Neuropsychologia tożsamości - ebook

WPROWADZENIE

Mimo niezwykle intensywnego, wręcz burzliwego rozwoju i doskonalenia technik badania pracy mózgu problematyka tożsamości nie cieszy się zbyt wielką popularnością wśród neurouczonych, m.in. z powodu BRAKU TEORII TOŻSAMOŚCI POWIĄZANEJ Z TEORIĄ MÓZGU, która mogłaby tłumaczyć te skomplikowane zjawiska w ich związkach z procesami poznawczymi i emocjonalnymi oraz z zachowaniem (por. Germine 2017; Tłokiński 2017). Punktem wyjścia było więc wymagające pojęciowej precyzji uporządkowanie terminologii oraz funkcjonujących w polskim i światowym piśmiennictwie definicji, często niejasnych, rozłącznych, a nawet sprzecznych. Podstawę rozważań pojęciowych i proponowanych tu ustaleń teoretycznych stanowi teoria mikrogenetyczna.

Pierwsza tego typu próba została podjęta w 2002 roku przez prof. Marię Pąchalską wspólnie z prof. Bożeną Grochmal-Bach w badaniach nad tożsamością człowieka opartych na założeniach teorii mikrogenetycznej. Zaowocowały one wydaniem w 2004 roku pierwszej na świecie monografii _Tożsamość człowieka a teoria mikrogenetyczna_ dotyczącej patologii tożsamości u osób cierpiących na schorzenia psychiczne. Ujęcie w niniejszej książce popularnego ostatnio tematu tożsamości człowieka, tym razem z perspektywy neuropsychologicznej, uwzględniającej teorię mikrogenetyczną Jasona W. Browna (2000, 2015), którą Pąchalska wprowadziła do praktyki klinicznej, stało się prawdziwą rewolucją w neuronaukach (Brown, Pąchalska 2003; Pąchalska 2002a, 2007a, b, c, 2008).

Jak pisze Waldemar Tłokiński (2017), książka ta zainspirowała na długie lata wielu badaczy, i to nie tylko w kraju. Zwłaszcza, że zawiera również opis zaburzeń tożsamości w kilku zespołach chorobowych pojawiających się w następstwie uszkodzenia mózgu. Kilka lat później, na prośbę redakcji, zaprezentowano opisy tych badań w dwu encyklopediach: światowej (Pąchalska, MacQueen, Brown 2012a) oraz amerykańskiej (Pąchalska, MacQueen, Brown 2012b).

Warto dodać, że dopiero rok później została opublikowana przez Oxford University Press druga książka na ten temat pod redakcją Toda E. Feinberga oraz Juliana P. Keenana zatytułowana _The Lost Self: Pathologies of the Brain and Identity_ (por. Feinberg, Keenan, 2005).

W najnowszym podręczniku diagnostycznym Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (_Desk Reference to the Diagnostic Criteria from DSM-5_) problematyką zaburzeń tożsamości zajęto się jedynie marginalnie i to głównie w opisie osób ze schizofrenią. A przecież zaburzenia tożsamości są następstwem zróżnicowanych uszkodzeń mózgu. Dlatego warto poświęcić im więcej uwagi, co powinna umożliwić lektura tej monografii.

RYCINA 01. Okładka książki _Tożsamość człowieka_ _a_ _teoria mikrogenetyczna_; na okładce obraz pacjenta l. 64 z rozpadem Ja w następstwie schizofrenii oraz urazu mózgu zatytułowany _Autoportret_.

Źródło: archiwum M. Pąchalskiej.

RYCINA 02. Okładka książki _The Lost Self: Pathologies of the Brain and Identity_.

Źródło: https://oxford.universitypressscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780195173413.001.0001/acprof-9780195173413

Czym zajmuje się neuropsychologia tożsamości?

Neuropsychologia tożsamości to nauka zajmująca się wzajemnymi powiązaniami mózgowia z systemem Ja oraz tworzoną przez ten system tożsamością indywidualną, społeczną i kulturową w celu pomocy osobie chorej. Z perspektywy teoretycznej nauka ta bada związek struktur i połączeń mózgowych z procesami poznawczymi, emocjonalnymi i zachowaniem oraz SYSTEMEM JA ściśle związanym z tożsamością. Z perspektywy klinicznej opracowuje metody diagnozy i ocenia efektywność rehabilitacji chorych z niedokształceniem i/lub destabilizacją systemu Ja oraz zaburzeniami tożsamości.

Struktura tożsamości organizuje się wokół własnego Ja wraz z granicą oddzielającą świat wewnętrzny od zewnętrznego i wynikającym z niej porządkiem przestrzenno-czasowym, według którego układają się przeżycia, przy czym poczucie Ja jest tu pierwotne. KIM BYŁEM? KIM JESTEM? KIM BĘDĘ? __ to pytania o własne Ja. Od momentu powstania w mózgu ludzkim możliwości umysłowych pozwalających na zadanie sobie tych pytań i szukania na nie zadowalających odpowiedzi pojawiła się sensu stricto refleksja człowieka zwracającego swoją uwagę na samego siebie. Pojawienie się autorefleksji u człowieka zaczyna tym samym historię szeroko pojętej filozofii i psychologii od zarodków cywilizacji aż do dziś. Od tego samego pytania zaczyna się samoświadome życie każdego człowieka (por. Pąchalska 1999). Filozofia procesu rozumie psychikę jako „ośrodek doznań” (ang. _centre of experience_), nie ma bowiem doznań bez odbioru, odczuwania czegoś PRZEZ KOGOŚ, innymi słowy: bez osoby doznającej (Whitehead 2000, Brown 2000). Jeżeli Kartezjusz doszedł do wniosku, że istnienie myślenia implikuje istnienie myśliciela (_cogito, ergo sum_), to dla filozofii i psychologii procesu analogicznie istnienie oznacza: _sentio, ergo sum –_ „doznaję, więc jestem”. Zagadnieniom istoty tożsamości, jej uwarunkowań i zaburzeń poświęcona jest niniejsza monografia. Tym bardziej, że w tradycyjnym podejściu do rehabilitacji pacjentów z uszkodzeniami mózgowia koncentrowano się na zaburzeniach procesów poznawczych, co powodowało, iż pomijano lub wręcz nie dostrzegano tego, że chory taki czuje się zagubiony i często wręcz traci poczucie tożsamości. Choroba powoduje bowiem, że staje się on kimś innym nie tylko dla najbliższych osób, lecz także dla siebie samego.

