Naturalna. Ziołowe wsparcie na każdy dzień - ebook

PRZEDMOWA

Dorastałam w rodzinie, która od trzech pokoleń mieszkała w mieście. Czy można się więc dziwić, że gdy miałam dziesięć lat, zamarzyło mi się, by pojechać do dżungli i pracować pośród bujnych drzew i pnączy jako lekarka? Kiedy miałam dwadzieścia lat, zrealizowałam ten dziecięcy zamysł: udałam się do dżungli w zachodnim Meksyku, gdzie po raz pierwszy zetknęłam się z wiedzą, jak można wykorzystywać rośliny do celów leczniczych. Mieszkałam w wiosce w lesie tropikalnym niedaleko wybrzeża, gdzie nie było dostępu do konwencjonalnej medycyny. Już w ciągu pierwszych spędzonych tam lat udało mi się złapać – a dzięki temu poznać – niemal wszystkie tamtejsze choroby, nie mówiąc o kontuzjach, ukąszeniach i wielu innych przypadłościach, których nikt nawet nie umiał nazwać. Od kobiet z wioski i metodą prób i błędów dowiedziałam się, jak leczyć się roślinami. W gruncie rzeczy byłam sama dla siebie królikiem doświadczalnym i doszłam do wniosku, że jest to użyteczna metoda, aby nauczyć się wielu rzeczy na temat zdrowia.

Kiedy po dziesięciu latach wróciłam do Bostonu, moja babcia Esther, która była już po osiemdziesiątce, wyznała mi, że należę do długiej linii uzdrowicielek z Rumunii, które stosowały zioła i inne rośliny w celach leczniczych. Podzieliła się ze mną pochodzącymi od naszych przodkiń rozmaitymi sekretami uzdrawiania, które były dla mnie zupełną nowością. Najwyraźniej uzdrawianie miałam we krwi.

Od ponad czterdziestu lat pracuję jako zielarka i klinicystka, a oprócz tego uczę w szkołach medycznych. I zawsze przypominam studentom, że człowiek zaczął leczyć tysiące lat temu, dużo wcześniej, nim uniwersytety i inne instytucje zaczęły wydawać na to certyfikaty, i że są wśród nas starsi wiekiem i doświadczeniem, których możemy prosić o pomoc i radę. Chciałabym, by ta książka służyła wam za mądre, stare, godne zaufania źródło, do którego możecie sięgać po cenne informacje. Ale pamiętajcie też, że bywają przypadki – zwłaszcza poważne, nawracające problemy zdrowotne – kiedy konieczne jest zwrócenie się o pomoc do lekarzy.WPROWADZENIE

Rośliny lecznicze potrafią zmniejszać i eliminować dolegliwości psychiczne oraz fizyczne, są sprzymierzeńcami kobiet w trosce o zdrowie, przywracają równowagę i zapewniają wszystkie składniki niezbędne nam do życia. Mogą być też alternatywą dla wielu farmaceutyków.

Ta książka to kompendium powszechnie stosowanych ziół, których skuteczność potwierdzają zarówno doświadczenia tradycyjnych społeczności, jak i badania naukowe. Moim celem było stworzenie przewodnika dla kobiet i ich dzieci pomocnego na każdym etapie życia. Zioła, które prezentuję, są przydatne w profilaktyce zdrowotnej i rekonwalescencji po ostrych i przewlekłych chorobach. Wiele z tych roślin można znaleźć w ogródku albo podczas spaceru na łonie natury, ale jeśli konkretny gatunek nie rośnie w waszej okolicy albo nie macie czasu na zbieranie ziół w ich naturalnym środowisku, możecie je kupić w sklepie zielarskim albo przez internet, a potem przechowywać w apteczce. Z niektórymi niezwykłymi roślinami i preparatami, na przykład ziołami z Meksyku, Indii czy z regionu Morza Śródziemnego, mogłyście się wcześniej nie spotkać.

Czytając tę książkę, możecie poczuć, że pewne rośliny wydają się wam bliskie i was pociągają, a inne odpychają. Gdy zaczniecie je stosować, możecie z niektórych korzystać przez pewien czas na okrągło, a potem przerzucić się na inne w ramach poszukiwań czegoś nowego lub wraz z ewolucją waszych potrzeb. Stosowanie leków ziołowych i włączanie ich do swojego życia to dynamiczny proces.

Oprócz informacji o ziołach i ich właściwościach leczniczych opisałam też, jak je stosować w kąpielach nasiadowych, kompresach i okładach, tak aby służyły naszemu zdrowiu, przyjrzałam się również biologicznym rytmom wpisanym w życie kobiet i ich sprzężeniu z rytmami natury, ponieważ ich zrozumienie jest kluczowe dla naszego zdrowia i samopoczucia. Ponadto opowiadam o roli, jaką zioła odegrały w moim życiu osobistym i zawodowym oraz jak mnie uleczyły.

JAK KORZYSTAĆ Z TEJ KSIĄŻKI

Istnieje wiele sposobów uzyskania odpowiedzi na pytania dotyczące wpływu leków ziołowych na zdrowie. Aby wam w tym pomóc, podzieliłam tę książkę na rozdziały, które pozwalają na wyszukiwanie informacji według działania, nazwy rośliny, problemu zdrowotnego lub rytuału. Rozdział pierwszy zawiera ogólne wprowadzenie do tematyki ziół, wyjaśnia między innymi, w jaki sposób nam pomagają, jakie są możliwe skutki uboczne oraz korzyści wynikające ze stosowania całej rośliny, a nie tylko konkretnego składnika aktywnego. Przedstawiam w nim również listę kategorii ziół i najważniejsze przykłady dla każdej z nich. Na przykład jeśli chcecie się pozbyć stresu, powinnyście zainteresować się działaniem adaptogenów i ziołami, które zaliczają się do tej kategorii.

