le­cia były prze­klę­te, uzna­ne za zmar­no­wa­nie sił. A mnie się wy­da­wa­ło, kie­dy pa­trzy­łem i na swój los,i na to, co się sta­ło za mego ży­cia, że jed­nak one mia­ły ja­kiś sens. Na­wet ta tra­gicz­na nie­współ­mier­ność ogrom­nych przy­go­to­wań, wy­sił­ku – i efek­tów mi­li­tar­nych, któ­ra po­ra­zi­ła mnie w hi­sto­rii o Mi­ney­ce… To wszyst­ko było wła­ści­wie nie­uda­ne, ale w ja­kiejś mie­rze też uda­ne i ko­niecz­ne. Ko­niecz­ne mimo nie­uda­nia.

T.L.: A czy nie jest też tak, że Mi­ney­ko, któ­ry jest ró­wie­śni­kiem pana z okre­su par­ty­zant­ki, jest też ob­ra­zem pana mło­dzień­cze­go wy­bo­ru, a bo­ha­ter dru­gie­go po­wstań­cze­go opo­wia­da­nia z Kom­plek­su Pol­ski, Trau­gutt, jest bli­ski ra­czej pana póź­ne­mu, doj­rza­łe­mu wy­bo­ro­wi, kie­dy in­a­czej już się ro­zu­mie od­po­wie­dzial­ność.

T.K.: Tak jest. W ta­kich pro­por­cjach mi się to przy­pusz­czal­nie uło­ży­ło. Zresz­tą obec­ność Trau­gut­ta całe ży­cie czu­ję. On za­wsze gdzieś obok stoi, w mil­cze­niu.

I jesz­cze jed­no. Ja je­stem zwią­za­ny z chwi­lą dzi­siej­szą, ni­cze­go in­ne­go nie ro­zu­miem, tak wi­dać wy­ni­ka z mo­jej we­wnętrz­nej bio­che­mii. Nig­dy bym nie umiał pi­sać ksią­żek hi­sto­rycz­nych. W związ­ku z tym strasz­nie mnie ku­si­ło, żeby się spró­bo­wać w ta­kim mo­men­cie, któ­ry dla czy­tel­ni­ka bę­dzie opo­wia­da­niem hi­sto­rycz­nym, a dla mnie opo­wia­da­niem z mo­je­go dzie­ciń­stwa. Ja nie uży­łem w hi­sto­rii o Mi­ney­ce jed­ne­go re­kwi­zy­tu, któ­re­go bym nie pa­mię­tał. Bo Wi­leńsz­czy­zna była dość ar­cha­icz­na, ona wy­glą­da­ła za mego dzie­ciń­stwa tak jak w cza­sie po­wstań; z wy­jąt­kiem tego na­sy­pu ko­le­jo­we­go, któ­rym się strasz­nie na­sła­dzam, bo to było pierw­sze wej­ście świa­ta, cy­wi­li­za­cji.

T.L.: Wy­da­je mi się, że dla pana szcze­gól­nie waż­ny był za­wsze kon­takt z od­bior­cą. Jak pan dziś ten swój kon­takt oce­nia?

T.K.: Ja do­syć wcze­śnie, dzię­ki Bogu, zre­zy­gno­wa­łem z po­ku­sy po­do­ba­nia się wszyst­kim. Zro­zu­mia­łem, że lu­dzie są tak wy­spe­cja­li­zo­wa­ni we­wnętrz­nie, że tyl­ko pew­ną prze­cięt­no­ścią moż­na wszyst­kich za­do­wo­lić. W związ­ku z tym ja kon­tak­tu­ję się z pew­ną gru­pą czy­tel­ni­ków i wi­dzów i wy­obra­żam so­bie, że oni są po­dob­ni do mnie, że mają po­dob­ne wnę­trza, tyl­ko że są ode mnie oczy­wi­ście o oczko mą­drzej­si. Bo to mnie mo­bi­li­zu­je, ja chcę im spro­stać. Ale ja też nie chcę, żeby oni mnie tyl­ko ak­cep­to­wa­li. Nie mam też tych am­bi­cji, żeby mnie czy­ta­li z re­flek­sją, po pięć stron dzien­nie. Ja chcę mieć ze swo­imi od­bior­ca­mi emo­cjo­nal­ne, dra­ma­tycz­ne star­cie; tak też lu­bię się w ży­ciu kon­tak­to­wać z ludź­mi. I sam to uwiel­biam jako od­bior­ca: od­być wal­kę psy­chicz­ną z dru­gim czło­wie­kiem, któ­ry chce się ze mną czymś po­dzie­lić.