Krótkie omówienie treści zawartych w poszczególnych rozdziałach

W rozdziale pierwszym, zatytułowanym _(Nie tylko) neuronalna organizacja systemu własnego Ja a modyfikacje tożsamości_, __ opisujemy neuronalną organizację systemu Ja oraz tożsamości człowieka z perspektywy neuropsychologii procesu. Wskazujemy, że kształtowanie systemu Ja następuje na podłożu dziedzictwa genetycznego, które w powiązaniu z czynnikami organizmu (w tym z ekspresją genów) oraz czynnikami środowiskowymi kształtuje odpowiedni endofenotyp, wiążący się ściśle z tworzeniem sieci neuronalnych oraz umacnianiem ich połączeń. Striedter (2005) podkreśla jednak, że istnieją dwa prawa dotyczące łączenia się neuronów u naczelnych: PRAWO MINIMALIZOWANIA DŁUGOŚCI POŁĄCZEŃ ORAZ PRAWO ZACHOWANIA PEWNEJ LICZBY BARDZO DŁUGICH POŁĄCZEŃ MIĘDZY POSZCZEGÓLNYMI CZĘŚCIAMI MÓZGU. __ Umożliwia to efektywne przesyłanie danych w obrębie poszczególnych sieci neuronalnych, zapewniając jednocześnie sprawne działanie całej sieci połączeń. Omawiamy również neurofizjologiczne podstawy istnienia i funkcjonowania Ja w nawiązaniu do klasycznych modeli funkcjonowania mózgu oraz zaproponowanego przez Feinberga (2005) modelu hierarchii zagnieżdżonej. Model ten zakłada nie tylko istnienie wzajemnego powiązania poszczególnych poziomów mózgowia, lecz także ich współzależność. Oznacza to, że kontrola działania jest tu wbudowana w cały system, a nie zależy jedynie od hamującego oddziaływania wyższych poziomów. Nie jest więc wymagane istnienie centralnego organu sterującego. Podkreślamy jednak, że Ja funkcjonuje nie tylko dzięki złożonym procesom zachodzącym w mózgu, lecz działa również w powiązaniu z czynnikami świata zewnętrznego. Prezentujemy ponadto opracowany przez Łurię (1976) klasyczny model funkcjonowania mózgu oraz model Fellemana i van Essena (1991), który ci autorzy nazwali „systemem hierarchicznym rozproszonym”. W tym modelu poszczególne poziomy przetwarzania informacji odpowiadają fazom tworzenia się spostrzeżenia. Wyróżnia się tu złożone, wzajemnie połączone sieci neuronalne, a nie bloki informacyjne, jak w modelu Łurii. Modele te nie są jednak w stanie wytłumaczyć takich „holistycznych” zjawisk psychicznych, jak świadomość, tożsamość czy osobowość. Mogą one być wyjaśnione w świetle mikrogenetycznego modelu tożsamości człowieka (por. też Brown 1991, 2015) oraz naszych badań i doświadczeń klinicznych (Pąchalska 1999, 2007a, 2008). W modelu tym podkreślamy piętrowość układu nerwowego oraz ścisłe współdziałanie poszczególnych struktur i sieci neuronalnych mózgowia w rozwoju systemu własnego Ja. Uwypuklamy również znaczenie zagnieżdżenia własnego Ja dzięki tworzonym relacjom z innymi osobami w systemie społecznym oraz w kulturze – dzięki posiadaniu i urzeczywistnianiu własnego systemu wartości. Model ten, ze względu na swoją złożoność, został przedstawiony jedynie w zarysie i będzie szerzej omawiany w pozostałych rozdziałach, co umożliwi rozleglejsze ukazanie jego struktury i powiązań środowiskowych. Powinno to także umożliwić lepsze zrozumienie następstw uszkodzeń mózgu w społecznym funkcjonowaniu chorego. U osób z różnymi uszkodzeniami mózgu nie powstaje bowiem nowa tożsamość, lecz często znacznej przemianie ulega ich tożsamość przedchorobowa. Przyczyną tego jest fakt, że uszkodzenie mózgu powoduje poważne zakłócenia w funkcjonowaniu mechanizmów, które w okresie przedchorobowym umożliwiały zachowa­nie spójności działania i systemu wartości. Ma to ścisły związek z osobowością, która jest jednym z czynników wewnętrznych odpowiedzialnych za regulację zachowania człowieka, w tym jego relacje ze środowiskiem społecznym i światem kultury.

W rozdziale drugim, zatytułowanym _Procesy_ _świadomości i samoświadomości a modyfikacja tożsamości_, __ prezentujemy istotę oraz zaburzenia świadomości i samoświadomości pojawiające się często u osób z różnorodnymi uszkodzeniami mózgu. Prezentujemy tu procesy świadomości i samoświadomości w powiązaniu z systemem Ja i tożsamością człowieka. Do tych procesów zaliczamy:

1. NIEŚWIADOMOŚĆ, związaną z niższymi piętrami mózgowia, która odgrywa ważną rolę w procesach neuropsychologicznych, towarzyszy bowiem m.in. śpiączce;
2. ŚWIADOMOŚĆ, __ związaną z odpowiednią aktywnością mózgu zapewniającą właściwy przebieg procesów mózgowych i psychicznych;
3. SAMOŚWIADOMOŚĆ, __ związaną głównie z funkcją płatów czołowych i rozumianą jako reprezentacja siebie samego i własnych stanów umysłowych;
4. METAŚWIADOMOŚĆ (UMYSŁ W UMYŚLE), __ rozumianą jako wiedza o tym, że jest się świadomym, co pozwala na dokonanie oceny własnego Ja, opartej na Ja idealnym (Pąchalska, Kaczmarek, Kropotov 2014).

Należy podkreślić, że procesy świadomości i samoświadomości wzajemnie się przenikają i uzupełniają. Są one podstawą wyodrębnienia własnego Ja ze świata zewnętrznego, mimo zmienności w czasie. Ujawnia się to w poczuciu siebie jako przedmiotu percepcji własnej oraz cudzej i warunkuje posiadanie metaświadomości, czyli świadomości introspekcyjnej, umożliwiającej zdawanie sobie sprawy z przebiegu własnych stanów i procesów umysłowych. Tylko takie świadome i samoświadome własne Ja zapewnia poczucie, że moje doznania i doświadczenia są właśnie moje. Umożliwia też tworzenie całego spektrum relacji z otoczeniem, tworzenie złożonych więzi społecznych i realizację wartości kulturowych (Pąchalska, Bednarek, Kaczmarek 2020). Bez świadomości i samoświadomości nie jest możliwe posiadanie poczucia tożsamości. Dlatego też u wielu osób z różnorodnymi uszkodzeniami mózgu obserwujemy destabilizację, a nawet rozpad systemu Ja, co prowadzi do modyfikacji tożsamości. W rozdziale prezentujemy zaburzenia świadomości pojawiające się często u osób z różnorodnymi uszkodzeniami mózgu. Więcej uwagi poświęcamy jednak zaburzeniom samoświadomości, które są wielowymiarowe i złożone (Feinberg, Roane 1997). Z perspektywy destabilizacji systemu własnego Ja duże znaczenie ma achronestezja, asomatestezja i akinezja, trudności w identyfikacji innych (zwłaszcza zespół Capgrasa i Fregoliego) oraz samego siebie w świecie. Dużo uwagi poświęcamy również anosognozji, która polega na całkowitej lub częściowej utracie zdolności zdawania sobie sprawy z własnej choroby, co utrudnia proces rehabilitacji (Prigatano 2009). Znalazły się tu informacje o najcięższym rodzaju anosognozji, czyli zespole Antona, występującym u wielu osób ze ślepotą korową (zwaną też ślepotą mózgową), który jest spowodowany uszkodzeniem pierwotnej kory wzrokowej w płatach potylicznych oraz istoty białej. Następnie przedstawiamy studium przypadku pacjenta z zespołem Antona, który zaprzeczał swojej ślepocie. W bloku rozszerzającym znajdzie Czytelnik opis przypadku pacjenta z chroniczną, trwającą wiele lat anosognozją, u którego wykorzystanie nowych neurotechnologii umożliwiło odzyskanie świadomości i samoświadomości, stabilizację własnego Ja indywidualnego, społecznego i kulturowego.