Rozdział drugi zawiera podstawy, które pomogą zacząć przygodę z ziołami. Przedstawiłam w nim pomysły na pozyskanie ziół, metody przygotowania z nich leków oraz potrzebny do tego sprzęt. W rozdziale trzecim dowiecie się, jak stworzyć własną apteczkę ziołową – domową i podręczną – oraz jakie zioła powinny się znaleźć w każdej z nich. Rozdział czwarty to alfabetyczny spis wielu ważnych ziół i opis ich zbawiennego wpływu na nasze zdrowie. Znajdziecie w nim ogólne informacje na temat rośliny, która was interesuje. Rozdział piąty zawiera smakowite przepisy, dzięki którym można korzystać z ziół i przypraw na co dzień w kuchni, a szósty poświęcony jest „roślinom mistycznym”, opisuje użycie enteogenów (substancji psychoaktywnych) i roślin, które zmieniają stany świadomości oraz poprawiają nastrój i sprawność umysłu. Jeśli macie konkretne problemy zdrowotne, na przykład cierpicie na stany lękowe, bezsenność lub zespół policystycznych jajników (PCOS) albo chcecie zmniejszyć dolegliwości związane z menopauzą, możecie bezpośrednio odnieść się do konkretnego zagadnienia lub etapu życia w rozdziale siódmym, aby sprawdzić, które zioła są najbardziej pomocne w przypadku danego problemu. Dużą satysfakcję przyniosło mi pisanie rozdziału ósmego, w którym przedstawiam wam pomysły na włączenie ziół i ceremonialnych potraw do rytuałów celebrujących przełomowe wydarzenia w naszym życiu.

NAUKOWE NAZWY ROŚLIN

Zauważycie, że każda roślina ma także nazwę łacińską. Jest to nazewnictwo dwuimienne – naukowa nazwa przypisanej każdej roślinie. Choć wydaje się to skomplikowane, jest zarazem niezbędne, by właściwie korzystać z roślin, zwłaszcza w celach spożywczych lub leczniczych, ponieważ użycie niewłaściwego gatunku może mieć niebezpieczne skutki.

Nazwy zwyczajowe roślin różnią się w zależności od miejsca występowania i kręgu kulturowego, a często jedna nazwa odnosi się do więcej niż jednej rośliny. Widzę to szczególnie, kiedy podróżuję w Meksyku od wioski do wioski i niejednokrotnie napotykam różne rośliny o tej samej nazwie. Bez względu na to, jakim językiem mówimy na co dzień, gdzie mieszkamy lub jakich lokalnych nazw roślin zostałyśmy nauczone, łacińskie nazwy są uniwersalne i dzięki temu służą do poprawnej identyfikacji roślin na całym świecie.

Takim przykładem nazwy zwyczajowej odnoszącej się do więcej niż jednego gatunku jest rumianek. Jest kilka roślin, które znajdują zastosowanie w lecznictwie, takie jak _Matricaria chamomilla_ (rumianek pospolity) czy _Chamaemelum nobile_ (rumian rzymski zwany rumianem szlachetnym). Choć obie nazywa się rumiankiem, są to dwa odmienne gatunki, z różnymi właściwościami fitochemicznymi. Kolejnym przykładem jest w języku angielskim _plantain_, którą to nazwą określa się rodzaj banana warzywnego (_Musa_) oraz babkę zwyczajną (_Plantago major_).

Nazwy łacińskie są przewodnikiem na temat każdej rośliny zawierającym wystarczająco dużo informacji, by znaleźć wspólny język z każdym i wszędzie. Aby rozbić ten binom na części składowe, przyjrzymy się nazwom rumianku.

MATRICARIA CHAMOMILLA (L.)

_Matricaria_ odnosi się do rodzaju, kategorii taksonomicznej, która sytuuje roślinę w obrębie rodziny. Jest pierwszą częścią nazwy, zawsze pisaną kursywą i wielką literą. _Chamomilla_ z kolei to nazwa konkretnego gatunku z rodzaju _Matricaria_. Gatunek jest zawsze drugą częścią binomu, zapisaną małą literą, ale wciąż kursywą. Litera L. odnosi się do Karola Linneusza, naukowca, który zidentyfikował i sklasyfikował ten gatunek. Inicjały naukowców występują w większości tekstów akademickich, ale często są pomijane w codziennym użyciu binomów łacińskich. W tym tekście zdecydowałam się ich nie stosować. Łacińskie nazwy często zmieniają się przez lata, ponieważ taksonomiści na nowo definiują granice tego, co odróżnia jeden gatunek od drugiego. Dlatego też weryfikacja binomu rośliny, której chcecie użyć, w kilku źródłach, zarówno starszych, jak i nowszych, pozwoli wam ustalić jej aktualną nazwę.

KILKA SŁÓW NA TEMAT PŁCI BIOLOGICZNEJ I KULTUROWEJ

W tej książce opisuję zioła, które pomagają na problemy zdrowotne na różnych etapach życia kobiety. W wielu przypadkach odnoszę się do dolegliwości, które pojawiają się w biologicznie kobiecym ciele i w takich przypadkach nie mam na myśli płci kulturowej (_gender_). Wśród kobiet istnieje ogromne zróżnicowanie poziomu hormonów i chociaż nie definiują one osoby, stają się istotne, gdy omawiamy wpływ ziół na gospodarkę hormonalną w naszym organizmie. Kobiety muszą sprostać wielu wyzwaniom, zarówno społecznym, emocjonalnym, jak i intelektualnym, a dla części problemem jest również biologia, kiedy ciało nie jest zgodne z ich tożsamością płciową. Zajmuję się tym tematem na tyle, na ile potrafię, i odsyłam do źródeł w kwestiach, które wykraczają poza moją wiedzę. Zioła odgrywają ważną rolę w życiu wszystkich kobiet i mam nadzieję, że ta książka bada ów święty związek między ziołami a każdą z nas, niezależnie od tego, w jakiej formie przejawia się nasza kobiecość.Rośliny to nasze pierwsze lekarstwa. Są darami natury, które wyrastają z ziemi, karmione przez słońce i księżyc, przez deszcz i śnieg, by nas z kolei karmić i uzdrawiać, wzmacniać nasze ciało, umysł i ducha. Przypominają nam, kim jesteśmy, i pozwalają nam żyć zgodnie z naturą. W jaki więc sposób rośliny służą naszemu zdrowiu?

Rdzeń słowa „medycyna” wywodzi się z sanskryckiego słowa _mā_, które oznacza „środek” albo „równowagę”. Leki roślinne przywracają nam równowagę. Zawierają specyficzne, potężne związki chemiczne, które działają na wielu poziomach, wywołując fizyczne lub emocjonalne reakcje w naszym ciele, umyśle lub w sferze duchowej. Związki te, albo inaczej substancje aktywne, oddziałują na nasze ciała w wymiarze fizycznym, ale mogą też mieć na nie wpływ energetyczny przez wprowadzenie swoich duchowych mocy do naszego pola elektromagnetycznego. Niektóre rośliny, jak te, które omawiam w rozdziale szóstym, mają działanie psychoaktywne, czyli wywołują zmiany w funkcjonowaniu mózgu, wpływając na naszą percepcję, nastrój, świadomość, sprawność umysłową albo zachowanie. Te rośliny wspierają nas, gdy odkrywamy ważne prawdy na swój temat, wzmacniamy związek z samą sobą, z innymi, ze wszechświatem albo szukamy naszego miejsca i celu w życiu. Mogą także złagodzić nasze lęki, gdy przygotowujemy się do opuszczenia ziemskich ciał.

