Neurologia wieku podeszłego - ebook

AUTORZY

Dr hab. n. med.

AGNIESZKA GORZKOWSKA, prof. uczelni

Katedra Neurologii

Klinika Neurorehabilitacji

Wydział Nauk Medycznych w Katowicach

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Prof. dr hab. n. med.

ALEKSANDRA KLIMKOWICZ-MROWIEC

Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii

Klinika Chorób Wewnętrznych i Geriatrii

Uniwersytet Jagielloński-Collegium Medicum

Szpital Uniwersytecki w Krakowie

---------

Dr hab. n. o zdr.

MARTA BANACH

Katedra i Klinika Neurologii

Uniwersytet Jagielloński-Collegium Medicum

Dr n. med.

ROBERT BONEK

Oddział Neurologiczny i Neuroimmunologii Klinicznej

Oddział Udarowy Regionalny Szpital Specjalistyczny

im. dr. Władysława Biegańskiego w Grudziądzu

Prof. dr hab. n. med.

ALINA BORKOWSKA

Katedra Neuropsychologii Klinicznej

Wydział Nauk o Zdrowiu

Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Dr hab. n. o kult. fiz.

JAROSŁAW CHOLEWA, prof. uczelni

Katedra Prozdrowotnej Aktywności Fizycznej i Turystyki

Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach

Dr n. o kult. fiz.

JOANNA CHOLEWA

Instytut Sportu, Katedra Wychowania Fizycznego i Adaptowanej Aktywności Fizycznej

Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach

Dr n. med.

AGATA CZARNOWSKA

Klinika Neurologii

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Prof. dr hab. n. med.

IZABELA DOMITRZ

Klinika Neurologii WLS

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Dr n. o kult. fiz.

MAGDALENA FILIP

Zakład Rehabilitacji w Neurologii i Psychiatrii

Instytut Rehabilitacji Klinicznej

Wydział Rehabilitacji Ruchowej

Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie

Mgr psych.

MARIA FORYCKA

Katedra Medycyny Paliatywnej

Instytut Nauk Medycznych

Collegium Medicum

Uniwersytet Zielonogórski

Prof. dr hab. n. med.

PIOTR GAŁECKI

Katedra Chorób Układu Nerwowego

Klinika Psychiatrii Dorosłych

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Prof. dr hab. med.

JERZY GĄSOWSKI

Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii

Klinika Chorób Wewnętrznych i Geriatrii

Uniwersytet Jagielloński-Collegium Medicum

Szpital Uniwersytecki w Krakowie

Dr hab. n. med.

BARBARA GRYGLEWSKA, prof. uczelni

Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii

Klinika Chorób Wewnętrznych i Geriatrii

Uniwersytet Jagielloński-Collegium Medicum

Szpital Uniwersytecki w Krakowie

Dr n. med.

IZABELA GUMÓŁKA

Beskidzkie Centrum Onkologii – Szpital Miejski im. Jana Pawła II w Bielsku-Białej

Dr n.med.

HANNA HŰPSCH-MARZEC

Zakład Chorób Przyzębia i Błony Śluzowej Jamy Ustnej w Zabrzu

Katedra Stomatologii Zachowawczej z Endodoncją w Bytomiu

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Dr hab. n. med.

JOANNA JĘDRZEJCZAK, prof. uczelni

Klinika Neurologii i Epileptologii

Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie

Prof. dr hab. n. med.

KORNELIA KĘDZIORA-KORNATOWSKA

Katedra Geriatrii

Wydział Nauk o Zdrowiu

Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Dr n. med.

ALICJA KLICH-RĄCZKA

Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii

Klinika Chorób Wewnętrznych i Geriatrii

Uniwersytet Jagielloński-Collegium Medicum

Szpital Uniwersytecki w Krakowie

Dr n. hum.

KLAUDIA KLUJ-KOZŁOWSKA, neurologopeda

Instytut Logopedii

Wydział Filologiczny

Uniwersytet Gdański

Dr hab. n. med.

ADAM KOBAYASHI, prof. uczelni

Zakład Farmakologii i Farmakologii Klinicznej

Instytut Nauk Medycznych

Wydział Medyczny – Collegium Medicum

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Dr n. med.

MAGDALENA KOCOT-KĘPSKA, EDPM

Zakład Badania i Leczenia Bólu

Katedra Anestezjologii i Intensywnej Terapii

Uniwersytet Jagielloński-Collegium Medicum

Dr hab. n. med.

EWA KRZYSTANEK, prof. uczelni

Katedra i Klinika Neurologii

Wydział Nauk o Zdrowiu w Katowicach

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Dr n. med.

JACEK KUNICKI

Klinika Nowotworów Układu Nerwowego

Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie

Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie

Prof. dr hab. n. med.

WOJCIECH LEPPERT

Katedra Medycyny Paliatywnej

Instytut Nauk Medycznych

Collegium Medicum

Uniwersytet Zielonogórski

Szpital Kliniczny im. Heliodora Święcickiego

Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Lek.

GRZEGORZ LOROCH

Katedra Medycyny Paliatywnej

Instytut Nauk Medycznych

Collegium Medicum

Uniwersytet Zielonogórski

Hospicjum im. Lady Sue Ryder of Warsaw w Zielonej Górze

Dr hab. n. med.

BEATA ŁABUZ-ROSZAK, prof. uczelni

Klinika Neurologii, Instytut Nauk Medycznych

Uniwersytet Opolski

Oddział Neurologii i Udarowy

Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. św. Jadwigi w Opolu

Mgr fizjoterapii

ŁUKASZ MAGNUSZEWSKI

Klinika Geriatrii

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Prof. dr hab. n. med.

TOMASZ MANDAT

Klinika Nowotworów Układu Nerwowego

Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie

Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie

Prof. dr hab. n. med.