W rozdziale trzecim, zatytułowanym _Sieci uwagowe i procesy percepcyjne a modyfikacja tożsamości_, __ omawiamy istotę procesów percepcji i sieci uwagowych. Prezentujemy zaburzenia percepcji oraz ich powiązanie z destabilizacją systemu Ja i tożsamości. Szczególną uwagę zwracamy na wzajemne związki percepcji ze świadomością i samoświadomością. Wiąże się to z rozróżnieniem między agnozją i apercepcją. Agnozja bowiem to zaburzenie wyższych funkcji poznawczych, apercepcja zaś dotyczy zarówno zaburzeń wcześniejszych, jak i późniejszych faz przetwarzania danych sensorycznych. Lepsze zrozumienie procesów spostrzegania powinny ułatwić czytelnikowi opisane zaburzenia, a zwłaszcza trudności w rozpoznawaniu twarzy (czyli prozopagnozja) i jej wyrazów mimicznych. Trudności te, zwłaszcza u osób z uszkodzeniem prawej półkuli mózgu (np. choroby neurorozwojowe, a zwłaszcza choroba Niemanna-Picka, zespół MELAS czy udary i guzy mózgu obejmujące głównie tylny obszar prawej półkuli, urazy mózgu przebiegające z zaburzeniami o typie prozopagnozji, otępienie typu Alzheimera, a także otępienie naczyniowe poprzedzone udarem prawej półkuli mózgu), mogą uformować tzw. objaw lustra. Opisaliśmy również najnowsze badania neurofizjologiczne poświęcone percepcji, gdyż umożliwiają one lepsze zrozumienie zasad działania naszego mózgu i umysłu. Bodaj najciekawszym odkryciem było m.in. pojawianie się potencjału N170 i N250 przy rozpoznawaniu twarzy i jej wyrazów mimicznych. Brak tych potencjałów w wielu jednostkach chorobowych wyjaśnia, dlaczego chorzy nie potrafią rozpoznać danej osoby. Nadal jednak rozpoznają ciepło płynące z ludzkich słów. Istotne znaczenie ma też ścisłe powiązanie percepcji ze środowiskiem społecznym i kulturą. Daje się to zwłaszcza zaobserwować w twórczości artystów malarzy. Dlatego zdecydowaliśmy się zaprezentować dzieła wybitnego polskiego malarza Zdzisława Beksińskiego, w których powiązanie to jest szczególnie widoczne. Zrozumienie tych powiązań ma też znaczenie diagnostyczne, dlatego w dalszej części rozdziału prezentujemy podstawy stawiania diagnozy u chorych z różnorodnymi zaburzeniami percepcji oraz pomoce niezbędne do jej przeprowadzenia. Rozdział kończy prezentacja zdiagnozowanego w naszym zespole ósmego na świecie przypadku pacjentki z wariantem Heidenhaina choroby Creutzfeldta-Jakoba (Pąchalska, Kurzbauer, MacQueen et al. 2001). Dała się tu zaobserwować szybka deterioracja procesów spostrzegania wzrokowego połączona z postępującymi zaburzeniami także innych czynności poznawczych i związany z tym rozpad systemu Ja indywidualnego, społecznego i kulturowego.

W rozdziale czwartym, zatytułowanym _Procesy pamięci a modyfikacja tożsamości_, rozpatrujemy związki __ pamięci i tożsamości oraz prezentujemy pamięć jako zespół zintegrowanych systemów, który umożliwia wykonywanie operacji poznawczych związanych z myśleniem i spostrzeganiem, a przede wszystkim stanowi podstawę poczucia Ja i własnej tożsamości. Systemy pamięci są też ściśle związane z sieciami uwagowymi i systemem wykonawczym. Istotne znaczenie ma także wyróżnienie metapamięci, która steruje sposobem, w jaki mózg korzysta z zasobów pamięci, zarówno dynamicznej, jak i trwałej. Zwracamy uwagę, że badania neurofizjologiczne wykazują, iż pamięć robocza jest swoistym kluczem do własnego Ja minimalnego (roboczego). Równie ważna okazuje się pamięć autobiograficzna, gdyż jej zaburzenia skutkują modyfikacją oraz utratą spójności własnego Ja longitudinalnego (autobiograficznego). Podajemy przykłady pacjentów, u których dysfunkcje pamięci, zwłaszcza autobiograficznej, doprowadziły do zaburzeń polegających na przechodzeniu od jednej tożsamości do drugiej, na jej defragmentacji oraz na konfabulowaniu zdarzeń dotyczących własnego Ja. Rozdział kończymy prezentacją pacjenta wybudzonego z długotrwałej śpiączki, znakomitego lekarza specjalisty ginekologii, u którego występował formujący się w czasie urojeniowy zespół błędnej identyfikacji (por. _Słownik_) i związany z nim stopniowy rozpad systemu Ja, aż do całkowitej jego utraty. Tragedię tego pacjenta rozpoczynała błędna identyfikacja siebie w lustrze. Wkrótce dołączyły trudności w rozpoznawaniu własnych przedmiotów (np. słuchawek lekarskich, dyplomu lekarza, okularów, psa); pacjent twierdził, że nie należą one do niego. W miarę trwania choroby rozwinęło się przekonanie, że bliscy krewni zostali zastąpieni przez identycznie wyglądające sobowtóry, w związku z czym psychiatra rozpoznał zespół Capgrasa. Następnie pacjent twierdził, że ludzie, których spotyka, to w rzeczywistości ta sama bliska mu osoba, czyli kochanka, co doprowadziło do rozpoznania zespołu Fregoliego. W chwili obecnej, 20 lat od wypadku, w miarę postępowania pourazowego zaniku mózgu, chory twierdzi, że jest martwy, gdyż stracił całą krew i gnije w środku. Neuropsychiatra zdiagnozował u niego występowanie urojeń typu Cotarda w fazie chronicznej. Te dziwaczne zachowania i urojenia, całkowity rozpad systemu Ja (utrata własnego Ja) oraz związana z nim utrata tożsamości indywidualnej, społecznej i kulturowej sprawiły, że rodzina nie chce się już nim zajmować. Pacjent przebywa w Domu Opieki Społecznej i jest całkowicie zależny od innych. Nasuwa się pytanie, czy dziś, gdy umiemy już zmieniać ludzki mózg, umysł i zachowanie, jest możliwe odbudowanie utraconych relacji rodzinnych i/lub społecznych w środowisku, w którym ten utalentowany lekarz będzie mógł w miarę normalnie funkcjonować?