T.L.: Co naj­bar­dziej skła­nia pana do pi­sa­nia?

T.K.: Strach, żeby mnie ko­le­dzy nie prze­sko­czy­li, żeby nie zo­stać z tyłu, żeby mnie nie prze­pę­dzi­li z obiad­ków w Związ­ku Li­te­ra­tów

Nie, co mnie skła­nia… Wie pan, kie­dy się przez więk­szość ży­cia tym zaj­mu­je, to po­tem się to sta­je ro­dza­jem na­ło­gu, a poza tym sta­je się – mimo że to jest śmiesz­ne – no, sta­je się to strasz­nie waż­ne. Cią­gle cze­kam na to ob­ja­wie­nie: że na­gle coś będę mógł za­ko­mu­ni­ko­wać nad­zwy­czaj waż­ne­go swo­im bliź­nim, że coś zro­zu­miem, coś prze­my­ślę, coś od­kry­ję – co moim współ­cze­snym w czymś do­po­mo­że. No i za każ­dym ra­zem czło­wiek za­czy­na pi­sać z ta­kim prze­ko­na­niem, że to bę­dzie eks­tra; a po­tem, jak na­pi­sze – to za­czy­na mieć wąt­pli­wo­ści, a jak to już wyj­dzie – to się oka­zu­je, że – eee… Wie pan, ktoś mi opo­wia­dał, że ja­kiś uczo­ny miał strasz­nie mą­dry od­czyt, a w pierw­szym rzę­dzie sie­dział fa­cet i co ja­kiś czas mó­wił – eee… Więc te – eee… czło­wiek za­raz usły­szy – od re­cen­zen­tów, od zna­jo­mych – i to go z po­wro­tem spro­wa­dza na zie­mię i po­ucza, że to jesz­cze nie ta chwi­la. Może kie­dyś przyj­dzie ten do­bry czas, w któ­rym uda mi się po­wie­dzieć to coś – spe­cjal­ne­go, rze­czy­wi­ście nie­zwy­kłe­go, co nie było już ty­siąc razy po­wie­dzia­ne przez in­nych.Jestem po prostu pierwszym widzem

JA­NI­NA SZY­MAŃ­SKA: Ży­cie jest krót­kie. Cze­mu tak daw­no nie ro­bi­łeś fil­mów?

TA­DE­USZ KON­WIC­KI: Dla­te­go mię­dzy in­ny­mi uni­ka­łem wy­wia­dów, żeby nie od­po­wie­dzieć na to py­ta­nie…

J.S.: Ale prze­cież paść mu­sia­ło.

T.K.: No więc nie ro­bi­łem fil­mów, bo nie był to do­bry czas dla mo­ich fil­mów. Je­stem prze­cież ra­czej out­si­de­rem w ki­ne­ma­to­gra­fii. Ta­kim nie­dziel­nym re­ży­se­rem. By­łem zresz­tą za­ję­ty in­ny­mi rze­cza­mi. Mia­łem bar­dzo do­bry okres – mo­głem pi­sać, co chcia­łem, nie­skrę­po­wa­ny za­ka­za­mi cen­zu­ry.

J.S.: Za­po­wia­da­łeś też, że nig­dy już do fil­mu nie wró­cisz.

T.K.: Jako re­ży­ser. Nie mam wra­że­nia, że­bym tak zu­peł­nie zła­mał sło­wo.