Choć może nam się wydać kuszące stosowanie się tylko do zaleceń biomedycyny i traktowanie roślin jedynie jako wsparcia naszego zdrowia ze względu na tę czy inną zawartą w nich substancję, musimy podchodzić do tego ostrożnie, ponieważ rośliny oferują nam siebie w całości. Nie dość, że łączą wszystkie elementy potrzebne do tego, by zapewnić nam równowagę, to jeszcze chronią przed silnie aktywnymi substancjami, które działając samodzielnie, mogą powodować skutki uboczne.

Wiele z powszechnie znanych farmaceutyków wywodzi się z leków roślinnych. Naukowcy zazwyczaj identyfikują jedną aktywną substancję – taką, którą uznają za najistotniejszą i najbardziej użyteczną część rośliny – a potem wyodrębniają ją, zagęszczają i zwiększają jej moc, aby uzyskać pożądany efekt. Często to rzeczywiście działa, jednak może też prowadzić do nieoczekiwanych skutków. Kiedy dany związek jest wyodrębniany z aktywnych substancji całej rośliny, którą ofiarowała nam natura, jest jednocześnie oddzielany od pozostałych składników, które przyczyniają się do równowagi. Na przykład aspirynę (kwas acetylosalicylowy) uzyskuje się z roślin należących do rodzaju _Spiraea_, które są bogate w mający właściwości przeciwbólowe kwas salicylowy. W medycynie ludowej od tysiącleci stosowano wiele takich roślin, zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie. Przykładem jest kora wierzby białej (_Salix alba_). Aspiryna jest silnym lekiem zażywanym w celu złagodzenia bólu, obniżenia gorączki i rozrzedzenia krwi, ale może mieć też niebezpieczne skutki uboczne, takie jak trudne do zatrzymania krwawienie. Należy również wziąć pod uwagę, że niektórzy ludzie cierpią na nietolerancję salicylanów, a kontakt z nimi może wywoływać astmę i pokrzywkę.

Trzcina cukrowa (_Saccharum officinarum_) jest kolejnym przykładem, jak stosowanie silnej substancji pozyskiwanej z całej rośliny może prowadzić do choroby. Przeżuwana w celach odżywczych lub leczniczych albo spożywana w postaci świeżo wyciśniętego soku daje słodki roztwór bogaty w mikroelementy (żelazo, miedź, mangan, cynk, molibden i bor), minerały, śladowe ilości witamin z grupy B i przeciwzapalne fenole. W Indiach jest stosowana w leczeniu żółtaczki i chorób nerek. Przez tysiące lat cukier był ekstrahowany z trzciny i używany w niewielkich ilościach jako przyprawa; był przy tym bardzo drogi. Ale kiedy zaczęto go wytwarzać komercyjnie i na masową skalę w postaci kryształków, czyniąc go tym samym łatwo dostępnym, stał się przyczyną nowych chorób, takich jak cukrzyca typu 2 i choroby serca.

Innym przykładem problemów płynących z ekstrahowania pojedynczych substancji chemicznych z roślin jest liść koki (krasnodrzewia pospolitego, _Erythroxylum coca_). Koka jest bogata w wapń, witaminy i alkaloidy i działa jak łagodny środek pobudzający. Indianie z grupy Keczua żuli jej liście, by zapobiec chorobie wysokościowej oraz by uśmierzyć ból. Koka wchłaniana do organizmu w ten sposób nie uzależnia. Dopiero kiedy silne alkaloidy zostają wyekstrahowane i skoncentrowane w postaci proszku zwanego kokainą i są zażywane w takiej formie, nie wraz z całą rośliną, neurony w mózgu ulegają uszkodzeniu i dochodzi do uzależnienia.

Dlatego można śmiało powiedzieć, że chociaż nowoczesna medycyna wyodrębniła substancje aktywne w celach leczniczych, samodzielnie nie zawsze działają one tak jak trzeba, istnieją bowiem jako część złożonej inteligencji całej rośliny. Aby zapewnić sobie zdrowie i wykorzystać w pełni moc roślin, musimy przestać leczyć objawy chorobowe wyodrębnionymi substancjami chemicznymi. Zamiast tego powinniśmy pomagać organizmowi odzyskać równowagę i witalność dzięki całej roślinie.

Bywają jednak przypadki, kiedy potrzebujemy silnego, bezpośredniego, niezawodnego środka, na przykład przeciwbólowego, antydepresyjnego albo przeciwlękowego (takiego jak selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny). Chcemy uzyskać szybką i skuteczną reakcję opartą na zasadach działania substancji czynnej, jej kofaktorów i synergetyków, przy użyciu miar i proporcji od dawna badanych przez zielarzy i farmaceutów. W tej książce będziemy się przyglądać, w jaki sposób zarówno szamani, jak i naukowcy wykorzystują uzdrawiające właściwości roślin.

WZAJEMNE ODDZIAŁYWANIE ZIÓŁ, SKŁADNIKÓW ODŻYWCZYCH I LEKÓW – PRZECIWWSKAZANIA I SKUTKI UBOCZNE

W przypadku każdej rośliny leczniczej możliwe są skutki uboczne lub przeciwwskazania do jej stosowania. Większość opisanych w tej książce związana jest z ciążą i karmieniem piersią. Niektóre dotyczą dzieci lub osób starszych albo też interakcji z lekami farmaceutycznymi. Zioła mogą wzmacniać działanie innych leków lub powodować ich szybsze wydalanie z organizmu w procesie detoksykacji wątroby. Niektóre osoby mogą reagować odmiennie z powodu różnic genetycznych, wrażliwości biochemicznej lub nietolerancji. Skutki uboczne mogą wystąpić w wyniku stosowania wewnętrznego lub zewnętrznego, inhalacji prowadzącej do reakcji alergicznej i kontaktowego zapalenia skóry.