W rozdziale piątym, zatytułowanym _Procesy językowe i komunikowanie się a modyfikacja tożsamości_, wskazujemy, że mimo burzliwego rozwoju nowych neurotechnologii pozwalających na poznanie pracy mózgu w milisekundach, obserwowanie zaburzeń językowego porozumiewania się u chorych z uszkodzeniami mózgu pozostaje wciąż jedną z głównych dróg odkrywania tajników działania ludzkiego umysłu. Język jest bowiem naszym przewodnikiem po świecie. Kiedy słowa tracą znaczenie, wtedy świat staje się dla nas nierozpoznawalny, wręcz nierealny. Pojawiają się halucynacje i urojenia. Lepsze zrozumienie istoty języka i mowy umożliwi Czytelnikowi zaprezentowany model mowy Leona Kaczmarka. Charakteryzujemy też bliżej umiejętności używania języka w różnych sytuacjach społecznych, czyli pragmatykę językową i jej zaburzenia. Wiąże się to z koncepcją pragmatyki jako „czwartego wymiaru” procesów językowych zaproponowaną przez Johna L. Austina i rozwiniętą przez Johna Searle’a w teorii aktów mowy. Szerzej te zagadnienia ujmuje lingwistyka tekstu, w której zwraca się również uwagę na znaczenie przemilczeń, niedopowiedzeń i kontekstu wypowiedzi. Istotne jest też rozróżnienie między narracją indywidualną i dyskursem społecznym, gdyż mają one znaczący wpływ na modyfikację osobowości i własnej tożsamości (MacQueen 2017). Prezentujemy także rozważania na temat związków procesów językowych i komunikowania się z modyfikacją tożsamości. Oparliśmy je na mikrogenetycznym modelu procesów językowych (w tym pragmatyki) opracowanym przez Marię Pąchalską (2007a, 2008, 2019a, b). Autorka wiąże w nim pragmatykę z procesami językowymi (fonologicznymi, semantycznymi, syntaktycznymi) i stwierdza, że pragmatyka nie stanowi odrębnego procesu, na skutek którego podległa dominująca dla pragmatyki (na ogół prawa u praworęcznych) – półkula „dodaje” coś do gotowej wypowiedzi, którą wyprodukuje dominująca dla języka (na ogół lewa u osób praworęcznych) – półkula. Wszystkie bowiem procesy (zarówno językowe, jak i pragmatyczne) są ze sobą ściśle powiązane, korygując i ograniczając przebieg tworzenia jednej, spójnej wypowiedzi, rozwijają się niczym fala aktywizacji przechodząca przez kolejne warstwy ośrodkowego układu nerwowego, od głębi w górę i na zewnątrz. U osób praworęcznych w językowej, lewej półkuli mózgu, tworzone są różne wzory sieci neuronalnych warunkujące organizację mowy (rozumienie i mówienie), w prawej zaś, pragmatycznej półkuli – wzory sieci neuronalnych warunkujące organizację procesów pragmatycznych. Z kolei u osób leworęcznych jest na odwrót: procesy językowe tworzą wzory sieci neuronalnych w prawej, a procesy pragmatyczne – w lewej półkuli mózgu. Autorka dodaje, że równolegle i według podobnych wzorów przebiega realizacja poszczególnych czynności. Procesy językowe wiążą się z własnym Ja biologicznym, zorientowanym na przetrwanie i kontrolowanym przez popędy, Ja emocjonalnym (odczuwającym), zorientowanym na przyjemność i kontrolowanym przez emocje, oraz Ja poznawczym (myślącym), zorientowanym na relacje społeczne i kontrolowanym przez sądy, wartości moralne i oceny korzyści społecznych. W tych warunkach realizuje się Ja minimalne (robocze) oraz Ja longitudinalne (autobiograficzne, całościowe) tworzące specyficzną dla danej osoby autonarrację, czyli unikalny dla niej interpretator siebie i świata, warunkujący powstawanie i ciągłą modyfikację tożsamości tej osoby. Trudności w zachowaniu autonarracji i wynikające stąd zaburzenia tożsamości ilustruje przypadek pacjentki, u której usunięto rozległy krwiak prawej półkuli mózgu. Przypadek ten uświadamia nam, że system językowy stanowi podstawę porządkowania obserwowanych zjawisk i tworzenia spójnego modelu otaczającej nas rzeczywistości. W tym kontekście szczególnie ważne jest rozróżnienie Ja – Ty oraz My – Oni. Z kolei w bloku rozszerzającym prezentujemy niezwykle rzadki przypadek pacjentki z chroniczną transkorową afazją sensoryczną, który powinien umożliwić Czytelnikowi zrozumienie współzależności między realizacją własnego Ja, opanowaniem umiejętności językowych, w tym pragmatycznych, jak i powstawaniem i ciągłą modyfikację tożsamości.

W rozdziale szóstym, zatytułowanym _Osobowość i procesy emocjonalne a modyfikacja tożsamości_, __ rozważamy problematykę osobowości w powiązaniu z systemem JA. Obydwa te konstrukty psychologiczne opisują człowieka oraz dynamikę jego obrazu siebie w relacji do świata. __ W formowaniu się i modyfikacji osobowości niezwykle istotne znaczenie mają potrzeby, emocje, myślenie i zachowanie. Składniki te wraz z piramidą potrzeb Maslowa, porządkującą hierarchię wszystkich potrzeb, stanowią główny czynnik budowania podmiotowej wizji siebie samego, czy – innymi słowy – Ja idealnego, Ja powinnościowego oraz Ja realnego. U osób z uszkodzeniami mózgu JA IDEALNE __ i JA REALNE często są niezgodne ze sobą. Szczególnie drastyczny przykład stanowią tu osoby z uszkodzeniami wielonarządowymi, w tym z okaleczeniami ciała. Za niezwykle ważne uznajemy trzy klasyczne wymiary czasowe: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, które stanowią podstawę podziału osobowości na trzy rodzaje: NEUROTYCZNĄ, __ która żyje przeszłością, UBOŻEJĄCĄ, __ która zamyka się w czasie teraźniejszym, oraz TWÓRCZĄ, __ która jest w stanie rzutować się na przyszłość. Dużo uwagi poświęcamy również ciału migdałowatemu, ze względu na jego znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania osobowości, systemu JA __ i rozwoju tożsamości. Omówiliśmy też zmiany zachodzące w działaniu ciała migdałowatego w przebiegu życia człowieka, gdyż ma to decydujący wpływ na jego sposób przeżywania i percepcji otaczającej go rzeczywistości. Wiąże się to także z uznawanymi przez daną osobę wartościami i może być pomocne w przezwyciężeniu kryzysu tożsamości, co ilustruje przypadek artysty malarza, który przeżył tego rodzaju kryzys po udarze mózgu. W bloku rozszerzającym prezentujemy przypadek pacjenta z obustronnym uszkodzeniem okolicy przedczołowej, co skutkowało przerwaniem połączeń tej okolicy z układem limbicznym, czyli tzw. krakowskiego Gage’a. U tego chorego doszło do rozpadu JA MINIMALNEGO (roboczego), a w konsekwencji również do destabilizacji JA LONGITUDINALNEGO __ (AUTOBIOGRAFICZNEGO). W procesie rehabilitacji neuropsychologicznej chory ten uzyskiwał stopniową poprawę. Po zakończeniu dwu różnych programów neuroterapii z wykorzystaniem nowych technologii chory nie tylko odzyskał swoją osobowość, ale również utracone Ja. Przykład ten uczy nas, że dynamika negatywnego czy pozytywnego obrazu siebie w relacji do świata leży u podłoża formowania się systemu Ja i tożsamości.