J.S.: Krę­cisz Do­li­nę Issy.

T.K.: To zu­peł­nie co in­ne­go. Wła­ści­wie czu­ję się tro­chę tak, jak­bym brał udział w im­pre­zie ku czci Mi­ło­sza. Dla­te­go w koń­cu się zła­ma­łem i za­czą­łem udzie­lać wy­wia­dów. Po­my­śla­łem so­bie, że swo­im mil­cze­niem nie mogę ob­cią­żać lau­re­ata Na­gro­dy No­bla.

J.S.: Co to zna­czy w Pol­sce być Li­twi­nem?

T.K.: ???

J.S.: Do­brze, po­wiedz­my in­a­czej. Czy wie­rzysz w to, że ist­nie­je coś ta­kie­go jak ge­nius loci?

T.K.: Lu­dzie z Li­twy – to po­ję­cie nie­zwy­kle sze­ro­kie. Przy­zna­ją się do nie­go lu­dzie od Li­twy Ko­wień­skiej, Kłaj­pe­dy, po Wo­łyń. Na przy­kład Trau­gutt, po­cho­dzą­cy z Po­le­sia, też uwa­żał się za Li­twi­na. Otóż ten kraj, ta fosa łą­czą­ca – lub dzie­lą­ca – Wschód z Eu­ro­pą, ten ty­giel, w któ­rym tra­dy­cje Bi­zan­cjum mie­sza­ją się z tra­dy­cja­mi za­chod­nie­go ka­to­li­cy­zmu, to miej­sce, gdzie Wschód sty­ka się z Za­cho­dem, ten frag­ment ob­sza­ru daw­nej Rze­czy­po­spo­li­tej Oboj­ga Na­ro­dów w li­te­ra­tu­rze za­czę­to na­zy­wać Li­twą, a lu­dzi stąd się wy­wo­dzą­cych Li­twi­na­mi. Lu­dzie ci dla od­róż­nie­nia, dla ko­kie­te­rii, dla pew­ne­go sno­bi­zmu wresz­cie – od cza­su do cza­su na ten swój li­tew­ski ro­do­wód się po­wo­łu­ją.

J.S.: Na­le­żysz do nich?

T.K.: To już ostat­ni, któ­rzy nie wy­mar­li – jak Mi­łosz, jak ja. Ale, rzecz ja­sna, ci kul­tu­ral­ni Li­twi­ni po­wo­łu­ją­cy się na li­tew­ski ge­nius loci na­le­żą do ogrom­nej mo­zai­ki na­ro­dów, któ­re za­miesz­ki­wa­ły daw­ne Kre­sy Rze­czy­po­spo­li­tej. Na­le­ża­ły do niej i licz­ne pol­skie rody, któ­re ule­gły zbia­ło­ru­te­ni­zo­wa­niu, a póź­niej na po­wrót spo­lo­ni­zo­wa­niu. Na mój kod ge­ne­tycz­ny zło­ży­ła się też nie­wia­ry­god­na pra­ca ge­nów i bia­ło­ru­skich, i li­tew­skich, i ta­tar­skich. Jed­nym sło­wem, był to prze­dziw­ny i bar­dzo sym­pa­tycz­ny za­ścia­nek.

J.S.: Je­dy­ny w swo­im ro­dza­ju?

T.K.: Może w ja­kiejś da­le­kiej fi­lia­cji po­dob­ny do tego, co w Wie­czo­rach na fu­to­rze opi­su­je Go­gol. Ten Go­go­low­ski – to za­ścia­nek po­łu­dnio­wy, też taki mały ty­giel na­ro­dów i na­kła­da­ją­cych się kul­tur, pe­łen mi­gra­cji i du­chów. Dziw­ny stwór, ale od cza­su do cza­su bar­dzo sym­pa­tycz­ny. To siła tego ge­nius loci.

J.S.: W Do­li­nie Issy od­czu­wa­na nie­mal fi­zycz­nie?