Jeśli obecnie przyjmujecie leki lub suplementy diety w dużych dawkach, ważne jest, aby sprawdzić zioło, które chcecie zastosować, pod kątem wszelkich przeciwwskazań i jego potencjalnych interakcji z tym, co już zażywacie. Istnieje wiele internetowych baz danych, które opisują interakcje między przyjmowanymi ziołami, suplementami lub farmaceutykami. Należy jednak wziąć pod uwagę, że czasami podają one sprzeczne informacje, dlatego musimy sięgać do źródeł wiedzy i mieć świadomość, że w zależności od sposobu prowadzenia badań można dojść do bardzo różnych wniosków. Jedynym sposobem, aby poradzić sobie z tym zamieszaniem, jest odwołanie się do tradycyjnego doświadczenia. Na przykład wyciąg z korzenia żeńszenia (_Panax ginseng_) wykazał w badaniach klinicznych działanie hamujące rozrost ludzkich komórek rakowych, w tym komórek raka piersi. Jednak istnieją też dowody na coś przeciwnego: żeń-szeń ma działanie estrogenne, które powoduje namnażanie zależnych od estrogenu komórek rakowych. Pozornie sprzeczne dane mogą wynikać z różnych metod stosowanych do produkcji ekstraktów z żeń-szenia (woda lub alkohol). W związku z tym warto skorzystać z pomocy zielarza lub profesjonalisty przy podejmowaniu decyzji dotyczących użycia substancji ziołowych w leczeniu raka. Zauważyłam również, że niektóre bazy danych wykazują nadmierną ostrożność przy podawaniu ostrzeżeń, zwłaszcza w odniesieniu do interakcji między ziołami lub stosowania ich przed operacjami i po nich. Tym istotniejsze staje się określenie planu stosowania ziół pod okiem profesjonalnego zielarza.

DEFINICJE DZIAŁAŃ ZIÓŁ I ICH WYBRANE PRZYKŁADY

Zioła i inne rośliny lecznicze można klasyfikować według tego, jaki mają wpływ na nasze ciało i umysł. Poniżej wymieniłam te kategorie wraz z kilkoma przykładami najważniejszych ziół. W tej książce często opisuję rośliny, odwołując się do jednej z poniższych kategorii, pewnie więc będziecie wracać do tej listy w miarę lektury.

ADAPTOGENY

Rośliny adaptogenne zwiększają odporność na stres, przywracając zdolność radzenia sobie z nim i odpowiedniego nań reagowania. Ich substancje budują wytrzymałość, łagodzą zmęczenie i wspierają pracę nadnerczy, co wzmacnia układ odpornościowy. Pomagają lepiej wykorzystywać tlen i poprawiają oddychanie komórkowe. Typowe zioła adaptogenne to ashwagandha, czyli witania ospała (_Withania somnifera_), eleuterokok kolczasty, znany również jako żeń-szeń syberyjski (_Eleutherococcus senticosus_), oraz żeń-szeń właściwy (_Panax ginseng_).

AFRODYZJAKI

Rośliny z tej kategorii powodują wzrost podniecenia seksualnego. Należą do niej kakaowiec właściwy (_Theobroma cacao_), maczużnik (_Cordyceps_), damiana (_Turnera diffusa_), maca, czyli pieprzyca peruwiańska (_Lepidium meyenii_), i johimba lekarska (_Pausinystalia johimbe_).

ANTYBAKTERYJNE

Te zioła zabijają mikroorganizmy lub hamują ich rozwój. Mogą być stosowane w przypadku infekcji wywołanych przez bakterie, grzyby, wirusy lub pasożyty. Do najbardziej znanych należą czosnek (_Allium sativum_), lebiodka pospolita, czyli oregano (_Origanum vulgare_), i mahonia pospolita (_Berberis aquifolium_).

ANTYDEPRESYJNE (TYMOLEPTYCZNE)

Te rośliny łagodzą depresję oraz poprawiają nastrój i sprawność umysłową. Do tej kategorii zaliczają się: melisa lekarska (_Melissa officinalis_), owies zwyczajny (_Avena sativa_), sasanka zwyczajna (_Anemone pulsatilla_), szafran, czyli krokus uprawny (_Crocus sativus_), i dziurawiec zwyczajny (_Hypericum perforatum_).

ANTYLITYCZNE (PRZECIWKAMICZE)

Zioła antylityczne rozpuszczają kamienie w układzie moczowym lub usuwają je, mogą też zapobiegać ich powstawaniu. Popularne gatunki należące do tej grupy to _Macrotyloma uniflorum_, korzeń hortensji krzewiastej (_Hydrangea arborescens_) i chanca piedra (_Phyllanthus niruri_).

AROMATYCZNE

Zioła aromatyczne, wonne i bogate w olejki eteryczne, pobudzają apetyt, wspomagając wydzielanie soków żołądkowych. Do roślin takich należą lawenda (_Lavandula_), mięta pieprzowa (_Mentha piperita_), rozmaryn lekarski (_Rosmarinus officinalis_) i szałwia lekarska (_Salvia officinalis_).

GORZKIE

Zioła gorzkie pobudzają trawienie i apetyt. Działają tonizująco na wątrobę i nerki, a do tego wspomagają wydzielanie soków żołądkowych. W celu tym można stosować korzenie i części zielone mniszka lekarskiego (_Taraxacum campylodes_) oraz korzeń goryczki żółtej (_Gentiana lutea_).

HAMUJĄCE KRWAWIENIE

Mają one na celu powstrzymanie krwawienia zewnętrznego. Typowe odmiany to nagietek lekarski (_Calendula officinalis_), pieprz cayenne i krwawnik pospolity (_Achillea millefolium_).

HEPATOPROTEKCYJNE

Rośliny te tonizują wątrobę, wzmacniając jej tkankę oraz zwiększając produkcję żółci. W tym celu stosuje się korzeń i zielone części buraka zwyczajnego (_Beta vulgaris_), ostropest plamisty (_Silybum marianum_) i cytryniec chiński (_Schisandra chinensis_).

HIPOGLIKEMICZNE

Ich działanie polega na obniżaniu i regulowaniu poziomu cukru we krwi. Typowe gatunki to przepękla, zwana też gorzkim melonem (_Momordica charantia_), cynamonowiec cejloński (_Cinnamomum verum_) i damiana.

HIPOTENSYJNE (PRZECIWCIŚNIENIOWE)

Zioła te obniżają i regulują ciśnienie krwi. Typowe rośliny o takim działaniu to czosnek, głóg (_Crataegus_) i pokrzywa zwyczajna (_Urtica dioica_).