SŁAWOMIR MICHALAK

Zakład Neurochemii i Neuropatologii

Katedra i Klinika Neurochirurgii i Neurotraumatologii

Katedra Neurologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr hab. n. o kult. fiz.

ELŻBIETA MIREK, prof. uczelni

Zakład Rehabilitacji w Neurologii i Psychiatrii

Instytut Rehabilitacji Klinicznej

Wydział Rehabilitacji Ruchowej

Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie

Dr hab. n. med.

JOANNA MUSIALIK

Katedra i Klinika Nefrologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Dr n. med.

JUSTYNA PIGOŃSKA

Centralny Szpital Kliniczny

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Miejskie Centrum Medyczne im. dr. Karola Jonschera w Łodzi

Dr n. med.

KAROLINA PIOTROWICZ

Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii

Klinika Chorób Wewnętrznych i Geriatrii

Uniwersytet Jagielloński-Collegium Medicum

Szpital Uniwersytecki w Krakowie

Dr n. med.

KLAUDIA PLINTA

Klinika Neurologii

Instytut Nauk Medycznych

Uniwersytet Opolski

Oddział Neurologii i Udarowy

Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. św. Jadwigi w Opolu

Mgr prawa

PATRYCJA POTEJKO

Sąd Okręgowy w Katowicach

Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury

Dr n. med.

JOANNA RYBACKA-MOSSAKOWSKA

Zakład Neurochemii i Neuropatologii

Katedra Neurologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr hab. n. med.

IWONA SARZYŃSKA-DŁUGOSZ

Oddział Rehabilitacji Neurologicznej

II Klinika Neurologiczna

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

Dr n. med.

ALEKSANDRA SKIBA

Klinika Psychiatrii Dorosłych

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Dr hab. n. med.

PAWEŁ SOKAL, prof. uczelni

Klinika Neurochirurgii i Neurologii

Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. J. Biziela

Wydział Nauk o Zdrowiu

Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Dr hab. n. ekon.

PIOTR SZUKALSKI, prof. uczelni

Katedra Socjologii Struktur i Zmian Społecznych

Instytut Socjologii

Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny

Uniwersytet Łódzki

Dr n. med.

MARTA ŚWIĘTEK

Klinika Geriatrii

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Lek.

MICHAŁ ŚWIĘTEK

Klinika Otolaryngologii

Uniwersytecki Szpital Kliniczny w Białymstoku

Dr hab. n. biol.

GRZEGORZ TYLKO, prof. uczelni

Zakład Biologii i Obrazowania Komórki

Instytut Zoologii i Badań Biomedycznych

Wydział Biologii

Uniwersytet Jagielloński

Prof. dr hab. n. med.

ADAM WICHNIAK

III Klinika Psychiatryczna i Ośrodek Medycyny Snu

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

Dr n. med.

ALEKSANDRA WIERZBICKA

Zakład Neurofizjologii Klinicznej

Ośrodek Medycyny Snu

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

Dr hab. n. biol.

DOMINIKA WŁOCH-SALAMON

Zespół Genetyki Ewolucyjnej

Instytut Nauk o Środowisku

Wydział Biologii

Uniwersytet Jagielloński

Prof. dr. hab. n. med. i n. o zdr.

ZYTA BEATA WOJSZEL

Klinika Geriatrii

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Dr hab. n. med.

JAROSŁAW WOROŃ

Zakład Farmakologii Klinicznej

Katedra Farmakologii

Wydział Lekarski

Uniwersytet Jagielloński-Collegium Medicum

Szpital Uniwersytecki w Krakowie

Oddział Kliniczny Anestezjologii i Intensywnej Terapii

Gabinet Farmakologii Klinicznej

Prof. dr hab. n. med.

JOANNA ZAJKOWSKA

Klinika Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji

Uniwersytet Medyczny w BiałymstokuPRZEDMOWA

Drodzy Czytelnicy!

Zapraszamy do podróży w świat neurologii osób starszych. Oddajemy do Państwa rąk pierwsze wydanie _Neurologii wieku podeszłego_, książki, która powstała z pasji do neurologii i zainteresowania problemami człowieka starszego oraz przeświadczenia o potrzebie definiowania wyłaniającej się nowej podspecjalizacji. Warto bowiem zauważyć, że znakiem ostatnich lat jest nie tylko fascynujący postęp w diagnostyce i terapii dokonujący się w wielu obszarach medycyny, lecz także coraz dłuższy czas spędzany przez neurologa na leczeniu pacjentów z problemami związanymi z wiekiem. W starszej populacji pacjentów obserwujemy zarówno nowe deficyty neurologiczne wynikające z procesu starzenia, jak i wpływ starzenia na już istniejące stany neurologiczne.

Autorzy książki, reprezentujący różne dziedziny nauki i różne specjalizacje medyczne, wraz z zespołem redakcyjnym stworzyli nowy podręcznik, w którym dzielą się wiedzą na temat najnowszych osiągnięć w badaniach i praktyce klinicznej dotyczących złożonych problemów chorych neurologicznie osób starszych.

W części pierwszej zostały zawarte zagadnienia demograficzne, prawne i biologiczne dotyczące seniorów i procesu starzenia się. Naszą intencją było zwrócenie uwagi na szeroki kontekst, w którym należy rozpatrywać funkcjonowanie osoby starszej, odmienność i specyfikę tego okresu życia, zwłaszcza jeśli jest on naznaczony chorobą neurologiczną.

