Nazistowska rewolucja kulturalna - ebook

Wstęp

Tuż po przyjeździe do Auschwitz, gdzie miał przeżyć dzięki swemu wykształceniu chemicznemu, Primo Levi zostaje zapędzony do baraku i zmuszony do absurdalnego czekania bez dostępu do wody. Dostrzega sopel, odrywa go, żeby ugasić dręczące pragnienie, lecz:

w tej chwili zbliżył się jakiś wielki i gruby Niemiec krążący właśnie pod oknen i wyrwał mi go brutalnie. – Warum? – spytałem go moją nędzną niemczyzną. – Hier ist kein warum1.

Tu nie ma żadnych dlaczego. Zagłada – zresztą cały projekt koncentracyjny i cały ogrom zbrodni nazistowskich – była bezpośrednią przyczyną powstania w tkance znaczeń wyrwy, która nigdy nie została zasypana. Z pewnością nie zasypie jej też niniejsza książka. Można jednak poszukać odpowiedzi na liczne „dlaczego”. Ofiary nie mogły ich uzyskać: rozpętano wobec nich największą w historii ludzkości przemoc. Od sztetli zmiecionych przez jednostki specjalne policji i SS, po Sonderkommanda w obozach zagłady, a także w dziesiątkach miejscowości, takich jak Oradour-sur-Glane na zachodzie Europy, w setkach podobnych w Grecji i na Bałkanach, i w tysiącach Oradourów na terenie Rosji Radzieckiej – w oczy rzucają się wyłącznie absurd i bezsens ślepej przemocy. Szekspir, ukształtowany przez Renesans i oswojony ze śmiercią, mówił o życiu jako o „opowieści/ Idioty, pełnej wrzasku i wściekłości,/ A nie znaczącej nic”2. Dla milionów ludzi, których życie zostało roztrzaskane w drobny mak przez nazistowskie opresje, moment końca był momentem bez-sensu i najstraszliwszego opuszczenia.

A jak było po stronie katów? Po tym, jak został uwięziony w Auschwitz, Primo Levi znalazł się blisko wielu z nich. Jako doktora nauk chemicznych przydzielono go do zespołu niemieckiego naukowca, który pracował nad strategicznym dla Trzeciej Rzeszy projektem, mającym zapobiec wyczerpaniu się paliwa. W fabryce założonej w pobliżu obozów w Oświęcimiu, Brzezince i Monowicach produkowano paliwa syntetyczne. Primo Levi tak opowiada o spotkaniu ze swoim przełożonym, dr. Pannwitzem:

to jego spojrzenie nie było spojrzeniem na drugiego człowieka, i gdybym mógł odkryć dogłębnie naturę tego spojrzenia, jakby rzuconego przez szklaną ścianę akwarium na mieszkańca innego świata, odkryłbym wówczas istotę wielkiego szaleństwa Trzeciej Rzeszy3.

Warum, dlaczego, dla Primo Leviego zawiera się w spojrzeniu dr. Pannwitza, w tym sposobie traktowania drugiego człowieka – jak coś zupełnie innego niż człowiek, jak coś, co jest mniej niż zwierzęciem, ledwo przedmiotem. Pannwitz zakłada, w swoim mniemaniu słusznie, że od Primo Leviego oddziela go nawet nie „szyba”, lecz cały „świat”. Przeraźliwy, wręcz całkowity brak empatii dla bliźniego jest zjawiskiem, które można spotkać także w innych szerokościach geograficznych, w kontekstach społecznych i historycznych zupełnie odmiennych od nazistowskich obozów koncentracyjnych.

Jednakże w tym momencie, w którym Primo Levi i dr Pannwitz stoją twarzą w twarz, zbiegają się liczne zjawiska: kolonializm, niewolnictwo, rasizm, antysemityzm, poczucie naukowej wyższości, wyzysk ekonomiczy. Pannwitz patrzy na Żyda Primo Leviego jak na narzędzie, element, który można wykorzystać, a potem zastąpić innym, równie pożytecznym dla procesu produkcji, w tym wypadku – produkcji paliwa dla Trzeciej Rzeszy. Primo Levi dodaje: „Od tamtego dnia wielokrotnie i w różny sposób myślałem o doktorze Pannwitzu. Zadawałem sobie pytanie, jak wygląda funkcjonowanie jego ludzkiego wnętrza”4. I stwierdza, że chciałby go spotkać ponownie; nie żeby się zemścić, lecz by zaspokoić swoją „ciekawość poznania duszy ludzkiej”5.

Primo Levi, ofiara, zdobywa się więc na ten wspaniały gest, którego kat odmawia: gest przyznania bliźniemu kredytu człowieczeństwa, uznania jego przynależności do gatunku ludzkiego, usankcjonowania istnienia jego „wnętrza”.

Chciałbym, jako historyk, postąpić podobnie. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie warum raz po raz spotyka nas zaskoczenie. Stopniowo zdajemy sobie sprawę, że „szaleństwo Trzeciej Rzeszy” było dla wykonawców zbrodni nazistowskich czymś zupełnie innym niż szaleństwo: posłuszeństwem rozkazom wydawanym zgodnie z porządkiem hierarchii, działaniem w obronie Rzeszy i rasy, koniecznością historyczną wobec bezprecedensowego zagrożenia biologicznego.

Kiedyś dowodziliśmy, że zbrodnie nazistowskie były ujęte w system reguł, zgodne z dobrze uzasadnioną i dopracowaną w szczegółach normatywnością. Teraz pragniemy uzupełnić i, w miarę możliwości, domknąć to studium, kładąc nacisk na inny aspekt, a mianowicie na to, że dla uzasadnienia swych zbrodniczych planów nazizm mienił się rewolucją kulturalną. Pewne wątki, częściowo rozwinięte we wcześniejszych publikacjach, zostaną tu podjęte raz jeszcze i uzupełnione o nowe rozdziały, w celu przedstawienia w całości wieloletnich badań nad zjawiskiem nazizmu, który, poza tym, że był serią niesłychanych zbrodni, tworzył pewną narrację i pewien system norm – mających skłonić autorów tych zbrodni do uznania swoich czynów za słuszne i prawomocne.