IMMUNOSTYMULUJĄCE/IMMUNOMODULUJĄCE

Zioła immunomodulujące wpływają na reakcję immunologiczną organizmu. Są niespecyficzne i stosuje się je w stanach ostrych. Często dzieli się je na głęboko aktywujące lub aktywujące powierzchniowo (wzmacniające odporność). Typowe zioła immunomodulujące to lakownica żółtawa, zwana reishi (_Ganoderma lucidum_), i cytryniec chiński. Do ziół immunostymulujących należą jeżówka purpurowa (_Echinacea purpurea_) i mirra (_Commiphora myrrha_).

KARDIOTONICZNE

Te zioła wzmacniają serce i układ krążenia. Rośliny powszechnie stosowane w tym celu to głóg i serdecznik pospolity (_Leonurus cardiaca_).

ŁAGODNIE PRZECZYSZCZAJĄCE

Działanie łagodnie przeczyszczające mają zioła gorzkie w smaku, pobudzające wydzielanie żółci, które łagodzą zaparcia bez bezpośredniego stymulowania perystaltyki jelit. W tym celu stosować można korzeń łopianu (_Arctium lappa_), rumianek (_Matricaria chamomilla_ i _Chamaemelum nobile_) i korzeń mniszka lekarskiego.

ŁAGODZĄCE PODRAŻNIENIA SKÓRY

Te rośliny są przeznaczone do zewnętrznego stosowania na suchą, podrażnioną skórę. Działanie takie mają żywokost lekarski (_Symphytum officinale_), kora wiązu czerwonego (_Ulmus rubra)_ i szpinak warzywny (_Spinacia oleracea_).

ŁAGODZĄCE PODRAŻNIENIA UKŁADU ODDECHOWEGO I DRÓG MOCZOWYCH

Te zioła łagodzą stany zapalne suchej, podrażnionej tkanki w chorobach układu oddechowego oraz dolegliwości związane z infekcjami dróg moczowych. Zastosowanie takie znajdują znamiona (włosy) kukurydzy zwyczajnej (_Zea mays_), prawoślaz lekarski (_Althaea officinalis_) i kora wiązu czerwonego.

MLEKOPĘDNE

Rośliny te stymulują produkcję mleka u matki karmiącej. W tym celu stosuje się mlekowiec (_Brosimum alicastrum_), nasiona kopru włoskiego, czyli fenkułu (_Foeniculum vulgare_), nasiona kozieradki pospolitej (_Trigonella foenum-graecum_) i shatavari, czyli szparaga indyjskiego (_Asparagus racemosus_).

MOCZOPĘDNE

Zioła te stymulują wydalanie moczu, usuwają nadmiar wody z organizmu i wypłukują toksyny. Służą temu: seler naciowy (_Apium graveolens_), liście mniszka lekarskiego, nawłoć (_Solidago_), lubczyk ogrodowy (_Levisticum officinale_) i pietruszka zwyczajna (_Petroselinum crispum_).

NAPOTNE

Rośliny te wzmagają pocenie się i są wykorzystywane w celu obniżenia gorączki. Powszechnie stosuje się w tym celu bukko brzozowe (_Agathosma betulina_), korzeń łopianu, kocimiętkę właściwą (_Nepeta cataria_) i krwawnik pospolity.

NASENNE

Zioła te uspokajają, odprężają i pomagają zasnąć. Chociaż są podobne w działaniu do uspokajających, mają często większą moc. Do roślin takich należą dereń jamajski (_Piscidia piscipula_) i pieprz metystynowy, zwany też kavą (_Piper methysticum_).

OCZYSZCZAJĄCE

Rośliny te odtruwają organizm, stymulując naturalne zdolności oczyszczające nerek i wątroby oraz oczyszczając krew. Działanie takie mają korzeń łopianu, przytulia czepna (_Galium aparine_) oraz liście i korzeń mniszka lekarskiego.

POBUDZAJĄCE

Zioła należące do tej kategorii wzmacniają sprawność umysłową, koncentrację i pamięć oraz dodają energii i poprawiają nastrój. Zaliczają się do nich imbir lekarski (_Zingiber officinale_), miłorząb chiński (_Ginkgo biloba_), wąkrotka azjatycka (_Centella asiatica_) i rozmaryn.

POBUDZAJĄCE WYDZIELANIE KRWI MENSTRUACYJNEJ

Zioła te są w stanie wywołać miesiączkę, zwiększają też ukrwienie macicy. Należą do nich serdecznik, ruta zwyczajna (_Ruta graveolens_) i _Montanoa tomentosa_.

POPRAWIAJĄCE UNERWIENIE MACICY

Rośliny te mają wpływ na macicę i narządy rozrodcze. Wspierają układ nerwowy i łagodzą napięcie (zob. także zioła wpływające na układ nerwowy). Niektóre, jak bylica pospolita (_Artemisia vulgaris_), działają rozluźniająco, podczas gdy inne, jak kalina koralowa (_Viburnum opulus_), przeciwskurczowo. Działanie takie mają również korzeń pluskwicy groniastej (_Actaea racemosa_) i tarczyca bocznokwiatowa (_Scutellaria lateriflora_).

PRZECIWBÓLOWE

Zioła z tej kategorii są stosowane miejscowo lub wewnętrznie i zmniejszają wrażliwość układu nerwowego na ból, wywołując w ten sposób efekt uśmierzający. Typowe zioła przeciwbólowe to arnika górska (_Arnica montana_) – tylko do stosowania miejscowego, kokorycz (_Corydalis yanhusuo_ lub _Corydalis cava_), tarczyca bocznokwiatowa. Działanie przeciwbólowe ma również kora wierzby białej.

PRZECIWGORĄCZKOWE

Rośliny te zapobiegają gorączce lub ją zmniejszają. Najczęściej spotykane zioła o takim działaniu to wąkrotka azjatycka, bazylia azjatycka (_Ocimum tenuiflorum)._ Do tej kategorii należy także kora wierzby białej.

PRZECIWGRZYBICZE

Zioła te niszczą grzyby lub hamują ich rozwój. Najpopularniejsze przykłady to czosnek, liść oliwki europejskiej (_Olea europaea_) i drzewo herbaciane (_Melaleuca alternifolia_).

PRZECIWKATAROWE

Zioła przeciwkatarowe usuwają nadmiar śluzu z organizmu i są zwykle stosowane przy dolegliwościach górnych dróg oddechowych, takich jak przeziębienie czy infekcje zatok. Do ziół z tej grupy należą świetlik (_Euphrasia_), prawoślaz lekarski, dziewanna drobnokwiatowa (_Verbascum thapsus_), gorzknik kanadyjski (_Hydrastis canadensis_), tymianek właściwy (_Thymus vulgaris_) i krwawnik pospolity.