W rozdziale siódmym, zatytułowanym _Zintegrowane ujęcie tożsamości_, __ rozważamy istotę i zaburzenia tożsamości z perspektywy omawianych w tej monografii zagadnień. Prezentujemy tu zintegrowane ujęcie tożsamości, wykorzystując najnowsze odkrycia w dziedzinie neuronauk. Dokonany przez nas przegląd różnych podejść do zagadnienia tożsamości człowieka pozwala stwierdzić, że wiąże się ona z jego byciem w świecie, przez co zapewnia mu identyfikację i określenie siebie w relacji do tego świata. Na rozwój tożsamości mają zatem wpływ: sam człowiek (ze wszystkimi atrybutami człowieczeństwa), jego miejsce w strukturze społecznej, odgrywane role społeczne oraz system wartości kultury, w której uczestniczy, a także zmieniające się otoczenie przyrodnicze, społeczne i kulturowe. W rozdziale prezentujemy opracowany przez Pąchalską, Bednarka i Kaczmarka (2020) zgodny z teorią mikrogenetyczną model tożsamości. Autorzy stwierdzają, że TOŻSAMOŚĆ INDYWIDUALNA (JEDNOSTKOWA LUB OSOBISTA) CZŁOWIEKA ma dwojaką istotę, czyli jest to:

1. PROCES PSYCHICZNY, który __ rozwija się w powiązaniu z własnym JA JAKO PODMIOTEM __ i __ JA JAKO PRZEDMIOTEM __ własnego poznania;
2. SPECYFICZNY STAN UMYSŁU, będący rezultatem tego procesu.

W takim ujęciu główną rolę w rozwoju tożsamości indywidualnej człowieka odgrywają:

1. SAMA OSOBA, __ tzn. istota obdarzona życiem biologicznym, psychicznym i duchowym, czyli zdolnością do przeżycia metafizycznego;
2. WŁASNE JA TEJ OSOBY, zagnieżdżone nie tylko w organizmie, ale także w społeczeństwie i kulturze;
3. ZMIENIAJĄCE SIĘ OTOCZENIE PRZYRODNICZE, SPOŁECZNE I KULTUROWE, w którym ta osoba żyje i które współtworzy.

Szczególną funkcję pełni tu system wartości. Dlatego więcej miejsca poświęciliśmy tożsamości religijnej, m.in. z uwagi na jej powiązanie z kodeksami reguł moralnych. Prezentujemy tu prowadzone na świecie eksperymenty ukazujące neurologiczne podłoże zasad, ocen i decyzji moralnych. Podejmujemy również zagadnienie tożsamości człowieka, który zmarł. Problem ten nie jest wcale oczywisty i wiąże się m.in. z wierzeniami różnych religii dotyczącymi form życia po śmierci. Pomijając wszelkie interpretacje religijne, po człowieku, który zmarł, pozostają jednak związane z nim osoby i obiekty TOŻSAMOŚCIOTWÓRCZE (np. potomstwo, osoby bliskie, przedmioty materialne czy też wytwory ekspresji twórczej). Dzięki pamięci ludzkiej o zmarłym i jego dokonaniach pozostają elementy, które za życia budowały jego tożsamość. Na koniec rozdziału zwracamy uwagę na potrzebę pozostawienia po sobie świadectwa swojego istnienia, które zapewni zmarłemu pamięć o nim samym po jego śmierci. Głęboki sens nadaje temu stwierdzeniu rysunek Krystyny Habury obrazujący fragment Horacjańskiej pieśni: _Non omnis moriar._

Rozdział ósmy, zatytułowany _Jak odnaleźć siebie_, poświęciliśmy osobistym wspomnieniom światowej sławy neurologa, profesora Salvatore DiMauro, który przezwyciężył poważne następstwa przebytego udaru mózgu. Profesor Salvatore DiMauro z Columbia University w Nowym Jorku jest odkrywcą dziewięciu nowych chorób genetycznych. Jego wspomnienia są bardzo cennym materiałem zarówno klinicznym, jak i naukowym. Dają nam bowiem wgląd w przeżycia chorego, który przebył uraz mózgu, ukazują jego lęki, cierpienie i walkę o odzyskanie utraconej sprawności i własnego Ja. Jednocześnie stanowią optymistyczne przesłanie, że dzięki ciężkiej pracy samego chorego oraz zespołu terapeutycznego możliwa jest odbudowa utraconej tożsamości, a tym samym znalezienie odpowiedzi na postawione w tytule tego rozdziału pytanie: jak odnaleźć siebie, gdyż obudowa tożsamości stanowi swego rodzaju poszukiwanie sposobów odzyskania umiejętności fizycznych i poznawczych oraz osobowości.

Quo vadis?

To kluczowe pytanie, jakie trzeba postawić, kiedy się opisuje sytuację chorego z rozpadem systemu Ja i z zaburzeniami tożsamości, pozostawionego sam na sam ze swoją chorobą. Nie znajdzie on bowiem samodzielnie sposobu wyjścia z pułapki, w jaką wtrąciło go uszkodzenie mózgu i jego następstwa w postaci zaburzeń funkcji poznawczych, emocjonalnych i zachowania. Sam nie zdoła także odnaleźć się w relacjach z najbliższą rodziną, przyjaciółmi czy otoczeniem zawodowym i społecznym. Ma trudności w odbudowie swego obrazu świata, który rozsypał się jak puzzle. Może więc nie odnaleźć swojej drogi do przyszłości.

Dokąd więc pójdzie?