Część druga jest poświęcona zagadnieniom klinicznym – diagnostyce, profilaktyce oraz leczeniu schorzeń i zaburzeń neurologicznych. Zaznaczmy tu, że diagnoza neurologiczna może być trudniejsza w przypadku starszych pacjentów, u których objawy kliniczne są często nietypowe, wywiad niekiedy niełatwy do uzyskania, dodatkowe badania trudniejsze do interpretacji, a znane objawy neurologiczne często wieloczynnikowe i wynikające z patologii w wielu miejscach w układzie nerwowym i poza nim. Przy tym osoby starsze mogą odnosić korzyści z tych samych podejść terapeutycznych i prewencyjnych, co młodsi pacjenci, jednak należy uwzględnić specyfikę okresu życia podczas prowadzenia interwencji.

_Neurologia wieku podeszłego_ łączy wiedzę i doświadczenie ekspertów, którzy przygotowali książkę nie tylko wszechstronną pod względem zakresu, lecz także z istotnym praktycznym naciskiem na wskazówki dotyczące postępowania z pacjentami starszymi z zaburzeniami neurologicznymi. Jesteśmy bardzo wdzięczne wszystkim naszym znakomitym Autorom, że zechcieli podjąć się wraz z nami przygotowania tej wyjątkowej pozycji.

Agnieszka Gorzkowska

Aleksandra Klimkowicz-Mrowiec
PIOTR SZUKALSKI
1
PROCES STARZENIA SIĘ LUDNOŚCI POLSKI – O WYŁANIAJĄCYCH SIĘ WYZWANIACH ZDROWOTNYCH, SPOŁECZNYCH, GOSPODARCZYCH I POLITYCZNYCH

Wprowadzenie

Starzenie się ludności to proces polegający na wzroście udziału seniorów w danej populacji. Proces ten obecny jest we wszystkich społeczeństwach, w których zaobserwowano odejście od współwystępowania wysokiej rozrodczości i wysokiej umieralności, tj. warunków typowych dla społeczeństw tradycyjnych. Patrząc na obecną, a zwłaszcza spodziewaną, liczbę seniorów i na zmiany strukturalne w zbiorowości najstarszych Polaków, zawczasu należy przygotować się na konsekwencje zachodzących przemian. Proces ten prowadzi do wielu różnorodnych skutków, oddziałując praktycznie na każdą sferę życia, w tym i bezpośrednio, i pośrednio na usługi medyczne z zakresu (gero)psychiatrii czy neurogerontologii.

Demografowie od chwili zauważenia wspomnianej zmiany struktury wieku analizują ją, jednym zaś z największych problemów badawczych jest jednoznaczne określenie progu starości, tj. wieku, którego przekroczenie oznacza włączenie się jednostki do zbiorowości seniorów. Najczęściej wykorzystywane są cezury wieku 60 lat (polska ustawa z dnia 11 września 2015 r. o osobach starszych ) lub 65 lat (większość organizacji międzynarodowych), choć nie brak głosów o konieczności poszukiwania innych, alternatywnych cezur, uwzględniających zmieniający się stan zdrowia i realia demograficzne .

Celem niniejszego rozdziału jest wskazanie na przyczyny występowania starzenia się ludności i specyfikę tego procesu, na dotychczasowy i przewidywany jego przebieg w Polsce, na specyfikę sytuacji zdrowotnej populacji obecnych i przyszłych seniorów – mieszkańców naszego kraju oraz na konsekwencje społeczne, ekonomiczne i polityczne wzrostu znaczenia zbiorowości seniorów.

Przyczyny starzenia się ludności

Podstawowymi przyczynami starzenia się ludności są długoterminowe zmiany reprodukcji ludności, nazywane przejściem demograficznym i drugim przejściem demograficznym. Przejście demograficzne jest konsekwencją modernizacji społecznej, tj. zmian sposobu funkcjonowania społeczeństwa prowadzących do upowszechniania się racjonalnego myślenia, przejawiających się: 1) poprawą stanu odżywiania ludności dzięki zwiększeniu wydajności rolnictwa, obniżeniu marnotrawstwa żywności w czasie jej przechowywania i przetwarzania oraz łatwości jej transportowania; 2) poprawą warunków mieszkaniowych i bytowych dzięki dostępowi do tańszych, bardziej dostępnych, masowych produktów przemysłowych; 3) poprawą dostępu do usług zdrowotnych i leków w konsekwencji rozwoju medycyny i modyfikacji jej celów (od leczenia chorych do zapobiegania wystąpieniu choroby). W rezultacie powyższych zmian nastąpiło przejście epidemiologiczne – tj. poprawa stanu zdrowia ludności i obniżenie umieralności, przejawiające się najpełniej: obniżaniem prawdopodobieństw zgonów w każdym wieku, zmianą rozkładu zgonów według wieku (od dominacji zgonów dzieci do dominacji zgonów seniorów i nestorów) i zmianą rozkładu przyczyn zgonów (od chorób zakaźnych i pasożytniczych do chorób neurodegeneracyjnych i cywilizacyjnych). W rezultacie wyraźnie wzrasta długość życia typowej jednostki (ryc. 1.1a), jak i jej szansa na dożycie wieku 60, 70, 80 lat, dzięki coraz dłuższemu okresowi, jaki typowa jednostka przeżywa po przekroczeniu typowych cezur wieku starszego (ryc. 1.1b).

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| a | b |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

RYCINA 1.1.

Zmiany trwania życia a) noworodków oraz b) osób starszych (60- i 75-letnich; K – kobiety, M – mężczyźni) według płci w Polsce w latach 1950–2020 (oprac. własne na podstawie bazy danych GUS _Demografia_).

W rezultacie wzrasta też liczba seniorów. Z uwagi na to, iż powyższy czynnik prowadzi do wzrostu liczby seniorów, a zatem rozszerzania się górnej części piramidy wieku – tj. graficznej prezentacji struktury wieku ludności (ryc. 1.2) – mówi się często o starzeniu się od góry piramidy wieku (wzrost liczby bezwzględnej osób starych i bardzo starych związany z wyższym prawdopodobieństwem przeżycia wcześniejszych etapów życia).