PRZECIWKRWOTOCZNE

Rośliny z tej kategorii pomagają zatrzymać krwawienie wewnętrzne. Mają najczęściej działanie ściągające i pobudzają krzepnięcie krwi. Popularne gatunki to lucerna siewna (_Medicago sativa_), dzięgiel chiński (_Angelica sinensis_) i krwawnik pospolity.

PRZECIWPASOŻYTNICZE

Te zioła eliminują pasożyty jelitowe (wewnętrzne) z przewodu pokarmowego, zabijając je (zioła pasożytobójcze) lub powodując ich wydalenie z organizmu, nie szkodząc przy tym zbytnio żywicielowi. Znajdziemy wśród nich hyzop lekarski (_Hyssopus officinalis_), wrotycz pospolity (_Tanacetum vulgare_) i bylicę piołun (_Artemisia absinthium_). Do pasożytobójczych należą też orzech czarny (_Juglans nigra_), gorzknik kanadyjski, liście i nasiona melonowca właściwego, czyli papai (_Carica papaya_), oraz bylica roczna (_Artemisia annua_).

PRZECIWSKURCZOWE

Zioła te zmniejszają skurcze mięśni gładkich i niwelują stany wzmożonego napięcia mięśniowego. Najpopularniejsze rośliny o tym działaniu to rumianek, chmiel zwyczajny (_Humulus lupulus_), lobelia rozdęta (_Lobelia inflata_), mirra, męczennica, czyli passiflora (_Passiflora edulis_), tarczyca bocznokwiatowa i skupnia cuchnąca (_Symplocarpus foetidus_).

PRZECIWUZALEŻNIENIOWE

Zioła te pomagają zapobiegać nadużywaniu alkoholu. Znajdziemy wśród nich owies zwyczajny i opornik łatkowaty, czyli kudzu (_Pueraria montana var. lobata_).

PRZECIWWYMIOTNE

Zioła z tej kategorii stosuje się w celu złagodzenia lub zatrzymania wymiotów i nudności. Można z nich korzystać w przypadku choroby lokomocyjnej lub przy nudnościach związanych z chemioterapią. Najpopularniejsze rośliny o działaniu przeciwwymiotnym to konopie siewne (_Cannabis sativa_), rumianek, imbir i mięta pieprzowa.

PRZECIWZAPALNE

Zioła te wpływają na przebieg reakcji zapalnej w organizmie i zmniejszają ból, obniżają temperaturę ciała i redukują inne objawy zapalenia. Wykorzystuje się w tym celu boswellię, czyli kadzidłowiec indyjski (_Boswellia serrata_), ostryż długi, czyli kurkumę (_Curcuma longa_), i korę wierzby białej.

PRZECZYSZCZAJĄCE

Zioła przeczyszczające łagodzą zaparcia, ułatwiając wypróżnianie. Dzieli się je według sposobów działania. Do łagodnie przeczyszczających (zob. s. 19) zalicza się środki pęczniejące, które ściągają wodę do okrężnicy, dzięki czemu zmiękczają stolec i zwiększają jego objętość. Z kolei pobudzające środki przeczyszczające zawierają składniki wywołujące skurcze mięśni przewodu pokarmowego i tym samym pobudzają ruch stolca. Działanie pęczniejące wykazuje siemię lniane, czyli nasiona lnu zwyczajnego (_Linum usitatissimum_), oraz łuski babki piaskowej, zwanej też gałęzistą (_Plantago indica_), zaś pobudzające – szakłak amerykański (_Frangula purshiana_), rabarbar kędzierzawy (_Rheum rhabarbarum_) i strączyniec oskrzydlony (_Senna alata_).

Uwaga: Pobudzające środki przeczyszczające mogą wywoływać bóle brzucha i nie należy ich stosować przez dłuższy czas.

PRZYSPIESZAJĄCE GOJENIE RAN

Rośliny te przyspieszają gojenie ran zewnętrznych lub wewnętrznych. Zaliczają się do nich: nagietek, żywokost i krwawnik pospolity.

PRZYSPIESZAJĄCE PORÓD

Zioła te wywołują i wspomagają poród, mogą też działać korzystnie w czasie ciąży. Zalicza się do nich mitchellę płożącą (_Mitchella repens_) i malinę (_Rubus idaeus_).

Uwaga: Wśród zielarzy panuje zgodna opinia, że należy zaprzestać stosowania leków na bazie _Caulophyllum thalictroides_ we wszystkich fazach ciąży, bywa jednak, że położne korzystają z nich w czasie porodu. Zostało to szerzej omówione w rozdziale czwartym.

REGENERUJĄCE

Te zioła przywracają organizmowi zdrowie po ciężkiej lub przewlekłej chorobie. Mają łagodny wpływ na organizm, odżywiają go i są szczególnie przydatne w przypadkach przewlekłych stanów zapalnych i reakcji autoimmunologicznej. Regenerujące działanie mają korzeń łopianu większego, przytulia czepna, czosnek pospolity i babka zwyczajna (_Plantago major_).

REGULUJĄCE GOSPODARKĘ HORMONALNĄ

Zioła z tej kategorii przywracają homeostazę w przypadkach nierównowagi hormonalnej. Zwykle mają skład chemiczny podobny do niektórych hormonów wytwarzanych przez ludzki organizm, a zatem łączą się z odpowiednimi miejscami receptorów hormonalnych z niewielkim efektem agonistycznym. Powszechnie stosowane zioła regulujące gospodarkę hormonalną to niepokalanek pospolity (_Vitex agnus-castus_) i pochrzyn włochaty (_Dioscorea villosa_).

ROZGRZEWAJĄCE

Zioła te, stosowane miejscowo, zwiększają krążenie krwi w określonym obszarze. Są stosowane przy bolesnych schorzeniach układu mięśniowoszkieletowego, takich jak fibromialgia, lub do wyciągania krwi na powierzchnię, przez co powodują zaczerwienienia i uczucie gorąca. Zalicza się do nich paprykę roczną (_Capsicum annuum_), chrzan pospolity (_Armoracia rusticana_), gorczycę sarepską, czarną i białą (_Brassica juncea_, _Brassica nigra_ i _Sinapis alba_) oraz pokrzywę zwyczajną.