Destabilizacja lub utrata własnego Ja to niewyobrażalne cierpienie i tragedia, które nie jest ani izolowanym, ani prostym stanem umysłu. To przede wszystkim dyskomfort fizyczny, negatywne emocje, utrata poczucia sensu życia, rozpad dotychczasowej tożsamości. Przed chorym stoi gigantyczne wyzwanie odbudowania własnego Ja oraz budowy nowej tożsamości. Nie jest to zadanie łatwe, gdyż chory musi pokonać wiele trudności związanych z samą chorobą oraz żmudnym i pełnym wyrzeczeń procesem rehabilitacji. Piętrzące się trudności i niepowodzenia mogą spowodować jego załamanie się oraz skrajne uzależnienie od innych i izolację społeczną. Pokonanie tych barier wymaga niezwykłego hartu ducha, czego przykładem jest zaprezentowana w rozdziale historia walki z chorobą profesora Salvatore DiMauro. Warto podkreślić, że na drodze do odzyskania tożsamości duże znaczenie odegrał powrót do dotychczasowej pracy, w której profesor DiMauro wykazuje się nie tylko sprawnością zawodową, lecz znaczącymi efektami działalności naukowej. Za odkrycie dwóch nowych chorób mitochondrialnych został odznaczony licznymi nagrodami naukowymi, w tym nagrodą Copernicus Prize 2010 nadaną przez Polskie Towarzystwo Neuropsychologiczne. Jest to dla nas duży zaszczyt, że dzięki uprzejmości profesora DiMauro możemy zakończyć naszą książkę prezentacją jego wspomnień dotyczących własnych doświadczeń jako pacjenta, określonych przez niego jako perspektywa „z drugiej strony szpitalnego łóżka”.

W trakcie wspólnego tworzenia tej monografii staraliśmy się prezentować omawiane w nim zagadnienia w taki sposób, aby trafiły one do możliwie szerokiego grona Czytelników. Mieliśmy na myśli nie tylko studentów oraz aktywnych zawodowo i naukowo psychologów czy przedstawicieli kierunków medycznych i paramedycznych, lecz także osoby, których najbliżsi borykają się z zaburzeniami osobowości, a także tych, którzy interesują się tą problematyką. Lepsze zrozumienie prezentowanych treści umożliwią dołączone ryciny i tabele, przy czym ryciny te są ilustracją zarówno omawianych zagadnień, jak i wyników badań związanych z diagnozą przedstawionych przypadków chorobowych oraz wytworów chorych. Wytwory te pozwalają lepiej zrozumieć problemy, z jakimi borykają się pacjenci.

Do pogłębienia prezentowanej tu problematyki powinny przyczynić się też przedstawione w książce studia przypadków. Pozwalają one ponadto na uzyskanie wglądu i pełniejsze zrozumienie dramatycznej sytuacji, w jakiej – najczęściej nagle – znaleźli się chorzy z różnorakimi uszkodzeniami mózgowia. Borykają się oni nie tylko z wynikającymi z choroby zaburzeniami procesów poznawczych, w tym zwłaszcza językowych, i ograniczeniami sprawności ruchowej, lecz również z utratą swojej dotychczasowej tożsamości. Diametralnie bowiem zmienia się ich pozycja społeczna i rola odgrywana w rodzinie.

Warto jeszcze raz wrócić do bezcennych spostrzeżeń prof. Salvatore DiMauro dotyczących procesu rehabilitacji, tym bardziej, że czynione są z punktu widzenia specjalisty neurologa. Przede wszystkim podkreśla on znaczenie ciągłych ćwiczeń o wzrastającym stopniu trudności i całkowite zaufanie do umiejętności rehabilitanta. Warunkuje to wykonywanie uciążliwych często zadań, mimo odczuwanego bólu i znudzenia wywołanego ciągłym ich powtarzaniem. Wskazuje również, że poddanie się procesowi rehabilitacji pozwoliło mu zrozumieć i odpowiednio docenić pracę rehabilitantów, której jako neurolog wcześniej nie doceniał. Zaznacza też, że skuteczna rehabilitacja ruchowa wymaga od terapeuty dogłębnej znajomości anatomii i funkcji układu nerwowego oraz pełnego zaangażowania w wykonywaną pracę. Są to wymagania dotyczące każdego terapeuty, przy czym neuropsycholog powinien ponadto posiadać odpowiednią wiedzę o czynnikach psychologicznych i społecznych, co – mamy nadzieję – umożliwi lektura naszej monografii.

Prof. DiMauro miał to szczęście, że jego terapeuci posiadali zarówno wiedzę, jak i opisane wyżej cechy, co niewątpliwie przyczyniło się do odniesionego sukcesu terapeutycznego. Sukces ten uznać należy za rzeczywiście wielki, gdyż prof. DiMauro nie tylko odzyskał sprawność fizyczną, lecz mógł powrócić na swe poprzednie stanowisko, prowadzi wykłady i nadal pracuje naukowo.

Przykład ten uświadamia nam, że krokiem milowym na drodze reintegracji ze społeczeństwem osób z różnorodnymi uszkodzeniami mózgu jest odbudowa własnego Ja, które jest ośrodkiem doznań i doświadczeń bycia człowieka w świecie, a także modyfikacja własnej tożsamości indywidualnej i społecznej. Proces ten wiąże się ze stosunkowo trwałą organizacją uczuć, wartości, odnoszących się do siebie przekonań w zakresie właściwości psychicznych i fizycznych, indywidualnego sposobu funkcjonowania oraz doświadczeń i projektów na przyszłość. Trzeba jednak podkreślić, że odbudowa ta kształtowana jest zarówno przez zespół czynników wewnętrznych oddziałujących na osobę, jak również zespół czynników zewnętrznych: przyrodniczych, społecznych i kulturowych.

Wprawdzie problem tożsamości (struktury i funkcji Ja) rozpatrywany jest tu z perspektywy badawczej neuropsychologii, to jednak zarówno z poszczególnych rozdziałów, jak i z części podsumowującej dzieło wyłania się nowe spojrzenie na sposób uprawiania neuropsychologii, szeroki humanistyczno-społeczny horyzont wzbogacający spojrzenie, dotychczas zorientowane medycznie, na opis zachowań ludzkich. Trzeba więc było sięgnąć w strukturę Ja człowieka, by zrozumieć fenomen jego społecznego i kulturowego zarazem funkcjonowania.

Podziękowania

Przede wszystkim pragniemy serdeczne podziękować: Pani prof. zw. dr hab. Bożenie Grochmal-Bach, Panu dr. hab. Mariuszowi Gajewskiemu oraz Panu prof. zw. dr. hab. lek. med. Waldemarowi Tłokińskiemu za niezwykle cenne i wnikliwe uwagi, które pozwoliły usunąć pojawiające się niedociągnięcia i niejasności. Do nadania ostatecznego kształtu tej monografii przyczyniły się także uwagi naszego wspólnego Przyjaciela, prof. Bruce’a Duncana MacQueena, za co należą mu się szczególne podziękowania.