Owa narracja zawiera nazistowską wizję historii, podszytą biologicznym strachem i naszpikowaną apokaliptycznymi ostrzeżeniami. Zgodnie z tą „wizją świata”, rasa germańska jest od swych początków alienowana i wynaturzana przez zewnętrzne wpływy kulturowe i biologiczne, które powoli ją niszczą i niebawem zetrą z powierzchni ziemi. Ta opowieść przepuszcza przez pryzmat rasizmu opartego na biologii wszystkie rozdziały historii „rasy”, od starożytnej Grecji, przez upadek Cesarstwa Rzymskiego, ewangelizację chrześcijańską, epokę humanizmu, Wielką Rewolucję Francuską i Wielką Wojnę, po Republikę Weimarską.

Z kolei normą jest zestaw imperatywów wywiedziony z tej historii: trzeba zacząć działać natychmiast, szybko, żeby uchronić rasę germańską przed zgubnym losem. Naziści są świadomi, że to, co głoszą, razi i szokuje – mentalność ludzi wychowywanych od wieków na przykazaniach chrześcijańskich, kantowskich, humanistycznych i liberalnych jest zgoła inna. Na samej górze nazistowskiej hierarchii, w sferach uznających się za elitę intelektualną i awangardę moralną, niepokój budzą jakże liczne przeszkody, które należy usunąć z niemieckich umysłów: „sentymentalizm”, „ckliwość”, „humanitaryzm” są gromione przez ludzi takich jak Hitler, Goebbels, Himmler, Bormann… Rozpoznają oni tu naturę odwiecznego niemieckiego „Michela”, ofiary historii i swoich wrogów, zbyt dobrodusznego i zbyt mało pewnego siebie.

W czasie dyskusji nad realizacją filmu promującego eutanazję, Goebbels podkreśla w swoim Dzienniku, że chodzi tu, rzecz jasna, o przekonanie narodu niemieckiego do środków, zapewne surowych, lecz niezbędnych do tego, by „likwidacja istot, które nie są już zdolne żyć, stała się psychologicznie łatwiejsza”6. Kilka miesięcy później, kiedy „ostateczne rozwiązanie” wchodzi w fazę mordowania przemysłowego, ten sam Goebbels rozkazuje „filmować w dużym zakresie” getta: „Tego materiału będziemy pilnie potrzebować dla późniejszego wychowania naszego narodu”7. Późniejszego – bo na razie obozy zagłady są tajne. Musi upłynąć dużo czasu, aż naród niemiecki osiągnie wystarczającą dojrzałość, by zrozumieć konieczność wypełnienia historycznej misji, która kłóci się z jego koncepcjami moralnymi, religijnymi i etycznymi – koncepcjami utrzymującymi się od wieków, które nazizm zamierzał zwalczyć i zastąpić innymi.

By móc działać, mimo stuleci alienacji i wynaturzeń, należało przeprowadzić na ciele i duszy narodu niemieckiego rewolucję kulturalną, w przedrewolucyjnym znaczeniu tego terminu: trzeba wrócić do źródeł, do tego, kim był Germanin, jak żył, jak kierował się instynktem w świecie istot i rzeczy – wszystko po to, by go ocalić.

W kolejnych rozdziałach omawiamy szczegółowo aspekty tej rewolucji kulturalnej. Zobaczymy, jak według nazistów, począwszy od najwcześniejszej starożytności, historia rasy germańskiej zmierza ku zatraceniu, przy coraz większej alienacji biologicznej i kulturowej: myśl starożytna została utracona, prawo germańskie – zmienione, najzdrowsze zasady polityczne – zmiecione przez Wielką Rewolucję Francuską.

Aby świat stanął znowu na nogach, należy powrócić do początków, do germańskiej starożytności, kiedy zdrowe zasady natury regulowały życie człowieka, co znajdujemy też u Kanta, oczyszczonego z uniwersalistycznych i humanistycznych naleciałości przez licznych autorów, którzy pragnęli wprzęgnąć go do sprawy.

Ten powrót do źródeł umożliwia przeróbkę norm prawnych rządzących porządkiem wewnętrznym, lecz także międzynarodowym, i wreszcie tym, co zapewnia przyszłość rasy, czyli prokreacją. Oprócz norm prawnych, przemodelowaniu ulega też ostatecznie cała moralność, dzięki kategoriom, które umożliwiają działanie, dominację i eksterminację.

Źródła, z których korzystaliśmy, to pisma i obrazy wytworzone przez producentów wiedzy, pedagogów i ideologów. Przy tej okazji nieustannie powraca pytanie o drogi, jakimi te idee wniknęły do społeczeństwa niemieckiego. Mówiąc o ideologii czy wizji świata, wyróżniamy następujące etapy: produkcję idei, ich upowszechnianie (analiza nośników) i recepcję. W wypadku nazizmu obfite źródła i pokaźna bibliografia pozwoliły przebadać z zadowalającym rezultatem społeczny odbiór idei należących do Weltanschauung. Uderzające jest to, że nazistowskie idee nie musiały przebijać się z mozołem, by rozpowszechnić się i zyskać akceptację: one już tam były, w społeczeństwie niemieckim, a także, patrząc szerzej – w społeczeństwach zachodnich. To, co naziści zrobili – co zresztą było rzeczą niebagatelną – to nadali im spójność i wprowadzili w czyn, szybko, brutalnie, bezwzględnie, po roku 1933 w Niemczech, a po 1939 w Europie.

Biologiczna, czy wręcz zoologiczna koncepcja człowieka i społeczeństwa była silnie zakorzeniona w kręgu Zachodu od czasu spektakularnego rozwoju nauk przyrodniczych w XIX wieku, przed Darwinem i po Darwinie. Przekonanie o istnieniu biologicznego zagrożenia, o postępującej degeneracji i ryzyku wyginięcia z powodu endogenicznego wyczerpania bądź allogenicznej infiltracji, zostało wzmocnione konsekwencjami Wielkiej Wojny i ich postrzeganiem przez współczesnych, nękanych perspektywą zapaści demograficznej i biologicznej klęski. Co do mitu niepokalanych początków, raju, od którego oddaliła nas seria niefortunnych wypadków, to wydaje się on uniwersalny i tak stary, jak rozmaite kultury i religie świata… Tego, że jest to raj utracony starożytnych Greków czy Rzymian, nie wymyślili Niemcy; tego, że jest on germański, także nie: we Francji „spór dwóch ras” i germańska wolność jako pewien konstrukt myślowy na temat politycznego raju utraconego, w opozycji do monarchii absolutnej, powstały między XVI a XVIII wiekiem w głowach myślicieli politycznych tak różnych, jak de Boulainvilliers i Monteskiusz.