T.K.: Mi­łosz wie­le na ten te­mat pi­sał w swo­jej ese­isty­ce, a szcze­gól­nie w Ro­dzin­nej Eu­ro­pie, któ­ra mam na­dzie­ję, że się uka­że w kra­ju.

J.S.: A ge­niusz cza­su?

T.K.: Czas to pod­sta­wo­wy sty­mu­la­tor na­szej eg­zy­sten­cji. Ale jego oce­na nie jest za­leż­na od nas, ale od po­tom­nych – do­pie­ro oni na­sła­dza­ją się…

J.S.: …czy to zna­czy, że ich oce­na nig­dy nie jest spra­wie­dli­wa?

T.K.: Je­że­li oni będą mó­wić, ja­kie to mie­li­śmy dziś wspa­nia­łe cza­sy, to nie wyj­dzie z tego, jak się mę­czy­li­śmy i chcie­li­śmy się po­wie­sić…

J.S.: Czy nie bo­isz się za­rzu­tów, że dziś, w do­bie za­an­ga­żo­wa­nia spo­łecz­ne­go ca­łe­go spo­łe­czeń­stwa, re­ali­zu­jesz film o od­le­głym cza­sie i prze­strze­ni, film w pew­nym sen­sie ana­chro­nicz­ny?

T.K.: Sko­ro już się w to wda­łem, to się ni­cze­go nie boję. A zresz­tą, stoi za mną au­to­ry­tet lau­re­ata No­bla. Je­stem już czło­wie­kiem w po­de­szłym wie­ku i nie mogę trak­to­wać po­waż­nie ta­kich za­rzu­tów.

J.S.: Czy tyl­ko au­to­ry­tet lau­re­ata Na­gro­dy No­bla skło­nił czło­wie­ka w po­de­szłym wie­ku do re­ali­za­cji tego fil­mu?

T.K.: Pod­le­ga­jąc uro­kom pro­zy Mi­ło­sza, był­bym da­le­ki od ekra­ni­za­cji jego książ­ki. Cho­ciaż wie­le rze­czy w niej jest mi bli­skich. Oczy­wi­ście, pew­ne im­pon­de­ra­bi­lia współ­ży­cia daw­nych na­ro­dów Rze­czy­po­spo­li­tej – to tre­ści i do dziś tlą­ce się na­wy­ki jako spa­dek po prze­szło­ści. Funk­cjo­nu­je to w bio­gra­fii sa­me­go Mi­ło­sza – a więc i w bio­gra­fii ge­ne­ra­cji, któ­re prze­nio­sły się stam­tąd w świat. Ale jest jesz­cze coś in­ne­go. To ma­te­ria ba­śni pod­szy­tej we­wnętrz­nym chi­cho­tem, ja­kaś iro­nia nar­ra­cji. Ja uj­mu­ję ją w ko­men­tarz Mi­ło­sza, po­słu­gu­jąc się jego wier­sza­mi. Sta­ram się nadać ca­ło­ści pew­ne ce­chy eto­su piel­grzy­ma.

J.S.: Ten po­etyc­ki ko­men­tarz spra­wia, że ona – w sce­na­riu­szu w każ­dym ra­zie – sta­je się czymś w ro­dza­ju przy­po­wie­ści o lo­sie czło­wie­czym, da­le­ko chy­ba wy­cho­dząc poza pier­wot­ne za­ło­że­nia książ­ki. Mi­łosz re­je­stru­je pew­ne miej­sce i pe­wien czas. Ty idziesz da­lej?

T.K.: Dla mnie oso­bi­ście ten za­bieg bar­dzo uak­tu­al­nia, uwspół­cze­śnia tę baśń. Ale je­stem po pro­stu jej pierw­szym wi­dzem i re­agu­ję jak wi­dow­nia. Za­rów­no so­bie, jak wi­dow­ni po­da­ję Mi­ło­sza tak, jak go wi­dzę. Sta­ram się być wier­ny wo­bec Mi­ło­sza i sta­ram się go w spo­sób naj­bar­dziej wier­ny, rze­tel­ny i czy­tel­ny przed­sta­wić w fil­mie.