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| a | b |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

c

RYCINA 1.2.

Struktura wieku ludności Polski w latach a) 1950, b) 2000, c) 2050 (PopulationPyramid.net).

Drugim, występującym z opóźnieniem, rezultatem przejścia demograficznego jest zmniejszanie się gotowości do posiadania potomstwa wynikające i z niższej umieralności (nie jest potrzebna aż tak duża liczba potomstwa, aby któreś z nich dożyło do dorosłości), i z wyższych kosztów wychowania potomstwa (chęć zapewnienia dzieciom dobrych stanowisk pracy w społeczeństwach, w których rozwój przemysłu i usług oznacza wymóg bycia coraz lepiej wykształconym). W rezultacie zmniejsza się liczba dzieci, młodzieży i ludzi młodych. W tym przypadku mówi się o starzeniu od dołu piramidy wieku (ryc. 1.2), albowiem mniejsza liczba osób młodych przekłada się na wyższy odsetek seniorów.

Powyższa zmiana jest wzmacniana drugim przejściem demograficznym, a zatem przemianami obyczajowymi prowadzącymi do redefiniowania pomyślnego życia w taki sposób, iż jego warunkiem nie jest już realizacja karier rodzinnych – małżeńskiej i rodzicielskiej. W efekcie dodatkowo zmniejsza się liczba urodzeń i dzietność, co prowadzi do utrwalania starzenia się od dołu piramidy wieku.

W polskich realiach – podobnie jak w przypadku innych państw dotkniętych silnie II wojną światową – na tempo obserwowanych w ostatnich dekadach zmian struktury wieku ludności wpłynął czynnik generacyjny, a mianowicie niska liczba urodzeń w latach 1940–1945 i powojenna kompensacja. W ostatnim piętnastoleciu wszystkie roczniki powojennego wyżu demograficznego przekroczyły próg 60 lat, pierwsze z nich zaś w ostatnich latach osiągają wiek 75 lat. W efekcie w nadchodzących latach spodziewać się należy szybkiego wzrostu liczby osób 75-, 80- i 85-letnich pod wpływem wspomnianego czynnika generacyjnego.

W konsekwencji powyższych przemian znacząco (w długim okresie) zmienia się i liczba, i udział seniorów – o ile liczba seniorów, po dojściu do zaawansowanego wieku przez ostatnie w miarę liczne roczniki, po długim okresie szybkiego wzrostu zacznie się obniżać (ryc. 3a), o tyle również szybko rosnący odsetek osób starszych ustabilizuje się, wskutek spodziewanej depopulacji (ryc. 3b).

Przedstawione powyżej czynniki odpowiedzialne są za starzenie się populacji Polski ogółem, przy czym zdawać sobie należy sprawę z tego, iż proces ten jest bardzo zróżnicowany przestrzennie (ryc. 1.4 – powiaty podzielono na 5 jednorodnych grup, w przypadku których im ciemniejsze kolory, tym wyższy udział ludności w danej grupie wieku).

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| a | b |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

RYCINA 1.3.

Zmiany a) liczby – w tys. i b) odsetka osób starszych w Polsce w latach 1950–2100 (UN Population Prospects, 2019).

a

b

RYCINA 1.4.

Przestrzenne zróżnicowanie zaawansowania starości demograficznej – udział osób w wieku a) 60+ i b) 80+ w 2020 r. według powiatów w podziale kwintylowym (oprac. własne na podstawie bazy danych GUS _Demografia_).

Generalnie, obszary o najwyższym poziomie starości demograficznej obejmują tereny, na których występuje przynajmniej jedno z trzech poniższych zjawisk: 1) długookresowa emigracja młodzieży uciekającej z obszarów peryferyjnych na tereny o wyższej jakości życia (np. większość Podlasia, na którym odnaleźć już dziś można gminy o udziale osób w wieku 60+ powyżej 40% i w wieku 80+ rzędu 13–14% – Dubicze Cerkiewne i Orla); 2) długotrwałą niską dzietnością nierekompensowaną napływem imigracyjnym (np. Łódź); 3) wysokimi cenami nieruchomości sprawiającymi, że posiadacze mieszkań i domów decydują się na ich sprzedaż lub wynajem i wyprowadzkę na pobliskie, tańsze tereny (np. Sopot, warszawski Mokotów, czy miejscowości uzdrowiskowe, w których mieszkania wynajmowane są krótkoterminowo albo nielegalnie, co oznacza, że z formalnego punktu widzenia są niezamieszkałe – nikt w nich nie jest zameldowany).

Zdecydowana większość obszarów odznaczających się najwyższym poziomem zaawansowania starości demograficznej we współczesnej Polsce to tereny wchodzące w skład pierwszej z powyższych grup – są to zatem peryferyjne obszary wiejskie, o niskim poziomie rozwoju, tradycyjnej strukturze gospodarczej, o relatywnie niskich możliwościach zaspokajania potrzeb społecznych i zdrowotnych populacji seniorów przez samorządy.

Specyfika przebiegu starzenia się ludności

Proces starzenia się ludności powiązany jest z innymi ważnymi przemianami struktur demograficznych – podwójnym starzeniem się ludności, feminizacją starości i singularyzacją gospodarstw domowych osób starszych.