Analizując źródła, w kolejnych rozdziałach przekonamy się, że omawiana „wizja świata” była zaskakująco podatna na włączanie niejednorodnych argumentów pochodzących zewsząd, dokąd mogą dotrzeć jej twórcy, często bardzo wykształceni.

Powyższe domaga się dwóch komentarzy. Po pierwsze, ponieważ nazistowska „wizja świata” stanowiła zlepek idei, silnie uspójnionych dzięki postulatowi rasowemu, była łatwo przyswajalna dla najróżniejszych odbiorców interpretujących ją na najróżniejsze sposoby. Dzięki jej niejednorodności zawsze mogły się znaleźć powód, idea, argument za tym, żeby być lub stać się nazistą – nacjonalizm, rasizm, antysemityzm, ekspansjonizm w kierunku wschodnim, antychrześcijanizm… W obliczu tej wielości któraś z linii argumentacji dyskursu nazistowskiego mogła łatwo zyskać aprobatę, nawet przed rokiem 1943, kiedy to niekorzystny dla Rzeszy obrót wypadków sprawił, że wojna nazistowska stała się na dobre wojną Niemców w obronie zagrożonej ojczyzny.

Po drugie, idee nazistów zdawały się przekonujące dla wielu współczesnych; dostatecznie ważkie, by uzyskać ich aprobatę, skłonić do przyłączenia się i działania. W Dziwnej klęsce Marc Bloch przedstawia zwycięstwo Niemców nad Francją jako „przede wszystkim zwycięstwo intelektualne”8, a nie tylko świadczące o przewadze militarnej, technicznej, taktycznej czy strategicznej. Znający dobrze temat francuski historyk dostrzegał rolę intelektu. Jako dawny profesor uniwersytetu w Strasburgu doskonale wiedział, co się mówi i pisze w Niemczech. A jako światły obywatel swojego kraju, docierając do pewnego rodzaju prasy w latach trzydziestych, miał możliwość przekonać się o istnieniu zdeklarowanych nazistów francuskich. Nie mógł więc nie doceniać siły i skuteczności ideologii nazistowskiej także poza granicami Niemiec.

Siła przekonywania tych idei leżała w tym – jakkolwiek niesłychane i odstręczające może nam się to wydawać po Treblince i Sobiborze – że przynosiły odpowiedzi na pytania, jakie stawiali sobie współcześni, a raczej na pytania, jakie kierowała do ludzi nowoczesność – przemysłowa, miejska, kulturowa. Nazistowska „wizja świata” jest wizją historii, człowieka i wspólnoty, koncepcją przestrzeni i przyszłości, bardzo konkretną ideą natury w człowieku i poza nim, konkretną propozycją przyszłości dla wszystkich: wolność nie jest problemem dla tego, kto wie, że natura już zdecydowała – o istocie, miejscu i powołaniu każdego.

Fakt, że takie idee niosły ze sobą wykluczenie, zniewolenie, a nawet zabójstwo jednostek uznanych za szkodliwe lub za intruzów, mógł w ostateczności uchodzić za skrajną formę pewnych tendencji właściwych kulturze zachodniej, a dojrzewających w nieludzkim kapitalizmie przemysłowym, w wyzysku terytoriów kolonialnych czy w przemysłowych masakrach Wielkiej Wojny. Skrajna przemoc, której Europa stała się teatrem, mogła podsycać u jednych pacyfizm, a u innych najbardziej krwawe idee: tak, w teatrze natury dochodzi do wielkich masakr i biada temu, kto nie przyjmuje tego do wiadomości, lecz usiłuje stanąć poza naturą – on właśnie zginie. Tego rodzaju nazistowski wywód mógł zjednywać sobie umysły, tym bardziej że polityka nowych panów Niemiec, z powodu wielu złożonych przyczyn, uchodziła w oczach współczesnych za uwieńczoną sukcesem. To nie znaczy, że idee nazistowskie zostały podjęte en bloc przez większość Niemców. Społeczeństwo niemieckie było zadowolone z przywrócenia ładu politycznego i społecznego, z punktualnie przyjeżdżających pociągów i wzrostu zarobków, czyli z pewnego rodzaju dobrobytu, jaki przyniosła polityka społeczna nazistów połączona z praktyką łupienia obcych.

Członkowie Volksgemeinschaft czuli się dopieszczeni odpowiednio do ich doskonałości rasowej i wydajności ekonomicznej w służbie narodu. Walk i wojen domagały się frakcje bardziej radykalne, średni i wyżsi urzędnicy, należący do tak zwanego pokolenia absolutu, które niecierpliwiło się, by przejąć władzę w Niemczech i zapanować nad Europą. Większości Niemców wystarczyłby pokój i parę odświeżonych przez nazistowski dyskurs niewybrednych stereotypów o rzekomej doskonałości Germanów. To tych kilkaset tysięcy zapaleńców stworzyło i umocniło nazistowską wizję świata: nie narzucono jej przemocą czy przez zastraszanie. Opowiedzieli się za nią ci, którzy spodziewali się znaleźć w niej rozwiązanie palących kwestii, problemów i bolączek swoich czasów. Rzetelne przebadanie założeń owej „wizji świata”, która chciała być rewolucją kulturalną, czyli odrodzeniem Germanina poprzez powrót do źródeł, do natury, do jego natury, pozwoli uczynić z nazizmu pełnoprawny przedmiot historii.