J.S.: Mam wra­że­nie jed­nak, że in­a­czej zu­peł­nie niż Mi­łosz wi­dzisz głów­ne­go bo­ha­te­ra Do­li­ny Issy – ma­łe­go To­masz­ka. Dla Mi­ło­sza jest to nie tyl­ko „spo­sób ob­ser­wa­cji”, punkt od­nie­sie­nia nar­ra­cji. W jego sto­sun­ku do swo­je­go bo­ha­te­ra jest wie­le czu­ło­ści, jaką ob­da­rza­my za­pew­ne nie­jed­no­krot­nie por­tre­ty wła­sne­go dzie­ciń­stwa. Ty trak­tu­jesz go o wie­le chłod­niej, cza­sem mam wręcz wra­że­nie, że nie­spe­cjal­nie go lu­bisz?

T.K.: Nig­dy nie ro­bi­łem cze­goś ta­kie­go jak film z dzie­cię­cym bo­ha­te­rem. Mia­łem ogrom­ne lęki, żeby nie wpaść w kon­wen­cję piew­cy dzie­cię­ce­go losu albo po­ka­zy­wa­nia świa­ta ocza­mi wraż­li­we­go, neu­ro­tycz­ne­go dziec­ka. Zbyt jest to już wy­eks­plo­ato­wa­ny spo­sób opo­wia­da­nia. A więc nie chcia­łem fil­mu o świe­cie wi­dzia­nym ocza­mi dziec­ka, ale fil­mu o świe­cie, w któ­rym to dziec­ko żyje. Zresz­tą u Mi­ło­sza To­ma­szek jest ra­czej ele­men­tem war­stwy sty­li­stycz­nej, a w sce­nach kon­kret­nych wy­stę­pu­je bar­dzo rzad­ko. Rzecz dzie­je się w grun­cie rze­czy mię­dzy do­ro­sły­mi. Wy­cho­dząc z tego za­ło­że­nia, ogra­ni­czy­łem jego udział do scen, w któ­rych rze­czy­wi­ście wy­stę­pu­je. Jest no­si­cie­lem pa­mię­ci o miej­scu i cza­sie. Nie na­le­ży jed­nak li­czyć na to, że bę­dzie to film dla dzie­ci lub dla mło­dzie­ży.

Ta­kie mi się zda­rzy­ły wa­ka­cje w moim ży­ciu, w mo­men­cie może nie­sprzy­ja­ją­cym wa­ka­cjom, ale chęt­nie z nich ko­rzy­stam. Z przy­jem­no­ścią my­ślę o tym, że prze­ja­dę się w pej­za­że, któ­re mi przy­po­mi­na­ją i moje mło­de lata. Przez ja­kiś czas będę wiódł tryb ży­cia, któ­ry zmu­sza do wsta­wa­nia o świ­cie. Moż­na go przy­rów­nać do od­słu­gi­wa­nia po­win­no­ści woj­sko­wej.

J.S.: Gdzie zna­la­złeś swo­ją fil­mo­wą do­li­nę Issy?

T.K.: Bę­dzie­my krę­cić w wo­je­wódz­twie su­wal­skim, ewen­tu­al­nie z wy­sko­ka­mi do Pusz­czy Au­gu­stow­skiej.

J.S.: Czy zna­la­złeś tam kra­jo­bra­zy po­dob­ne do opi­sy­wa­nych przez Mi­ło­sza?