Znaczny wkład w powstanie tego dzieła wniósł też prof. Jason W. Brown z Uniwersytetu Nowojorskiego, autor teorii mikrogenetycznej, do której wielokrotnie nawiązujemy. Udzielił on nam wielu cennych wskazówek dotyczących istoty tej teorii oraz związanych z jego własnym doświadczeniem klinicznym, a ponadto przekazał materiały źródłowe z kierowanego przez niego Centrum Terapii Poznawczej i Komunikacji w Nowym Jorku. Przyczynił się również do wzbogacenia tworzonego przez nas dzieła dzięki przekazaniu nam zdjęć pionierów neuronauki oraz wielu artykułów i niedostępnych na polskim rynku wydawniczym książek z jego prywatnej biblioteki. Bardzo przydatne, wręcz bezcenne były też jego uwagi, oparte na bogatym klinicznym doświadczeniu, przekazywane zarówno drogą telefoniczną i elektroniczną, jak i w bezpośrednich kontaktach podczas jego kilkakrotnych wizyt w naszym kraju.

Powstanie tej monografii nie byłoby także możliwe bez życzliwej współpracy bardzo wielu osób z różnych specjalności. Szczególne podziękowania należą się prof. zw. dr. hab. n. med. Markowi Moskale, kierownikowi Kliniki Traumatologii CMUJ, prof. zw. dr. hab. n. med. Andrzejowi Urbanikowi, kierownikowi Katedry Radiologii CMUJ, prof. dr hab. n. med. Izabeli Herman-Sucharskiej, kierownikowi Zakładu Elektroradiologii Wydziału Nauk o Zdrowiu CMUJ oraz prof. dr. hab. n. med. Dariuszowi Adamkowi, kierownikowi Zakładu Diagnostyki Patomorfologii SP ZOZ Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie. Umożliwili oni przeprowadzenie opisanych w książce badań i służyli pomocą w interpretacji obrazów mózgu pacjentów uzyskanych za życia i post mortem.

Serdeczne słowa podzięki kierujemy do naszych Przyjaciół i Kolegów, przede wszystkim do Pana prof. dr. hab. med. Janusza Morysia, Rektora Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, Pana prof. dr. hab. n. med. Leszka Bidzana, kierownika Kliniki Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, Pani prof. dr hab. Marioli Bidzan, dyrektora Instytutu Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego, Pani prof. StSW dr hab. Jolanty Góral-Półroli, Rektora Staropolskiej Szkoły Wyższej, Pana prof. Piotra Olesia, kierownika Katedry Psychologii Osobowości Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz prof. Zvi Lothane z Uniwersytetu Nowojorskiego za cenne uwagi i zachętę, jakie uzyskiwaliśmy w trakcie pisania tej monografii.

Szczególne słowa podziękowania należą się również kadrze kierowniczej i pracownikom Katedry Historii Medycyny CMUJ w Krakowie, a zwłaszcza dr. Dorocie Schmidt-Pospule. Umożliwiła nam ona dotarcie do wielu bezcennych wręcz rękopisów, rysunków, fotografii, książek i pamiątek historycznych, które dodatkowo wzbogaciły naszą książkę i pozwoliły ukazać omawiane zagadnienia z perspektywy ich rozwoju. Równie cenne były jej uwagi i sugestie, które uzyskaliśmy w trakcie licznych i jakże interesujących rozmów.

Wiele wniosły też konsultacje prowadzone z zaprzyjaźnionymi neuropsychologami z polskich, brytyjskich, francuskich, włoskich i amerykańskich ośrodków naukowych i terapeutycznych. Wymienić tu należy zwłaszcza prof. Oscara Schindlera, dr Zinę Gans oraz dr. n. med. Rafała Morgę, którzy pomogli nam w rozwikłaniu problemów, jakie pojawiały się przy opisie trudnych, bo niejednoznacznych przypadków pacjentów. Z kolei dr n. med. Anna Rasmus, mgr Maria Łuckoś, mgr Ksenia Cielebąk, mgr Aleksandra Gawrońska i mgr Karolina Florek czynnie współpracowały w prowadzeniu badań ERPs i w neuroterapii opisywanych w tej książce pacjentów. Wszystkim tym osobom pragniemy z głębi serca podziękować.

Równie serdecznie dziękujemy studentom psychologii z Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, a zwłaszcza Mateuszowi Rudzińskiemu za pomoc w zbieraniu niektórych materiałów oraz Maciejowi Korabowi za inspirującą „burzę mózgów” oraz założenie wirtualnej galerii Polskiego Towarzystwa Neuropsychologicznego im. Profesor Marii Pąchalskiej¹, co uporządkowało dzieła naszych pacjentów z zaburzeniami tożsamości. Osobne i równie serdeczne podziękowania składamy Panu mgr. inż. Pawłowi Majdrze (prywatnemu sekretarzowi Marii Pąchalskiej) za pomoc w opracowaniu graficznym rycin zamieszczonych w tej monografii. Dzięki tym rycinom opisywane zagadnienia powinny stać się łatwiejsze do zrozumienia przez zainteresowanego tą problematyką, a nie zawsze wyspecjalizowanego w niej Czytelnika.

Warto też podkreślić, że książka ta nie powstałaby bez udziału naszych Pacjentów. Dlatego też pragniemy gorąco podziękować im oraz ich Rodzinom za czynny i często twórczy udział w badaniach, gdyż ich uwagi i zaangażowanie oraz zgoda na wykorzystanie prac wykonanych w trakcie zajęć rehabilitacyjnych przyczyniły się do podniesienia wartości tej monografii. Na szczególne wyróżnienie zasługuje tu pomoc naukowa i wsparcie nieżyjącego już, ukochanego męża Marii Pąchalskiej – prof. zw. dr hab. med. Adama Pąchalskiego (ur. 26.08.1926, zm. 30.11.2010), specjalisty ortopedii, traumatologii i rehabilitacji, założyciela i wieloletniego ordynatora Oddziału Rehabilitacji Medycznej Krakowskiego Centrum Rehabilitacji, prezesa Oddziału Krakowskiego Towarzystwa Walki z Kalectwem, żołnierza 106. Dywizji Piechoty Armii Krajowej, pułkownika Wojska Polskiego, wielkiego lekarza i społecznika oddanego służbie drugiemu człowiekowi oraz dzielenie się doświadczeniami życiowymi dostarczone przez Jej wspaniałych Rodziców – Pani Zofii i Józefa Kuzaków – więźniów obozów pracy na terenie Niemiec, zmuszanych do niewolniczej pracy, których życie w okresie młodości pełne było niebezpieczeństw i niewyobrażalnych cierpień pozostawiających trwały ślad na tożsamości. Dzięki temu, że wyrazili oni zgodę na zaprezentowanie własnych historii życia, możliwe stało się ukazanie omawianych zagadnień w pełniejszym świetle, co powinno pozwolić Czytelnikowi na uzyskanie wglądu w istotę omawianych zaburzeń. Wyrażamy jednocześnie nadzieję, że monografia ta umożliwi lepsze zrozumienie problemów, z jakimi borykają się osoby z kryzysem tożsamości, a zwłaszcza chorzy z uszkodzeniem mózgu oraz uświadomienie faktu, że walczą oni nie tylko z problemami natury neurologicznej, lecz także o odzyskanie lub przebudowę utraconej na skutek choroby tożsamości.