Przyglądając się problemom, jakie ludzie sobie stawiali i rozpoznawali; uznając, że istotnie wierzyli, iż czyny, jakich muszą dokonać, wymagają zmiany w pojmowaniu, w kulturze, w systemie norm; dostrzegając ich starania, by uzasadnić i uprawomocnić to, co, jak słusznie przypuszczali, mogło wywołać oburzenie czy szok – zabicie dziecka, na przykład; kreśląc mapę znaczeń i wartości, jakie stworzyli, można w pełni zrealizować niewiarygodny gest Primo Leviego: uznać, że mając do czynienia z oprawcami, ma się do czynienia z ludźmi. Tylko tak postępując, można uprawiać historię i zdusić w zarodku sceptycyzm, którym najczęściej żywi się negacjonizm. Zaprzeczanie zbrodniom nazistowskim wyrasta zawsze ze szkodliwego przekonania, że nie, absolutnie nie, tak potworne zbrodnie nie mogły być dziełem człowieka, że to wszystko było niedopuszczalne, że po prostu było niemożliwe.

Historycy Shoah i technik masowych mordów od dawna dostarczają niezbitych dowodów zbrodni. Problem w tym, że budżety, plany, raporty, jakie wypluwa machina śmierci, często nic nam nie mówią o intencjach wykonawców: na światło dzienne wychodzi potworna logistyka, ale nie logika zbrodniarzy, ten szczególny stan umysłu, z którego wyłaniały się wspomniane budżety, plany, raporty. Historyk ma pełne prawo wahać się, nawet cofnąć: łatwiej jest badać logistykę, wykonywać w archiwach pozytywną i pewną pracę, pozwalającą ustalić fakty i opisać procesy. Bardziej destabilizujące dla umysłu, bardziej niepokojące z czysto ludzkich względów i, prawdę mówiąc, psychologicznie bardziej ryzykowne jest wnikanie w ogląd świata – ten, który nadał znaczenie i wartość niesłychanym zbrodniom.

Po co zatem w ogóle ryzykować? Po co wnikać w to, co George Lachmann Mosse nazywał „spojrzeniem nazizmu”? Po prostu po to, żeby uprawiać historię. I zrozumieć, dlaczego i w jaki sposób ludzie mogli patrzeć na innych ludzi jak przez szybę „akwarium”.

1 Primo Levi, Czy to jest człowiek, przeł. Halszka Wiśniowska, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2008, s. 34.

2 William Shakespeare, Makbet, przeł. Stanisław Barańczak, „W Drodze” 1992, Poznań, akt V, scena V, s. 136.

3 Primo Levi, Czy to jest człowiek, op. cit., s. 151.

4 Ibid.

5 Ibid.

6 Joseph Goebbels, Tagebücher, 5. September 1941 .

7 Idem, Dzienniki, 27 kwietnia 1942, przeł. Eugeniusz Cezary Król, Świat Książki, Warszawa 2013, s. 388.

8 Marc Bloch, Dziwna klęska, przeł. Katarzyna Marczewska, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008, s. 98.1

Wynaturzenie myśli nordyckiej
Od platońskiego rasizmu do stoickiego uniwersalizmu

Filozofia grecka to „jeden z najważniejszych tworów ducha zrodzonych z podglebia rasy i narodu indogermańskiego, czyli nordyckiego”1, czytamy w przejrzanym i poprawionym wydaniu podręcznego słownika filozoficznego dla niemieckich studentów, Philosophisches Wörterbuch Heinricha Schmidta, którego gruntowna przeróbka wydawała się konieczna. Dziewiąte i ostatnie za życia autora wydanie ukazało się bowiem w roku 1934. W przedmowie do owego dziesiątego wydania stwierdza się, że filozofia nie może uniknąć aggiornamento na skutek rewolucji narodowosocjalistycznej:

Czas nie stoi w miejscu. Pojawiają się nowe słowa, nowe pojęcia, podczas gdy inne znikają, nowe znaczenia i wartości nabierają pierwszorzędnej wagi i ukazują nam w nowym świetle nie tylko teraźniejszość, ale również przeszłość . Wielka rewolucja w wartościach, jaka od 1933 roku dokonuje się w Niemczech we wszystkich dziedzinach życia, dotyczy również nauki, a zwłaszcza filozofii, która od zawsze zajmowała się, a nawet była całkowicie pochłonięta zagadnieniami ideologicznymi. Toteż, bardziej niż kiedykolwiek, wartości ideologiczne muszą wysunąć się na pierwszy plan2.

W wykładzie wygłoszonym latem 1941 roku, w szczycie uniesienia pasmem zwycięstw i piorunującym Blitzkriegiem na Bałkanach, historyk i filozof, Oskar Becker, jest co do Greków bardziej jednoznaczny: „Filozofia grecka jest filozofią narodu pokrewnego nam rasowo”3.

W tych cytatach warto zwrócić uwagę na dwie sprawy. Po pierwsze, gdy naziści słyszą słowo „kultura”, nie wyciągają rewolweru, wbrew całkowicie apokryficznemu zdaniu, które przypisuje się Goebbelsowi. Po drugie, to dziwne zestawienie słów „rasa” i „filozofia”, które w naszych oczach ociera się o oksymoron. Słowo „rasa” wraz z jego pochodnymi stanowi przedmiot obszernych rozważań w nowym wydaniu słownika Schmidta. To pojęcie o tak nieostrych konturach, że z jego powodu intelektualiści partii nazistowskiej uważani są powszechnie za szarlatanów aż do lat trzydziestych XX wieku4, urasta do rangi głównego pojęcia hermeneutycznego.

Gdy zatem naziści słyszą słowo „kultura”, wyciągają raczej stetoskop lub kraniometr. Narodowosocjalistyczny rasizm, głosząc determinizm biologiczny, narzuca medyczne rozumienie wszelkiej ludzkiej twórczości, objawową koncepcję wytworów kultury.