Podwójne starzenie się oznacza proces wewnętrznego starzenia się populacji osób starszych, w ramach którego mamy do czynienia z szybszym tempem wzrostu liczby seniorów w coraz starszych grupach wieku. W efekcie zmienia się struktura wieku populacji osób starszych – coraz większa ich część ma 75+, 80+, 85+ lat. Z praktycznego punktu widzenia w polskich realiach w takim przypadku warto odwołać się do wieku 80 lat, który według badania PolSenior 2 – największego badania seniorów w ostatnich latach – jest wiekiem, który rozdziela osoby w miarę sprawne od tych wymagających wsparcia w czynnościach dnia codziennego . W ostatnich latach wiek ten w Polsce przekracza relatywnie niewiele osób urodzonych w trakcie II wojny światowej, niemniej w najbliższych latach – pod wpływem wspomnianego wcześniej efektu generacyjnego – liczba najstarszych Polaków zacznie bardzo szybko rosnąć.

Podwójne starzenie się oznacza nie tylko szybki wzrost liczby osiemdziesięciolatków, lecz także dziewięćdziesięciolatków i stulatków. Już ostatnie dekady przyniosły spektakularny wzrost ich liczby (osób w wieku 90+ było według Narodowych Spisów Powszechnych w Polsce w 1988 – 58,7 tys., w 2002 – 109,0 tys., w 2011 – 126,8 tys., w 2021 – 269,8 tys.; stulatków zaś odpowiednio 1,6 tys., 1,5 tys., 3,1 tys., 4,4 tys.), a kolejne przyrosty spodziewane są w przyszłości (według ostatniej prognozy demograficznej GUS z 2014 r. w 2030 osób w wieku 90+ ma być 375,7 tys., w 2040 – 611,2 tys., natomiast w 2050 – 1017,5 tys., z kolei stulatków odpowiednio 15,4 tys., 26,2 tys., 59,1 tys.). Nawet jeśli powyższe dane będą niższe, wskutek bezpośredniego i pośredniego oddziaływania COVID-19, nastąpi bardzo znaczny wzrost liczby zarówno osób długowiecznych (90+), stulatków, jak i pozostałych osób bardzo starych, wzmagając zapotrzebowanie na typowe usługi zdrowotne, opiekuńcze i pielęgnacyjne potrzebne na tym etapie życia.

Feminizacja starości to termin oznaczający wyraźną i narastającą wraz z wiekiem liczebną dominację kobiet wśród seniorów. Choć wśród noworodków przeważają chłopcy (105–106 na 100 urodzeń dziewczynek), praktycznie w każdym wieku występuje nadumieralność mężczyzn, tj. wyższe natężenie ich zgonów. W rezultacie wspomniana nadwyżka mężczyzn zmniejsza się, w wieku 50 lat dochodzi do wyrównania się liczby kobiet i mężczyzn, po czym występuje narastająca feminizacja (ryc. 1.5).

RYCINA 1.5.

Liczba kobiet w przeliczeniu na 100 mężczyzn według jednorocznych grup wieku w Polsce w 2021 – stan na koniec roku (obliczenia własne na podstawie bazy danych GUS _Demografia_).

Choć poziom feminizacji w ostatnich dwóch dekadach powoli się obniża, wciąż się ona utrzymuje. Ma to szeroki wpływ na warunki życia osób najstarszych, ponieważ z definicji „skazuje” znaczną część kobiet na samotne zamieszkiwanie z uwagi na wcześniejszy zgon męża. Występuje w efekcie bardzo duża różnica w zakresie stanu cywilnego – a pośrednio i możliwości uzyskania wsparcia od małżonka – pomiędzy przedstawicielami obu płci. Przykładowo według Narodowego Spisu Powszechnego 2021 w wieku 70–74 lata 78,6% mężczyzn jest żonatych, zaś jedynie 9,9% owdowiałych, podczas gdy w przypadku kobiet w tym wieku odpowiednie wielkości wynoszą 50,3% i 35,4%. W wieku 80–84 lata powyższe udziały równe są w przypadku mężczyzn – 72,2% i 21,6%, zaś w przypadku kobiet – 25,6% i 64,2%. Podsumowując, im wyższy wiek danej grupy ludności, tym wyższy udział osób, które mieszkają w pojedynkę z uwagi na zgon dotychczasowego partnera oraz preferencje dzieci do zajmowania samodzielnego lokalu po założeniu własnej rodziny (zasada neolokalności). Powyższy proces nazywany jest singularyzacją gospodarstw domowych (tj. wzrostem znaczenia jednoosobowych gospodarstw domowych) i jest bezpośrednio powiązany ze wzrostem udziału seniorów w społeczeństwie.

Wyzwania społeczne, polityczne i gospodarcze

Proces starzenia się ludności może być postrzegany jako zagrożenie z uwagi na generowane koszty społeczne i gospodarcze. Bardziej właściwe jest spojrzenie na ów nieunikniony proces z perspektywy wyzwań, jakim należy sprostać z uwagi na wspomnianą nieuniknioność.

Wyzwania te mają różnorodny charakter, zaś poniżej przedstawione zostaną w skondensowany sposób.

Pierwszoplanowe wyzwania społeczne odnoszą się do: 1) zmieniającej się pozycji seniorów w życiu rodzinnym i społecznym, 2) poszukiwania dla nich nowych ról społecznych, umożliwiających wykorzystanie w bardziej satysfakcjonujący sposób posiadanego przez nich wolnego czasu, 3) narastającej dyskryminacji ze względu na wiek oraz 4) obaw o wykluczenie społeczne seniorów, przede wszystkim technologiczne.