T.K.: Otóż ja nie wiem, czy są one po­dob­ne – i to mnie nie in­te­re­su­je. Ta do­li­na Issy, któ­rą so­bie upa­trzy­łem koło Tur­tla, wy­glą­da tak, jak po­win­na wy­glą­dać do­li­na Issy we śnie. I to mi wy­star­cza. A w prze­ko­na­niu o tym, że wy­bra­łem słusz­nie, że je­stem w po­bli­żu Issy, to zna­czy Nie­wia­ży, utwier­dza mnie fakt, że słoń­ce tam po­dob­nie świe­ci, że ta­kie same wia­try wie­ją. Je­stem na skra­ju tego sa­me­go ję­zo­ra kli­ma­tu kon­ty­nen­tal­ne­go, któ­ry, jak pa­mię­tam, obej­mo­wał i Li­twę. Więc mam na­dzie­ję, iż przy­su­ną­łem się tak bli­sko, że ge­nius loci i ge­niusz cza­su, któ­ry się tam snu­je po ba­gnach i roj­stach, bę­dzie mi sprzy­jał.

J.S.: Mam jed­nak wra­że­nie, że twój świat jest o wie­le bar­dziej okrut­ny od świa­ta Mi­ło­sza.

T.K.: Jak to? Prze­cież peł­no u nie­go du­chów, stra­chów, wil­ko­ła­ków, któ­re wca­le nie mają ła­god­nych cha­rak­te­rów.

J.S.: No wła­śnie, ale to wszyst­ko jest okru­cień­stwo wy­obraź­ni… u cie­bie prze­cho­dzi w okru­cień­stwo ży­cia.

T.K.: Książ­ka Mi­ło­sza jest czymś w ro­dza­ju Pana Ta­de­usza – utwo­rem na­pi­sa­nym w pew­nej tra­dy­cji li­te­rac­kiej, kon­wen­cji i sym­bo­li­ce. A re­flek­sy ma­ni­chej­skie zbli­ża­ją pana Cze­sła­wa do pana Ja­ro­sła­wa. Nie mó­wię tego, żeby przy­cze­piać się do utwo­ru lau­re­ata No­bla, ale jego książ­ka pod­le­gła sty­li­za­cji.

Ja je­stem cały stwo­rzo­ny przez epo­kę pie­ców woj­ny i praw­dzi­we okru­cień­stwa, a nie li­te­rac­kie, zmu­si­ły mnie, żeby pa­trzeć bar­dziej re­ali­stycz­nie na na­szą eg­zy­sten­cję. Je­ste­śmy z in­nej ge­ne­ra­cji i może z in­nych warstw kul­tu­ro­wych. On tro­chę ary­sto­kra­ta, a ja ple­bej. Stąd też poza tym, że się lu­bi­my, nie ma ko­mu­ni­ka­cji mię­dzy nami. W roz­mo­wie z nim cią­gle tra­fia­łem jak kulą w płot… To, że po­cho­dzi­my z tych sa­mych stron, wca­le nie świad­czy o tym, że mu­si­my się ro­zu­mieć, może być wprost prze­ciw­nie. Z tym że ja, je­że­li cho­dzi o ob­szar fil­mu i be­le­try­sty­ki, uwa­żam się za bar­dziej kom­pe­tent­ne­go. Pan Cze­sław dwa razy w ży­ciu – wła­ści­wie moż­na po­wie­dzieć, że od świę­ta – wy­pra­wił się w kra­inę po­wie­ści. Stąd może pew­na bez­ce­re­mo­nial­ność w tym, jak się za­bra­łem do jego ma­te­ria­łu li­te­rac­kie­go.

Jeszcze raz to samo ¹

Przy oka­zji mo­ich kon­tak­tów z ki­ne­ma­to­gra­fią, kon­tak­tów czę­sto­kroć bo­le­snych, do­strze­głem wy­raź­nie, wprost na­ma­cal­nie, że bar­dzo ła­two, a jed­no­cze­śnie nie­zwy­kle trud­no jest zro­bić do­bry film. My, po­cząt­ku­ją­cy fil­mow­cy, przy­po­mi­na­my tro­chę ćmy. Wi­dzi­my przed sobą w peł­nym, pięk­nym świe­tle po­my­śla­ny przez nas film. Zda­wa­ło­by się, że wy­star­czy tyl­ko rękę wy­cią­gnąć. Lecz kie­dy spró­bu­je­my zbli­żyć się do na­sze­go ide­ału, ude­rza­my bo­le­śnie gło­wa­mi w nie­wi­dzial­ną szy­bę.