Okazuje się, że doktryna narodowosocjalistyczna, tak samo jak sprowadza do biologii polityczność, tak też dokonuje naturalizacji tego, co kulturowe. Wytwór kultury, czy będzie to średniowieczna katedra, renesansowy obraz czy też grecki traktat filozoficzny, nie jest owocem inspiracji lub wolnej decyzji jednostki, a tym bardziej w specyficznym przypadku filozofii, rzekomo uniwersalnego rozumu, tej liberalnej i kosmopolitycznej chimery, którą naziści odrzucają. Każde dzieło ducha jest zdeterminowane przez krew i ziemię: Blut und Boden to konieczne warunki ludzkiej twórczości. W ten sposób biologiczny determinizm nazistowskiego rasizmu redukuje ideologię do biologii i, ogólniej, kulturę do natury. Głosi coś w rodzaju ucieleśniającego heglizmu, który w każdym wytworze kultury widzi nie reifikację ducha, lecz materializację krwi, której duch jest jedynie przejawem, wyrazem, sposobem istnienia. Krew (Blut) i właściwości tej krwi decydują o wszystkim, podczas gdy środowisko (Boden, Umwelt) umożliwia lub opóźnia ujawnienie się jej potencjału.

Świadczy o tym stosunek nazistów do sztuki. Niemiecka sztuka ekspresjonistyczna jest, według profesora Paula Schultze-Naumburga, przejawem zaburzeń zdrowotnych, ciała i ducha tak bardzo chorych, że pacykarze malują od tego niebieskie włosy. W swojej pouczającej książce Kunst und Rasse (Sztuka i rasa), wydanej w 1928 roku, Schultze-Naumburg twierdzi, że Franz Marc i inni, gdy malują, naprawdę widzą niebieskie włosy czy czerwone drzewa. Ich sztuka to nic innego jak przejaw chorobliwej biologii w czystej postaci, niewydolnego systemu nerwowego, nieodwracalnie zaburzonej percepcji zmysłowej. Odtąd oświeceni rasologowie5 powinni traktować ich dzieła nie jako sztukę, źródło bezinteresownej radości, lecz jako objaw patologiczny, przedmiot analizy nozograficznej. Rasolog najpierw zabroni dostępu do nich publiczności, którą, wręcz przeciwnie, należy podbudowywać przedstawieniami zdrowego piękna i chronić przed chorobliwymi objawami, po czym przystąpi do badania tych zwyrodniałych wytworów i zaproponuje ich racjonalną etiologię: przyczyną rozchwiania systemu nerwowego prowadzącego do takich niedorzeczności jest krzyżowanie się ras lub zaburzenia, przed którymi należy chronić rasę, izolując chory podmiot i jego wytwory.

Widzimy zatem, że przymiotnik „zdegenerowany” w utartym wyrażeniu „sztuka zdegenerowana” nie jest bynajmniej figurą stylistyczną, ozdobnym czy fałszywie polemicznym epitetem. Głębiej niż zwykła obelga słowo to wyraża biologiczne odrzucenie, osąd medyczny nie tyle negatywny, ile unicestwiający, ponieważ należy je rozumieć dosłownie: sztuka potępiana przez nazistów jest wyrazem krwi zde-generowanej, czyli pozbawionej rodzaju, gatunku – niemiecki mówi o entartete Kunst, przy czym ent-artet znaczy „pozbawiony Art”, w niemieckim synonim słowa Rasse.

Ta biologiczna i medyczna hermeneutyka, to rasologiczne odczytanie sztuki bywa również stosowane do innych zjawisk kulturowych, takich jak filozofia grecka: dzieło filozoficzne nie jest abstrakcyjnym wyrazem absolutnej idealności. Jest dzieckiem swojego czasu, z ciała, ziemi i krwi. Przed napisaniem Mein Kampf przez Hitlera (1924) czy Der Mythus des 20. Jahrhunderts przez Alfreda Rosenberga (1935), idealność filozoficzna, to dążenie jeśli nie do absolutu, to przynajmniej do ogólności, była już brana pod lupę przez filozofie podejrzeń, które wykazały całą jej względność w stosunku do czasu, miejsca, a nawet uwarunkowań fizycznych: Marks odniósł filozoficzną pseudouniwersalność do społeczno-ekonomicznych warunków produkcji, Nietzsche rozważał „problem Sokratesa”, idiosynkrazję przegranego, który przez urazę oddaje się dialektyce, a Freud umniejszył „ja” i rozum wiktoriańskiego podmiotu wobec nadzwyczajnych mocy id.

Naziści również chętnie przyjmują postawę podejrzliwości wobec rozumu, tym bardziej że jego panowanie idzie w parze z liberalnym i ze wszech miar szkodliwym kosmopolityzmem, narzuconym przez Wielką Rewolucję Francuską i ideologię praw człowieka. Co ciekawe, chociaż nie zapominają o Nietzschem, najbliżej im do Freuda. Oni również rozwijają psychofizyczną egzegezę wytworów ducha, z tą istotną różnicą, że ani Freud, ani Nietzsche nie wiążą dzieł myśli czy twórczości artystycznej z jakimkolwiek determinizmem rasowym: upraszczając, kompleks Edypa jest uniwersalny, podobnie jak działanie sił reaktywnych u Nietzschego. Ten zresztą nie pojmował nadczłowieka w kategoriach rasowych. Nietzscheańska typologia i aksjologia nigdy nie były rasistowskie, nie wspierały się nawet na żadnej rasologii, gdyż ludzie pełni urazy, przegrani bywają nordyccy, tak jak piękną figurą nadczłowieka jest żydowski wojownik ze Starego Testamentu.

W stosunku do filozofii greckiej naziści, z racji ich głębokiego biologizmu, stosują redukcję symptomalną. Filozofia ukazuje, czym byli Grecy w 530, 399 i 364 roku przed naszą erą, a raczej czym był grecki Volkstum (naród, rasa).

Los greckiego Volkstum leżał bowiem nazistom na sercu, o czym świadczy bogata literatura historyczna, antropologiczna, politologiczna, zarówno naukowa, jak i popularyzatorska, jaką mu poświęcono. Historycy pokazali, jak wielką wagę naziści przykładają do włączenia Grecji antycznej do rasy nordyckiej: według teorii rozpowszechnianej przez partię, a następnie przez partię-państwo, Grecy są rasy germańsko-nordyckiej, a miasta greckie zostały założone przez pochodzące z Północy plemiona rolników-żołnierzy. To przywłaszczenie świetnych zmarłych przez rasę wyjątkowo ubogą w świadectwa historycznej wielkości pozwala jej rościć pretensje do splendoru kultury, która fascynowała niemiecki Bildungsbürgertum od czasów Winckelmanna, a Europę od oblężenia Missolungi. Grecy byli wielcy, wyrafinowani, po czym zniknęli z wielkiej sceny historii. Los starożytnej Grecji jest więc pouczającym przykładem dla nowych Niemiec: ich wielkość może kroczyć szlakami przetartymi przez wielki nordycki naród Starożytności. Ich upadku będzie można uniknąć, o ile wyciągnie się właściwą naukę z upadku Grecji jako hegemonicznej cywilizacji.