Ważna jest świadomość, że starość łączona jest obecnie z dezaktywizacją zawodową, a zatem zakończeniem najważniejszej dla wielu (zwłaszcza mężczyzn), realizowanej kariery – pracownika. Pociąga to za sobą niższe dochody. Starość przestała być we współczesnych społeczeństwach postrzegana jako okres, gdy jednostka – dzięki kumulacji doświadczeń i wiedzy w ciągu wcześniejszych etapów życia – posiada „mądrość”, tj. umiejętność właściwej oceny sytuacji i szybkiego znajdowania skutecznych rozwiązań. Dzieje się tak zarówno ze względu na szybko zmieniające się środowisko technologiczne, jak i na zmiany obyczajowo-normatywne. Również z perspektywy rodziny mamy do czynienia z obniżeniem się statusu osób starszych wraz z procesem rozwoju pracy najemnej (spadek znaczenia rodzinnego majątku znajdującego się w posiadaniu najstarszego pokolenia), demokratyzacją relacji rodzinnych czy zmniejszeniem zależności pokolenia dorosłych dzieci od swych rodziców.

W efekcie pojawia się pytanie o to, jakie zastępcze – wobec „utraconych” – role społeczne są dostępne obecnie dla seniorów, role które umożliwiałyby zarówno bardziej satysfakcjonujące korzystanie z wolnego czasu, budowanie relacji społecznych zastępujących np. zredukowany kontakt ze współpracownikami czy z doroślejącymi wnukami, czy też poprawienie swojej własnej samooceny. Pojawiające się propozycje – Uniwersytety Trzeciego Wieku, Dzienne Domy (lub Kluby) Senior+, stowarzyszenia senioralne, organizacje wyznaniowe – wykorzystywane są przez relatywnie niewielką część seniorów i nie rekompensują utraconych ról społecznych.

Ważnym społecznym problemem jest wzrost dyskryminacji ze względu na wiek, tj. gorszego traktowania danej osoby nie na podstawie jej zdolności kognitywnych, sprawności, samodzielności, przymiotów charakteru, lecz przede wszystkim na podstawie wieku. W takim przypadku pojawiają się – bazujące na uprzedzeniach i stereotypach – przejawy marginalizowania potrzeb seniorów, ograniczania stopnia ich zaspokajania, unikania kontaktu z nimi, lub – w drugą stronę – nadopiekuńczości w imię unikania kłopotów wynikających z „nadmiernej aktywności” seniorów.

Ostatnim wyzwaniem społecznym jest obawa przed wzrostem skali wykluczenia społecznego seniorów wynikającego przede wszystkim z ich niższego poziomu wykształcenia i niższej znajomości użytkowania nowoczesnych rozwiązań – urządzeń i aplikacji powszechnie stosowanych zarówno przez podmioty komercyjne, jak i niekomercyjne. Brak podstawowej znajomości obsługi komputera utrudnia nie tylko pozyskanie informacji o różnorodnych usługach, ale i np. zapisanie się z domu do lekarza czy skorzystanie z banku, wymuszając ich aktywność fizyczną. Powyższe wyzwanie – wraz z narastającymi rzeszami osób bardzo starych – szybko przybierać będzie na sile.

W przypadku wyzwań politycznych najważniejsze problemy odnoszą się do: 1) mechanizmu wyborów premiującego zainteresowanie polityków „siwym elektoratem”, 2) mechanizmu upodmiotawiania osób starszych i tworzenia z nich partnerów dla instytucji publicznych i 3) znalezienie sprawiedliwego sposobu redystrybucji zasobów za pośrednictwem instytucji publicznych.

W pierwszym przypadku chodzi o to, że startujący w wyborach politycy, starając się pozyskać w warunkach demokracji jak największą liczbę głosów, coraz bardziej kierują swoją uwagę na osoby starsze nie tylko z uwagi na ich rosnącą liczbę, ale i na wyższy niż średni udział seniorów w wyborach. W efekcie dochodzić może do nadmiernego w stosunku do rzeczywistego społecznego oczekiwania koncentrowania się na wybranych problemach starszych wyborców, kosztem młodszych.

W drugim przypadku chodzi o mechanizm transferu do decydentów informacji o rzeczywistych problemach seniorów. Gminne, powiatowe czy regionalne Rady Seniorów są próbą budowania w polskich realiach takiego mechanizmu, mającego na celu wyjście poza nośne medialnie, punktowe propozycje okołowyborcze formułowane przez polityków.

W trzecim przypadku chodzi o wypracowanie przez władze publiczne takich zasad określających wysokość danin publicznych i grupę ich płatników, a z drugiej strony precyzujących wysokość i warunki uzyskania materialnych i niematerialnych świadczeń, które nie będą wywoływały nadmiernego poczucia niesprawiedliwego traktowania żadnej z grup – a zatem ich nadmiernego faworyzowania albo obciążania. W tym przypadku chodzi o równe traktowanie osób w różnym wieku, aby nie odczuwały przynależności do „gorszej części społeczeństwa”.

W przypadku wyzwań gospodarczych wynikających z procesu starzenia się ludności najważniejszymi są: 1) zmniejszająca się proporcja osób w wieku zdolności do pracy w stosunku do osób w wieku poprodukcyjnym, 2) starzenie się zasobów pracy, 3) oczekiwany wraz ze wzrostem średniego wieku przedsiębiorców wzrost awersji do ryzyka, 4) niejasność szans rozwoju srebrnej gospodarki oraz 5) wspomniane powyżej zmiany sposobu redystrybucji zasobów.

Nadmierne obciążenie daninami publicznymi coraz mniejszej liczby osób pracujących może zmniejszać bodźce do lepszej, bardziej efektywnej pracy. Jednocześnie malejące zasoby pracy oznaczać mogą, z jednej strony większą łatwość ze znalezieniem – kolejnej – pracy, z drugiej zaś – większą fluktuację zatrudnionych, jak i gotowość pracodawców do zatrudniania osób o relatywnie niższych kompetencjach i motywacji do pracy, w tym również starszych pracowników.