Mam na­dzie­ję, że na­sze ob­ra­dy prze­świe­tlą kry­tycz­ny­mi pro­mie­nia­mi ową ta­jem­ni­czą szy­bę.

Bar­dzo słusz­nie wy­su­nię­to w re­fe­ra­cie na czo­ło za­gad­nie­nie re­ali­za­to­ra. Uwa­żam, że już czas naj­wyż­szy śmia­ło i od­waż­nie po­wie­dzieć, iż je­dy­nym i osta­tecz­nym au­to­rem fil­mu jest re­ży­ser. To, że przez dłuż­szy czas nam, sce­na­rzy­stom, wma­wia­no pierw­szą i de­cy­du­ją­cą rolę w fil­mie, wy­ni­ka­ło z za­ścian­ko­wo­ści ki­ne­ma­to­gra­fii pol­skiej. W no­wo­cze­snym ki­nie au­to­rem fil­mu jest re­ży­ser. Tyl­ko w jego mocy jest zro­bić z pro­po­zy­cji sce­na­riu­szo­wej film nie­udol­ny lub do­bry.

Kil­ka­krot­nie od­wie­dza­łem eki­py fil­mo­we na ple­ne­rach. Do­strze­głem tam za­dzi­wia­ją­ce zja­wi­sko. Co nasi twór­cy oglą­da­ją wie­czo­ra­mi? Gil­dę, Mo­del­kę, Frau me­iner Träu­me, Mści­we­go ja­strzę­bia, Błę­kit­ną rap­so­dię itp. Nie je­stem de­wo­tem. Wszy­scy lu­bi­my fil­my roz­ryw­ko­we, ale prze­cież nie moż­na po sto­kroć oglą­dać tych sa­mych szmir. Asy­stent re­ży­se­ra, któ­ry uro­ni łzę, oglą­da­jąc Błę­kit­ną rap­so­dię, nie na­krę­ci nig­dy war­to­ścio­we­go fil­mu.

Mło­dzi, ale po­waż­ni re­ży­se­rzy bar­dzo ce­nią rze­mio­sło i lu­bią o tym czę­sto roz­ma­wiać. Rzecz to chwa­leb­na. Ale kie­dy rze­mio­sło sta­je się ja­kimś ta­jem­ni­czym za­klę­ciem, kie­dy two­rzy się z nie­go spra­wę naj­waż­niej­szą, od­czu­wam gwał­tow­ną iry­ta­cję. Bo rze­mio­sło może nas za­mor­do­wać. Może wpro­wa­dzać do na­szej ki­ne­ma­to­gra­fii mło­dych – ste­try­cza­łych i po­praw­nych sta­rusz­ków. Rze­mio­sło trze­ba znać, nie wol­no na­to­miast nad rze­mio­słem cmo­kać.

Nie wol­no ro­bić fil­mów na zim­no, z wy­ra­cho­wa­nia. Am­bit­ny ar­ty­sta jest ar­ty­stą wal­czą­cym. Ar­ty­sta wal­czą­cy nie boi się ten­den­cyj­no­ści, nie cofa się przed ujaw­nie­niem swo­ich po­glą­dów, swo­ich za­mi­ło­wań czy upodo­bań. Wszyst­kie ce­chy wal­czą­ce­go ar­ty­sty skła­da­ją się na in­dy­wi­du­al­ność jego dzie­ła fil­mo­we­go.