Aby zgłębić los greckiego Volkstum, trzeba pochylić się nad jego historią, lecz tablica chronologiczna z ciągiem dat niewiele powie, jeśli nie poświęci się uwagi wypracowanej przez Greków wizji świata. Ta Weltanschauung była warunkiem ich wzlotu, lecz także przerwania go i upadku. Warunkiem, lecz nie przyczyną, gdyż sama Weltanschauung jest uwarunkowana jakością krwi, z której rodzą się różne idee, zależnie od tego, czy jest czysta, czy skażona.

Filozofia wyraża więc stan rasy: logos to nic innego jak głos ethnos i jego statusu rasowego. Gdy filozofia jest śmiała, zdecydowana, stanowcza, wyraża energię krwi lub jej odrodzenie. Gdy, przeciwnie, jest indywidualistyczna lub pesymistyczna – wyraża jej zepsucie, powolne staczanie się w bagno mieszania się krwi i niezróżnicowania. Jeśli jest heroiczna i arystokratyczna, z pewnością wyraża czystość niczym nieskalanej krwi nordyckiej. Jeśli, przeciwnie, jest demokratyczna i egalitarystyczna, zdradza mieszankę krwi straconej przez związki z innymi rasami.

W tych warunkach studiowanie filozofii greckiej nie jest zarezerwowane wyłącznie dla szacownych erudytów z Seminare w Kilonii, Bonn czy Heidelbergu lub zamknięte w szarej ciszy bibliotek. Zresztą nic nie byłoby bardziej sprzeczne z duchem, niewątpliwie nordyckim, cywilizacji, która głosiła kalokagathia, ideał człowieka pięknego i dobrego, atlety zarówno duchem, jak i ciałem. Teraz lepiej rozumiemy, dlaczego tak wielu ludzi w Trzeciej Rzeszy odwołuje się do Grecji i filozofii greckiej: Hitler w Mein Kampf i w licznych przemówieniach, Alfred Rosenberg, Joseph Goebbels, ale także Göring i Himmler.

Specjaliści literatury klasycznej i historii starożytnej zapoczątkowują revival Platona i Sparty, ustanawiając kanon narracji o dziejach greckich, który podejmują podręczniki szkolne i broszury ideologiczne partii i jej organów. W tej narracji poczesne miejsce zajmuje Platon: jest przedstawicielem par excellence greckiej myśli nordycko-germańskiej, fundującym historię helleńskiej Weltanschauung, która kończy się zanikiem, ostatecznym rozpadem i odrzuceniem nordyckiego ideału arystokratycznego przez myśl Stoa.

W nazistowskiej recepcji i egzegezie punkt ciężkości platońskiego korpusu ulega przesunięciu: nie kładzie się już akcentu na pisma epistemologiczne czy gnoseologiczne ateńskiego myśliciela, jak na ogół utarło się to od XVI i XVIII wieku, lecz na jego pisma polityczne. Platon – metafizyk i teoretyk idei – był w oczach nazistów symbolem idealistycznego humanizmu i Aufklärung z przerostem racjonalizmu. Teoretyk poznania ustępuje miejsca twórcy koncepcji państwa i odrodzenia wspólnoty.

W broszurze wydanej przez stowarzyszenie nauczycieli narodowosocjalistycznych, czyli NSLB (Nationalsozialistischer Lehrerbund), przeznaczonej dla nauczycieli greki, wybitny hellenista, Hans Bogner, proponuje, by za jądro platońskiego dzieła uznać tryptyk „Politheia, Politikos, Nomos”6, czyli państwo, polityczność i prawa. Naczelny rasolog partii nazistowskiej, Hans F. K. Günther, który sam napisał studium o Platonie, dodaje do tego korpusu Listy7.

Dla Günthera Platon, który odtąd się liczy, to po prostu Platon „myśliciel państwa”8, a nie „przedstawiciel teorii idei”9: Platon nie jest zwykłym uczonym, „jest następcą Solonów i Klejstenesów. To historia Aten, to ich wielcy prawodawcy i mężowie stanu stanowią zaplecze jego dzieła”, nie zaś „jońscy physikoi” czy też „pierwsza księga Metafizyki Arystotelesa”10. Ta wielka postać bardziej przynależy do panteonu prawodawców i mężów stanu niż prostych metafizyków. Jak dobitnie konkluduje Werner Jaeger w artykule opublikowanym w 1933 roku w nazistowskim czasopiśmie „Volk im Werden” („Naród w stawaniu się”) – artykule, w którym gwałtownie atakuje XVIII wiek z jego indywidualistycznym humanizmem – „Platon naszego pokolenia to twórca państw, prawodawca. To już nie neokantowski systematyk i szacowny uczony filozof, jakiego widzieli w nim nasi poprzednicy”11.

Kant nie jest więc dla Jaegera archetypem niemieckiego geniusza, sławionym niekiedy jako Beethoven filozofii. To raczej groźny awatar kosmopolitycznego i abstrakcyjnego Oświecenia. Rzekomy platoński idealizm jest czymś wręcz odwrotnym: twardym i świadomym realizmem, o którym, według filozofa i znawcy Platona, Kurta Hildebrandta, „jedynie po powierzchownej lekturze można powiedzieć, że chodzi tu o niedosięgły i niebiański ideał kantowski”12.

Naziści i ich zwolennicy w szeregach pedagogów i akademików zbroją się w męskie pióro, by zdecydowanie przekreślić bladą i wątłą postać anemicznego teoretyka, mędrka podchodzącego do filozofii tak, jak podchodzi się do religii; człowieka, który strawił życie na studiowaniu abstrakcji ze szkodą dla konkretnej rzeczywistości. Hitler w Mein Kampf nie znajduje dość surowych słów, by napiętnować to, co w jego oczach jest odejściem od greckiego ideału przez niemieckie Gymnasium. Dalekie od kształtowania kalos kaghatos z greckiego wychowania, doprowadza do atrofii ciał i zwyrodniałej makrocefalii.