Z zatrudnianiem coraz starszych pracowników łączą się też realne problemy: częstsza absencja chorobowa, niemożność wykonywania niektórych czynności, wymagających fizycznej siły lub szybkiej reakcji, niemożność lub niechęć do przekwalifikowania się, podwyższenia swoich kwalifikacji czy poszukiwania nowych sposobów rozwiązania problemów wyłaniających się w pracy.

Starsi przedsiębiorcy mogą być zdecydowanie mniej skłonni do podejmowania ryzyka, w konsekwencji czego zmniejszać się może skala inwestycji i obniżać zwrot z nich. Podejmowanie ryzyka jest bowiem niezbędne do wchodzenia na nowe rynki, wprowadzania nowego – lub choćby modyfikowania już istniejącego – produktu lub nowego sposobu jego wytwarzania.

Kolejne wyzwanie związane jest z rozwijanym w ostatnich dwóch dekadach pojęciem srebrnej gospodarki, tj. systemu produkowania i dystrybuowania dóbr i usług w jak największym stopniu dostosowanych do zindywidualizowanych potrzeb osób starszych i zbliżających się do starszego wieku. Mimo odkrywania przez wielu przedsiębiorców seniorów jako niszy rynkowej o stałych preferencjach, specyficznych potrzebach i w miarę stabilnych dochodach, z rozwiązań rynkowych – tj. z płacenia wolnorynkowych cen za dostarczane, dostosowane produkty – skorzystać może jedynie niewielka część osób starszych. W ostatnich latach władze publiczne – zwłaszcza w polskich realiach władze UE – zachęcają do rozwoju srebrnej gospodarki poprzez subwencje wspomagające firmy na etapie wymyślania, testowania i wdrażania nowych rozwiązań – szczególnie z wykorzystaniem nowoczesnych technologii cyfrowych – z nadzieją na obniżenie ceny płaconej przez klientów z uwagi na zmniejszenie poziomu ryzyka związanego z wprowadzaniem nowego produktu na rynek. Niemniej dla wielu firm srebrna gospodarka wciąż bardziej jest efemerycznym pojęciem niż ciekawą alternatywą.

W ekonomii nie chodzi o zapewnienie sprawiedliwości, lecz funkcjonalność systemu redystrybucji, a zatem wykorzystanie go do przygotowania dzieci i młodzieży do bezproblemowego wejścia na rynek pracy (edukacja), zapewnienia odpowiedniego stanu zdrowia pracowników oraz zapewnienia osobom kończącym aktywność zawodową takiego dochodu, aby były one wciąż aktywnymi konsumentami.

Wyzwania dla sfery zdrowia publicznego

Pomijając przedstawione powyżej wyzwania społeczne, polityczne i gospodarcze, wzrost liczby i odsetka seniorów prowadzą do powstawania wyzwań odnoszących się do funkcjonowania systemu ochrony zdrowia. Co więcej, skala tych wyzwań w niektórych wymiarach może być zdecydowanie większa, niż wynikałoby to tylko ze wzrostu liczby osób starszych. Dzieje się tak wskutek wspomnianego wcześniej podwójnego starzenia się ludności i silnego związku pomiędzy wiekiem a częstością występowania różnorodnych problemów zdrowotnych (tab. 1.1, 1.2).

Oznacza to, że zapotrzebowanie na konsultacje lekarskie, zabiegi ambulatoryjne, hospitalizacje czy usługi opiekuńczo-pielęgnacyjne może wzrastać w stopniu większym od spodziewanego z uwagi na następującą zmianę struktury wieku zbiorowości seniorów. Zmiany te będą zwiększać znaczenie porad geriatrycznych, tj. opieki medycznej ukierunkowanej na rozwiązywanie złożonych problemów zdrowotnych (wielochorobowość) i farmakologicznych (wielolekowość), typowych dla osób bardzo starych. Częściowo wspomnianą presję demograficzną pomniejsza postępująca poprawa zdrowia, przejawiająca się opóźnianiem momentu występowania

TABELA 1.1.

Wiek a częstość występowania wybranych problemów zdrowotnych według badania PolSenior 2 (na podst. )

Wiek (lat)

Przypadłość (procent populacji w danym wieku)

Otępienie

Depresja

Hospitalizacja z powodu choroby wieńcowej

Choroby układu oddechowego

60–64

24,7

14,7

7,5

10,4

65–69

27,3

15,3

12,6

11,1

70–74

31,0

21,4

13,7

14,2

75–79

38,6

26,1

19,6

16,2

80–84

41,1

24,2

21,0

17,6

85–89

59,3

32,5

23,7

15,5

90 i więcej

69,3

41,9

15,6

11,3

TABELA. 1.2.

Syntetyczne mierniki stanu zdrowia seniorów według wieku na podstawie badania PolSenior 2

Wiek

Miernik

Samoocena stanu zdrowia – średnia w skali VAS od 0 do 10

Wielochorobowość

(procent osób mających jednocześnie przynajmniej dwie długotrwałe choroby)

Skala VES-13

Ciężka niesprawność wg ADL (procent osób w danej grupie wieku)

Ciężka niesprawność wg IADL (procent osób w danej grupie wieku)

60–64

7,07

69,3

1,41

0,9

3,4

65–69

6,89

78,6

1,61

1,4

3,4

70–74

6,62

84,6

2,25

1,1

7,3

75–79

6,05

87,0

3,92

1,5

12,1

80–84

6,07

90,3

4,86

3,7

25,1

85–89

5,75

91,0

8,05

9,6

46,8

90 i więcej

6,05

84,7

8,88

18,3

69,6

problemów zdrowotnych, które kumulują się zazwyczaj w ostatnich 2 latach życia jednostki, tj. w tym okresie życia, który charakteryzuje się częstymi wizytami lekarskimi i pobytami w jednostkach lecznictwa zamkniętego.