ROZKURCZOWE (ZOB. PRZECIWSKURCZOWE)

ŚCIĄGAJĄCE

Rośliny o działaniu ściągającym pomagają pozbyć się z tkanek nadmiaru wilgoci lub wydzieliny. Często wywołują skurcze w narządach i tkance mięśniowej i zwykle zawierają dużo tanin. Typowe przykłady takich roślin to mącznica lekarska (_Arctostaphylos uva-ursi_), herbata chińska (_Camellia sinensis_), dąb (_Quercus_) i liść maliny właściwej.

TONIZUJĄCE

To szeroko stosowany termin odnoszący się do leków ziołowych, które w rozmaity sposób wzmacniają i tonizują organizm. Środki tonizujące często dotyczą określonego narządu lub układu, na przykład macicy lub nerek. Najpowszechniejsze rośliny tonizujące to imbir, wąkrotka azjatycka, bazylia azjatycka, owies i tarczyca bocznokwiatowa.

TONIZUJĄCE MACICĘ

Rośliny te są stosowane w celu tonizowania macicy i zmniejszania nadmiernej utraty krwi podczas menstruacji. Należą do nich przywrotnik żółtawozielony (_Alchemilla xanthochlora_), malina właściwa i krwawnik pospolity.

USPOKAJAJĄCE

Są to zioła wpływające na układ nerwowy, które wspomagają sen i relaks. Należą do nich maczek kalifornijski (_Eschscholzia californica_), chmiel i kozłek lekarski, czyli waleriana (_Valeriana officinalis_).

WIATROPĘDNE

Te zioła ułatwiają przesuwanie się gazów i treści pokarmowej przez jelita, pomagają przy wzdęciach i niestrawności. W tym celu stosuje się nasiona anyżku (_Pimpinella anisum_), strąki kardamonu (_Elettaria cardamomum_) i nasiona kopru włoskiego.

WPŁYWAJĄCE NA UKŁAD NERWOWY

Rośliny te dzielą się ze względu na to, jak oddziałują na układ nerwowy: mogą go wzmacniać (tonizować), rozluźniać lub pobudzać. Leki tonizujące układ nerwowy wzmacniają jednocześnie cały organizm, a zioła rozluźniające wspomagają sen, zmniejszają ból albo łagodzą dolegliwości trawienne. Stymulanty mogą poprawiać nastrój i zmniejszać uczucie zmęczenia. Do roślin tonizujących należą owies, bakopa drobnolistna (_Bacopa monnieri_) i męczennica jadalna, czyli passiflora, do rozluźniających – kava, lawenda i dziurawiec, a do stymulantów – kawa arabska (_Coffea arabica_), żeń-szeń i mięta pieprzowa.

WYKRZTUŚNE

Zioła te rozrzedzają wydzielinę oskrzelową i śluz oraz zmniejszają niedrożność dróg oddechowych. Zwykle dzieli się je według sposobu działania na pobudzające lub rozluźniające. Do roślin wykrztuśnych pobudzających należą oman wielki (_Inula helenium_), ipekakuana prawdziwa, zwana też wymiotnicą (_Carapichea ipecacuanha_), i jemioła pospolita (_Viscum album_), zaś do rozluźniających – por (_Allium ampeloprasum_), prawoślaz lekarski, gorzknik kanadyjski i tymianek.

WYMIOTNE

Rośliny te działają przeczyszczająco i wywołują wymioty. Stosuje się je w celu natychmiastowego usunięcia treści żołądka przy zatruciu. Zaliczają się do nich drapacz lekarski (_Centaurea benedicta_), wymiotnica i lobelia.

WZMACNIAJĄCE

Zioła z tej kategorii wzmacniają i przywracają witalność tkanek. Większość z nich jest powiązana z konkretnym narządem lub układem. Przykłady takich roślin to owies i tarczyca bocznokwiatowa na układ nerwowy, ostropest plamisty na wątrobę, lukrecja gładka (_Glycyrrhiza glabra_) na układ hormonalny i dziewanna na układ oddechowy.

ŻÓŁCIOPĘDNE

Zioła te są często gorzkie w smaku i pobudzają wydzielanie żółci. Mają działanie oczyszczające, wspomagają trawienie tłuszczów i tonizują wątrobę. Należą do nich karczoch zwyczajny (_Cynara scolymus_), korzeń mniszka lekarskiego i korzeń goryczki.

ŻÓŁCIOTWÓRCZE

Rośliny te zwiększają wydzielanie żółci, działają odtruwająco i łagodnie przeczyszczająco. Działanie takie mają korzeń mniszka lekarskiego, korzeń mahonii pospolitej i kurkuma.

PODSUMOWANIE

Zrozumienie, na jak wiele sposobów zioła wpływają na ciało i umysł, da nam możliwość ich prozdrowotnego zastosowania w codziennym życiu, zarówno w nagłych wypadkach, jak i w celu profilaktyki i leczenia chorób przewlekłych. Zioła klasyfikuje się według tego, jak wpływają na funkcjonowanie narządów i całych układów, takich jak układ hormonalny czy odpornościowy. Mogą działać pobudzająco lub rozluźniająco poprzez zwiększanie albo zmniejszanie produkcji przez organizm określonych substancji chemicznych. Zioła działają na niezliczone sposoby, aby przynieść pożądany efekt. Niektóre, jak adaptogeny, mają działanie niespecyficzne, które zwiększa naszą odporność na stres. Wiele ziół spełnia jednocześnie kilka funkcji, na przykład głóg może być używany jako środek kardiotoniczny, przeciwpasożytniczy i przeciwlękowy. Wszyscy wiemy, że zioła zawierają substancje chemiczne, które wpływają na nasze zdrowie, ale kiedy zaczynamy je stosować, widzimy, że natura nie bez powodu podarowała nam całą roślinę. Połączenie składników odżywczych, oddziaływania między nimi i energii życiowej przynoszącej uzdrowienie pozwala nam osiągnąć równowagę znaną jako _mā_, która jest podstawą trwałego zdrowia i dobrego samopoczucia.Wiedza o tym, jak pozyskać zioła i jak je przygotować w celach profilaktycznych i leczniczych, zapewniając sobie przy tym rozkosz dla podniebienia, jest wiedzą kompleksową. W tym rozdziale podpowiem wam, skąd wziąć zioła, jak najlepiej je wykorzystać i czym się kierować przy wyborze; opiszę też sposoby ich obróbki i podam przepisy kulinarne.

POZYSKIWANIE ZIÓŁ

Zioła można kupić albo zebrać samodzielnie, a my powinnyśmy wybrać najlepszą opcję wynikającą z naszego miejsca zamieszkania i stylu życia. Sama hoduję zioła kulinarne w ogródku i na parapecie. Są one łatwe w uprawie, a nic nie smakuje tak dobrze, jak pieczone ziemniaki ze świeżo zerwanym rozmarynem czy koktajl z koniaku i damiany, któremu pikantności dodaje papryczka chili prosto z krzaka.