Otóż Platon jawi się jako doskonała antyteza tej haniebnej figury. W niczym nie przypomina rachitycznego uczonego, mola książkowego zamkniętego w swojej pracowni, lecz realizuje, zdaniem Hansa F. K. Günthera, ideał „człowieka spełnionego”13, potężnego myśliciela, a zarazem wybitnego sportowca i świetnego wojownika. Nic w tym dziwnego, gdy pomyśli się, że Platon był, jak przypomina Günther, człowiekiem nordyckim, wywodzącym się „z najwyższej szlachty attyckiej , w której najlepiej w Atenach zachowała się aż do późnych epok nordycka krew pierwotnych Hellenów”14. Platon to więc doskonałe ucieleśnienie człowieka nordyckiego, który w pełni rozwinął fizyczne i intelektualne talenty, tkwiące w zarodkach w jego rasie. Günther podkreśla, że to ktoś więcej niż „zwykły logik czy teoretyk poznania”, jakiego zrobili z niego „profesorowie filozofii”15, ci niepoprawni miłośnicy racjonalnej abstrakcji. W całej książce bezustannie atakuje Philophie-Professoren, chodzące przykłady ucieczki od życia i rezygnacji rasowej, które przeciwstawia archetypowi greckiego filozofa.

Ta nowa egzegeza platońskiego dzieła wykracza poza zamknięty krąg akademickich potyczek, w których ochoczo kruszą kopie bojownicy nordyckiej greckości. Platon jest także przedmiotem nauczania na lekcjach historii i greki w liceach. To, że licealiści Trzeciej Rzeszy powinni zapoznać się z Platonem, jest oczywistością dla platoników i hellenistów: dla Adolfa Ruscha, profesora literatury klasycznej w liceum Momsena w Berlinie-Grunewaldzie, Platon jest ni mniej, ni więcej tylko „wychowawcą człowieka niemieckiego”16. W artykule poświęconym nauczaniu Platona, Rusch przypomina, że nowa szkoła powinna zapomnieć o jednostce, aby promować grupę, wspólnotę narodu, Volksgemeinschaft. Platon bowiem jest tym, który walczył przeciwko „sofistyce”, będącej żałosnym wyrazem „skrajnego indywidualizmu”. Wbrew „maksymie, zgodnie z którą człowiek miałby być miarą wszystkich rzeczy”, która rozsławiła Protagorasa, Platon na powrót przenosi jednostkę „w całość porządku świata”, zarówno w porządek kosmosu, jak i polis. Platon jest więc „w wychowaniu młodego człowieka w państwie i dla państwa takiego jak nasze najpewniejszym środkiem”17 do pobudzenia nowej generacji, oddanej ciału narodu i państwu.

Czytając podręczniki szkolne, dochodzi się do wniosku, że Platon z kursów historii przedstawiany jest jako wybitna postać nordyckiego oporu przeciwko dekadencji rasowej, intelektualnej i moralnej państwa ateńskiego i świata greckiego w ogólności, podkopywanego, pomimo napomnień filozofa, przez zło, które w końcu go zmiotło. Również kursy greki przedstawiają Platona jako ostatni wzlot nordyckiej helleńskości. W 1936 roku, w ramach konsultacji przed reformą programów nauczania w szkołach średnich, zorganizowanych przez Bernharda Rusta, profesora łaciny, nazisty od samego początku i Ministra Edukacji Rzeszy, powstała nota napisana przez nauczyciela literatury klasycznej, zachowana w archiwach federalnych w Berlinie-Lichterfelde, której autor tymi słowy wychwala dzieło filozofa:

Trzeba zapoznawać uczniów z Platonem właśnie dlatego, że w nim duch nordycki staje do walki przeciwko najbardziej szkodliwej dekadencji, przeciwko całej epoce destrukcji. Nawet jeśli nie zdołał powstrzymać rozkładu narodu ateńskiego, jego walka do dziś porusza wszystkich ludzi należących do jego rasy18.

Wszystkim, którym przyszłoby do głowy widzieć w Platonie wyłącznie eterycznego ducha unoszącego się na czystym niebie idei, w innym piśmie do ministerstwa przedstawia się opinię, że:

aktywny nordycki duch znalazł swój najsubtelniejszy wyraz w filozofii Platona. Poszukiwanie wiedzy zaprzęgnięte jest u niego w służbę kształtowania ludzi i państw. Podczas gdy dla człowieka Wschodu kontemplacja jest celem samym w sobie, kontemplacja platońska pozostaje nierozłączna z działaniem19.

Wprowadzenie w tym miejscu tradycyjnej filozoficznej pary działanie–kontemplacja ma na celu zanegowanie obrazu Platona kontemplacyjnego, rozprawiającego bez końca pod ateńskim niebem o nieśmiertelności duszy i realności idei. Platon jest człowiekiem praxis, działania politycznego, a nie theoria czy metafizycznej contemplatio. Ta ostatnia jest zdecydowanie podporządkowana pierwszej. Bezcelowa kontemplacja jako sztuka dla sztuki jest wynaturzeniem ducha, wycofaniem się ze świata przez rasę wrogą życiu i ciału, głęboko indywidualistyczną i chorobliwą: rasę wschodnią. Determinizm rasowy warunkuje postawę Platona, podobnie jak współczesnych mu (sofistów) czy późniejszych (stoików) myślicieli, wywodzących się ze Wschodu: to oczywiste, że vita activa, bios politikos jest platońskie, gdyż duch nordycki, jak twierdzi ówczesna „psychologia rasowa” (Rassenpsychologie), jest z gruntu zaangażowany, aktywny20.

W innym piśmie, skierowanym do ministra Rusta, nauczanie Platona okazuje się „praktykowaniem edukacji rasowej”21. Każda dobra pedagogika rasowa postara się więc o to, by metodycznie przeciwstawić Platona „sofistyce i retoryce jako przejawom obcego wpływu na rasę” i „oznakom dekadencji”22.