Wy­da­je mi się na przy­kład, że Piąt­kę z uli­cy Bar­skiej i Ce­lu­lo­zę two­rzy­li ar­ty­ści ca­łym ser­cem, a nie rę­ka­mi, któ­re pod­pi­su­ją li­sty pła­cy. Je­śli widz choć je­den raz wzru­szy się lub choć je­den raz spoj­rzy z sza­cun­kiem na ekran, wy­ba­czy nie­do­stat­ki fil­mu. Mamy wszyst­ko przed sobą do zdo­by­cia. Nie bo­imy się, nie je­ste­śmy znów tak sła­bi. Czer­pie­my śmia­ło z bo­gactw ży­cia. Na­sza sztu­ka fil­mo­wa musi być wszech­stron­na, wy­cho­dzą­ca da­le­ko poza po­czci­wy, do­słow­ny re­alizm sza­ro­ści, któ­ry pew­ni lu­dzie uwa­ża­ją za re­alizm so­cja­li­stycz­ny. Nie szta­faż, nie kon­fi­gu­ra­cja sce­ny, nie te­mat świad­czą o par­tyj­no­ści fil­mu, ale ten­den­cja ar­ty­sty, jego pa­sja ide­owa. Na­wet film o du­chach może słu­żyć Pol­sce Lu­do­wej.

Zde­tro­ni­zo­wa­łem na po­cząt­ku sce­na­rzy­stów, cały czas schle­biam re­ali­za­to­rom. Czyż­bym lek­ce­wa­żył li­te­ra­tów? Nie. Sce­na­rzy­sta uzy­ska bar­dzo go­dzi­we miej­sce w hie­rar­chii fil­mo­wej, gdy pra­wi­dło­wo uło­ży się jego współ­pra­ca z re­ży­se­rem. Ci dwaj lu­dzie – li­te­rat i re­ali­za­tor – po­win­ni być naj­pierw przy­ja­ciół­mi, wy­znaw­ca­mi jed­na­ko­wych upodo­bań ar­ty­stycz­nych, a do­pie­ro po­tem mają pra­wo po­pró­bo­wać wspól­ne­go fil­mu. Nie­do­pusz­czal­ne są przy­pad­ko­we mał­żeń­stwa, sko­ja­rzo­ne w dy­rek­cji CUK-u, są to bo­wiem prze­waż­nie mał­żeń­stwa nie­trwa­łe i kłó­tli­we, pro­wa­dzą do roz­wo­du. A dzie­ci zro­dzo­nych w ta­kim sta­dle nikt nie chce oglą­dać. Więc naj­pierw przy­jaźń i mi­łość, a do­pie­ro póź­niej wia­do­me kon­se­kwen­cje mał­żeń­stwa.

Ar­ty­ści po­win­ni de­mon­stro­wać te za­gad­nie­nia i te spra­wy, któ­re ich naj­bar­dziej ob­cho­dzą. Je­śli ar­ty­sta jest ide­owy, w każ­dym te­ma­cie po­ka­że wiel­kość na­szych cza­sów. Je­śli ar­ty­sta jest ide­owy, się­gnie am­bit­nie po te­mat trud­ny i pięk­ny, choć nie­za­miesz­czo­ny w urzę­do­wej ta­be­li.

Wie­rzę, iż tyl­ko z głę­bo­kie­go oso­bi­ste­go prze­ży­cia ar­ty­sty może po­wstać war­to­ścio­we dzie­ło.

Wie­le dys­ku­to­wa­li­śmy w cią­gu dzie­się­cio­le­cia o fil­mie, omó­wi­li­śmy po dzie­sięć­kroć wszyst­kie moż­li­wo­ści, wszyst­kie aspek­ty i wszyst­kie szcze­gó­ły ki­ne­ma­to­gra­fii, prze­te­ore­ty­zo­wa­li­śmy całą spra­wę, po­pa­da­my na­wet w scho­la­sty­kę, a fil­mów do­brych nie­wie­le. Czas dać od­po­cząć or­ga­nom mowy, za­trud­nić trze­ba na­to­miast gło­wę i ręce. Niech te­ma­tem na­stęp­nej kon­fe­ren­cji SPA­TiF-u bę­dzie: co zro­bić z nad­mia­rem do­brych pol­skich fil­mów?