Przekształcenie trawnika w ogródek ziołowy to ekologiczny sposób, by stale mieć pod ręką potrzebne nam zioła. A do tego istnieje wiele roślin, takich jak cenny i bujnie kwitnący mniszek lekarski czy ostropest, które same wyrastają wiosną i latem. Te roślinne leki pojawiają się w odpowiednim czasie, by wspomóc wiosenne oczyszczanie wątroby, na które przygotowuję własne lekarstwa w formie herbat, maści, ekstraktów i syropów (zob. moje przepisy w dziale _Wiosenne oczyszczanie_ na s. 68–72).

Kupuję również zarejestrowane leki, które warto mieć w apteczce. Są to specyfiki sporządzone z ziół rosnących w innych krajach albo takie, których przygotowanie jest bardziej skomplikowane lub czasochłonne, a nie mogę lub nie chcę poświęcić na to czasu i energii.

Jeśli mieszka się w mieście, często łatwiej jest kupić zioła niż je uprawiać lub zbierać na własną rękę. Czasem jednak wystarczy jednodniowa lub weekendowa wycieczka na łono natury, by zebrać je samemu. Istnieją też szkoły zielarskie i wspierane przez społeczność lokalną gospodarstwa rolne w pobliżu miast, więc wyprawa po zioła może wcale nie być czasochłonna. Jest też opcja wolontariatu w takich gospodarstwach i wtedy bez problemu można zebrać własny kosz pełen świeżych ziół.

Czerpię z mądrości i praktyk zielarskich z całego świata, dlatego korzystam z pomocy profesjonalistów, którzy pozyskują zioła w etyczny i przemyślany sposób. Na przykład pieprz metystynowy zwany kavą, korzeń o ogromnej mocy, którego nazwa pochodzi od polinezyjskiego słowa _awa_, oznaczającego „gorzki”, jest dostępny tylko na obszarze południowego Pacyfiku. Najpierw wyszukuję nazwiska osób, które go zbierają, i pytam, czy zbiorów dokonano w sposób odpowiedzialny i we współpracy z miejscową ludnością oraz czy podczas obróbki uwzględniono siłę działania kavy i zasady bezpieczeństwa. Jeśli otrzymam satysfakcjonujące odpowiedzi na te pytania, kupuję kapsułki, ekstrakt lub korzeń i korzystam z nich, kiedy potrzebuję relaksu lub odczuwam niepokój.

OCHRONA ZAGROŻONYCH GATUNKÓW

Wiele roślin leczniczych jest zagrożonych wyginięciem z powodu zbyt dużych zbiorów albo zmian klimatycznych. Naukowcy odkrywają również, że wzrost ilości dwutlenku węgla w atmosferze zmienia strukturę chemiczną i wartości odżywcze roślin, na które mogliśmy liczyć przez całe stulecia. Kiedy zastanawiacie się, skąd wziąć potrzebne wam zioła, rozważcie, czy lepiej, by rośliny te wyrosły w ogrodzie, zostały zebrane w naturze albo czy można je pozyskać z etycznych źródeł. United Plant Savers to organizacja, która zajmuje się podnoszeniem świadomości na temat zagrożonych gatunków roślin i promowaniem akcji mających na celu ich ochronę. Nie oznacza to, że nie można ich stosować – tyle tylko, że musimy mieć świadomość, skąd je bierzemy i jak ich używamy, tak by ocalić je dla przyszłych pokoleń. Następujące rośliny zostały zakwalifikowane jako zagrożone:

- _Caulophyllum thalictroides_
- _Chamaelirium luteum_
- gorzknik kanadyjski (_Hydrastis canadensis_)
- jeżówka (_Echinacea_)
- _Lomatium dissectum_
- obuwik (_Cypripedium_)
- osha (_Ligusticum porteri_)
- pejotl (_Lophophora williamsii_)
- pluskwica groniasta (_Actaea racemosa_)
- sangwinaria kanadyjska (_Sanguinaria canadensis_)
- świetlik (_Euphrasia_)
- żeń-szeń pięciolistny (_Panax quinquefolius_)

ZBIERANIE I WYKORZYSTANIE ROŚLIN INWAZYJNYCH

Kiedy mieszkałam w Olympii, pewnego dnia zapukał do moich drzwi strażnik z Departamentu Zasobów Naturalnych i powiedział: „W pani ogrodzie rośnie ostropest plamisty, proszę się go pozbyć”. Zapytałam go dlaczego, ponieważ byłam dumna z tej pięknej rośliny (która wyrosła bez żadnej pomocy z mojej strony) i czekałam, aż będę mogła zebrać jej nasiona i zrobić z nich lekarstwo na wątrobę. Nie wiedziałam, że w stanie Waszyngton ostropest został uznany za roślinę trującą i niebezpieczną dla bydła i innych zwierząt przeżuwających. Strażnik okazał zrozumienie dla moich intencji i zgodził się, by pozostawić roślinę jeszcze przez pięć dni – tyle czasu potrzebowałam, by móc zebrać nasiona.

Obok ostropestu istnieje mnóstwo roślin z wielu powodów uważanych za trujące albo inwazyjne, które mimo to są doskonałymi lekami. Niektóre z nich, takie jak kudzu, babka zwyczajna, rdest (_Polygonum_), jeżyna alegańska (_Rubus allegheniensis_), bluszcz pospolity (_Hedera helix_) czy żarnowiec miotlasty (_Cytisus scoparius_), są uznawane za inwazyjne tylko w pewnych rejonach kraju albo świata, ponieważ mogą być nierodzime i przez to zagrażają plonom albo są niebezpieczne dla zwierząt hodowlanych. Miejscowa rada zielarska ma wykaz roślin rosnących w danej okolicy zaklasyfikowanych jako trujące albo inwazyjne. Dowiedzcie się, gdzie można zbierać te rośliny, a potem przygotujcie z nich leki i korzystajcie z ich dobrodziejstw, ile dusza zapragnie. Pamiętajcie przy tym, że w wielu miejscach spryskuje się je w ramach programu walki z nimi (w przeciwieństwie do mniej agresywnego programu hamowania wzrostu), więc lepiej najpierw sprawdzić, czy aby na pewno zbieramy niepryskane rośliny.

_Dalsza część książki dostępna w wersji pełnej_