Nowe programy z 1938 roku, wprowadzone reformą Rusta, uwzględniają tego rodzaju postulaty. Platon znalazł się wśród czterech autorów wpisanych do programu nauczania greki na różnych etapach23, wraz z Homerem, Tukidydesem i Ksenofontem. Tego ostatniego przedkłada się nad Izokratesa i Demostenesa, klasyków w nauczaniu greki, winnych jednak przynależności do schyłkowego dla Aten IV wieku, podobnie zresztą jak nad Arystotelesa i stoików, zupełnie nieobecnych w programie nauczania greki. Waga Platona w programach okazuje się jeszcze większa, gdy weźmie się pod uwagę wszystko, co platońskie u Ksenofonta, który był wprawdzie jego rywalem, lecz także, jak Platon, filospartiatą stanowczo przeciwnym demokracji ateńskiej.

Wraz z Platonem, niemieckim uczniom wpajać się będzie etykę walki. Günther zauważa, że termin „filozofia”, który dla nas jest już tylko „słowem złożonym z czterech martwych sylab, zrozumiałych jedynie dla erudyty”24, dla Greków miał zupełnie inne znaczenie.

Kurt Hildebrandt, profesor uniwersytetu w Kilonii, przestrzega przed błędem, jakim byłoby utożsamienie filozofa z „uczonym akademickim” czy „abstrakcyjnym badaczem”25. Filozof to wojownik i semantyka militarna, zauważa Hildebrandt, rzeczywiście organizuje dużą część platońskiego dyskursu: „Filozof Platona jest przeciwieństwem abstrakcyjnego erudyty: to mężczyzna, który odznaczył się w wojnie, a także w prowadzeniu spraw państwa”26.

Widzimy więc, że właściwa Grekom agonistyczna koncepcja świata przenika całe dzieło najbardziej greckiego z Greków, jakim był Platon, co bezsprzecznie dowodzi jego nordyckiej natury: „Platon zgadza się z Heraklitem: polemos jest ojcem wszelkiej rzeczy”, co sprawia, że „wychowanie wojowników znajduje się w centrum politei”27, a „być prawdziwym człowiekiem znaczy dla niego to samo, co być wojownikiem”28. Zresztą ci noszący miano filozofów-władców początkowo są przede wszystkim wojownikami, których „zwolniono z kasty wojowników dopiero w wieku pięćdziesięciu lat” po tym, jak szczególnie wyróżnili się w służbie wojskowej i w służbie ducha29. Figura wojownika i udział w walce mają walor pasowania intelektualnego i kulturalnego. W tym samym czasie filozof, Ernst Krieck, w wykładzie inauguracyjnym z 10 maja 1933 w Berlinie nawołuje studentów, by stali się politycznymi żołnierzami, podczas gdy Führer und Rektor uniwersytetu we Freiburgu, Martin Heidegger, posługując się platońskim trójpodziałem z Państwa, definiuje, obok służby wojskowej i służby pracy, służbę wiedzy.

1 Heinrich Schmidt, Griechische Philosophie, w: idem, Philosophisches Wörterbuch – Zehnte Auflage, völlig neu bearbeitet von Werner Schingnitz und Joachim Schondorff, Kröner, Stuttgart 1943, s. 208.

2 Ibid.

3 Oskar Becker, Die griechische Philosophie, w: Oskar Becker, Karl F. Chudoba et al., Griechenland Vorträge, Scheur, Bonn 1944, s. 242.

4 Por. Édouard Conte, Cornelia Essner, La Quête de la race. Une anthropologie du nazisme, Hachette, Paris 1995.

5 Niemiecki termin Rassenkunde (nauka o rasie) tłumaczymy jako „rasologię”, a Rassenkundler jako „rasolog”.

6 Hans Bogner, Platon im Unterricht, Diesterweg, Frankfurt 1937, s. 8.

7 Hans F. K. Günther, Platon als Hüter des Lebens. Platons Zucht- und Erziehungsgedanken und deren Bedeutung für die Gegenwart, Lehmann, Monachium 1928, wyd. drugie 1935, przedmowa.

8 Ibid., s. 16.

9 Ibid.

10 Ibid.

11 Werner Jaeger, Die Erziehung des politischen Menschen und die Antike, „Volk im Werden” 1933, t. I , z. 3, s. 46.

12 Kurt Hildebrandt, Platon. Der Kampf des Geistes um die Macht, Bondi, Berlin 1933, s. 265.

13 Hans F. K. Günther, Platon als Hüter des Lebens, op. cit., s. 9.

14 Ibid.

15 Ibid., s. 11.

16 Adolf Rusch, Plato als Erzieher zum Deutschen Menschen, w: Humanistische Bildung im Nationalsozialistischen Staate, Teubner, Berlin 1933, s. 44–49.

17 Ibid., s. 45.

18 „Vorschläge für die Gestaltung des Unterrichts in den alten Sprachen”, von Oberstudiendirektor Billen, 1936, BABL/R/4901/4614, karty 244–269, fos 245–246.

19 Richtlinien für Griechisch, Mecklenburgisches Staatsministerium, Abt. Unterricht, BABL/R/4901/4664, karty 279–285, karty 281–282.

20 Leistungsmensch z psychologii psychorasowej Ludwiga Ferdinanda Claußa stoi w opozycji do wschodniego Darbietungsmensch, uległego, słabego i skrytego. Por. Ludwig Ferdinand Clauß, Rasse und Seele. Eine Einführung in den Sinn der leiblichen Gestalt, Lehmann, Monachium 1926.

21 Richtlinien für Griechisch, op. cit., karty 281–282.

22 Ibid.

23 Bernhard Rust (red.), Erziehung und Unterricht in der Höheren Schule. Amtliche Ausgabe des Reichs- und preussischen Ministeriums für Wissenschaft, Erziehung und Volksbildung, Weidmann, Berlin 1938, s. 250.

24 Hans F. K. Günther, Platon als Hüter des Lebens, op. cit., s. 19.

25 Kurt Hildebrandt, Platon, op. cit., s. 226.

26 Ibid., s. 247.

27 Ibid., s. 226.

28 Ibid., s. 234.

29 Ibid., s. 240.