Wyzwania wyłaniające się z powyższych przemian mają charakter kadrowy (odpowiednio duża liczba pracowników zawodów medycznych, w tym tych specjalizujących się we wspomaganiu osób starszych), organizacyjny (dopasowanie przestrzenne do potrzeb seniorów, współpraca z pomocą społeczną i – szerzej – sektorem pozamedycznych usług społecznych) i finansowy (znalezienie środków umożliwiających pokrycie kosztów funkcjonowania opieki zdrowotnej dopasowanego do specyfiki rosnącej liczby seniorów).

DO ZAPAMIĘTANIA

• Przedstawiony w niniejszym rozdziale materiał statystyczno-demograficzny jednoznacznie wskazuje, że starzenie się ludności to nieunikniony proces odzwierciedlający etap rozwoju społeczno-gospodarczego. Zazwyczaj utożsamiany jedynie ze wzrostem liczby i odsetka seniorów charakteryzuje się i innymi specyficznymi cechami – podwójnym starzeniem się, feminizacją starości, singularyzacją gospodarstw domowych czy zróżnicowaniem przestrzennym stopnia zaawansowania procesu starzenia się ludności.

• Proces ten rodzi konieczność zmierzenia się z jego różnorodnymi konsekwencjami, które – z uwagi na nieuniknioność zmian demograficznych – powinny być traktowane nie jako zagrożenie, ale jako wyzwanie lub nawet – w przypadku srebrnej gospodarki i rozwoju usług opiekuńczo-pielęgnacyjnych – jako szansa.

• Wzrost liczby i odsetka seniorów wpływać będzie zarówno na prawie każdą sferę życia społecznego, jak i, prawie niewzmiankowanego w niniejszym opracowaniu, życia indywidualnego. Starzeją się wszak nie tylko populacje, ale i mniejsze grupy – rodziny, sąsiedztwa i inne sieci społeczne, w które jednostki są zaangażowane. Wymuszać to będzie na każdym z członków społeczeństwa konieczność nauczenia się życia w nowych realiach demograficznych, jakie przyniosą nadchodzące lata.

Literatura 1. Abramowska-Kmon A.: _O nowych miarach zaawansowania procesu starzenia się ludności_. Studia Demograficzne 2011; 1(159): 3–22. 2. Błędowski P.: _Potrzeby opiekuńcze_. W: _PolSenior 2. Badanie poszczególnych obszarów stanu zdrowia osób starszych, w tym jakości życia związanej ze zdrowiem_ (red. P. Błędowski, T. Grodzicki, M. Mossakowska, T. Zdrojewski). Wydawnictwo Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego 2021, s. 913–929. 3. Golinowska S., Kocot E., Sowa A.: _Zasoby kadr dla sektora zdrowotnego. Dotychczasowe tendencje i prognozy_. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2013; 11(2): 125–147. 4. Jurek Ł.: _Ekonomia starzejącego się społeczeństwa_. Difin, Warszawa 2012. 5. Kurek S.: _Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym_. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2008. 6. Rosset E.: _Proces starzenia się ludności_. Polskie Wydawnictwa Gospodarcze, Warszawa 1959. 7. Suzman R.M., Manton K.G., Willis D.P.: _Introducing the oldest old_. W: _The oldest old_ (red. R.M. Suzman, D.P. Willis, K.G. Manton). Oxford University Press, Oxford–New York (1992), 3–14. 8. Szukalski P.: _Przestrzenne zróżnicowanie starości demograficznej we współczesnej Polsce_. Demografia i Gerontologia Społeczna. Biuletyn Informacyjny 2020; 7. http://hdl.handle.net/11089/33028, dostęp: 20.11.2022. 9. Szukalski P.: _Podwójne starzenie się ludności – od kiedy zaczyna się późna starość?_ W: B. Urbaniak, M. Chałas, P. Szukalski, R. Zimny, R. Błaszczak, M. Zadworna, _Trwałość i zmienność procesów starzenia się i starości_. Wyd. UŁ, Łódź 2021, s. 41–62. http://hdl.handle.net/11089/37721, dostęp: 20.11.2022. __ 10. Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o osobach starszych (Dz.U. z 2015 r. poz. 1705).PRZYPISY

Generacja to w demografii grupa osób, które przyszły na świat w tym samym roku kalendarzowym.

Powojenny wyż demograficzny, tzw. _baby-boom_, w polskich warunkach występował w latach 1946–1959 (alternatywna periodyzacja mówi o latach 1947–1960), kiedy to skłonność kobiet do posiadania potomstwa, mierzona współczynnikiem dzietności, przybierała wyższe wartości niż w okresie bezpośrednio poprzedzającym wybuch wojny.

Gerontolodzy od dawna zwracają uwagę na niejednorodność populacji seniorów, wprowadzając dodatkowe podziały. Już w latach 60. XX w. wprowadzono pojęcie III wieku (etap życia, w którym pobieraniu emerytury towarzyszy sprawność umożliwiająca samodzielne życie) i IV wieku (okres, gdy potrzebne są codzienne usługi wspierające), uznając, że cezurą wieku rozdzielającą te etapy życia jest wiek 80 lat. Z kolei w późniejszych dekadach wprowadzono pojęcia „młodzi starzy” (65–74 lata), „starzy starzy” (75–84 lata) i „najstarsi starzy” (85+), utożsamiane czasami z kategoriami „go-go”, „slow go” i „no go” wskazującymi na narastanie problemów z samodzielnym życiem.

W polskich realiach zrównanie umieralności kobiet i mężczyzn występuje w ostatnich latach dopiero po 93.–94. roku życia.