Prof. zw. dr hab. Maria Pąchalska

Katedra Neuropsychologii i Neurorehabilitacji,

Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego

prezes Polskiego Towarzystwa Neuropsychologicznego

Prof. zw. dr hab. Bożydar L.J. Kaczmarek

Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie

prezes Polskiego Towarzystwa Neurolingwistycznego

Prof. UWr. dr hab. Stefan Bednarek

Instytut Kulturoznawstwa, Uniwersytet Wrocławski

prezes Dolnośląskiego Towarzystwa Regionalnego

Kraków, wiosna 2020PRZYPISY

Wstęp

¹ http://galeriasztukiptneur.pl/

Rozdział 1

¹ Zespół zamknięcia to rzadkie zaburzenie neurologiczne; jest on też zwany śpiączką rzekomą lub śpiączką jasną.

² Ludzie mają najwięcej neuronów wrzecionowatych – niezależnie od tego, czy weźmiemy wartości względne czy bezwzględne. Liczba neuronów wrzecionowatych u małp człekokształtnych wynosi 6950. Blisko pięciokrotnie więcej ma ich noworodek – 28 200, a ponad trzydziestokrotnie więcej ma czteroletnie ludzkie dziecko – 184 tys. oraz człowiek dorosły – 193 tys. Dla porównania dorosły słoń ma około 20 tys. neuronów wrzecionowatych (por. Nimchinsky, Vogt, Morrison et al. 1995).

³ Istota biała mózgu, przez długi czas zaniedbywana przez badaczy, jest rozległą siecią włókien łączących struktury neuronalne. Sposób, w jaki mózg przetwarza informacje, zależy od wzoru połączenia tych sieci włókien.

⁴ Jednak istnieją pewne określone wzory aktywności u osób z różnorodnymi uszkodzeniami, co pozwala na wyznaczanie neuromarkerów różnych jednostek chorobowych (Kropotov 2016).

⁵ Modelowanie własności umysłu jest przedmiotem badań psychologii, neuropsychologii, kognitywistyki oraz działu informatyki zajmującego się sztuczną inteligencją. Dzięki rozwojowi technologii komputerowych problem syntetycznego uniwersalnego umysłu (jako formalnego autonomicznego systemu samoświadomego i mającego atrybuty inteligencji) stał się też dziedziną nowych badań systemowych.

⁶ Rośnie liczba dowodów przemawiających za występowaniem fizycznych różnic anatomicznych, różnic w zakresie liczby i organizacji połączeń neuronalnych oraz zróżnicowanych typów komórek pozwalających wysunąć wniosek, że mózg człowieka i mózgi innych ssaków różnią się sposobem zorganizowania. Twierdzenie to, jak zauważa Gazzaniga (2013), kiedy je pojmiemy, pomoże nam zrozumieć, co czyni człowieka wyjątkowym.

⁷ Neotenia występuje nie tylko u człowieka, ale także u zwierząt. Jest to np. zdolność płciowego rozmnażania się larw niektórych zwierząt występująca w następstwie przyspieszonego w stosunku do reszty ciała rozwoju narządów rozrodczych; zatrzymanie u osobników dorosłych pewnych cech infantylnych. Występuje prawdopodobnie u płazów i u ryb. Wyróżniana jest forma PEŁNA (zupełna), czyli zdolność do rozmnażania się w stanie larwalnym, i NIEPEŁNA (niezupełna), polegająca na nadmiernym wydłużeniu stadium larwalnego bez zdolności rozmnażania się. Neotenia pełna u płazów wynika z braku reakcji tkanek larw na stymulujący przemianę larw hormon tarczycy, przy normalnym jej rozwoju bądź niedorozwoju tarczycy. Wywołana jest także warunkami środowiskowymi, które hamują rozwój larw, np. niską temperaturą lub brakiem pokarmu. Neotenia jest szczególnym przypadkiem pedogenezy.

⁸ Holograficzny model pamięci został oparty na metaforze hologramu. Technikę holografii opracował Dennis Gabor, który w 1971 roku otrzymał za nią Nagrodę Nobla. Metoda ta ma na celu utrwalenie na płytce fotograficznej obrazów trójwymiarowych ze wszystkimi cechami przestrzennymi. Informację o holografowanym obiekcie zawiera każdy punkt tej płytki. Pozwala to na rekonstrukcję całego obrazu z najbardziej szczegółowymi jego elementami.

⁹ Nagroda Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny w roku 1981 została podzielona; połowę przyznano Rogerowi W. Sperry’emu „za odkrycia dotyczące specjalizacji funkcjonalnej półkul mózgowych”, drugą połowę – wspólnie Davidowi H. Hubelai’owi i Torstenowi N. Wieselowi „za odkrycia dotyczące przetwarzania informacji w układzie wzrokowym”.

¹⁰ Feinberg publikował artykuły na temat neurobiologicznych uwarunkowań własnego Ja w „The Dana Forum on Brain Science” oraz w „Daedalus”, czasopiśmie Amerykańskiej Akademii Nauk Humanistycznych i Ścisłych. Jego dokonania zostały zaprezentowane w specjalnym wydaniu „Science News” w artykule _Finding the Inner Me: neural roots of identity_ (Odnajdywanie wewnętrznego Ja: neuronalne korzenie tożsamości). Prof. Feinberg jest autorem książki _Altered Egos: How the Brain Creates the Self_ (Oxford, 2001) (Zmienione ego: jak mózg tworzy Ja) oraz współautorem podręcznika _Behavioral Neurology and Neuropsychology_ (McGraw-Hill) (Behawioralna neurologia i neuropsychologia) i _The Lost Self: Pathologies of the Brain and Identity_ (Oxford, 2005) (Utracone Ja: patologie mózgu a tożsamość). Napisał również blisko 100 artykułów i tłumaczeń. Jego najnowsza książka to _From Axons to Identity: Neurological Explorations of the Nature of the Self_ (Od aksonów do tożsamości: badania natury własnego Ja).

¹¹ Bardziej szczegółowy opis budowy i funkcji pnia mózgu zaproponowany przez Rohena (2001, 2012) zaprezentowano w podręczniku _Neuropsychologia kliniczna: od teorii do praktyki_ (Pąchalska, Kaczmarek, Kropotov, 2014).

¹² Dokładniejsza analiza tych zapachów nie jest możliwa, gdy uszkodzona jest górno-przednia część haka hipokampa (zakręt okalający i zakręt półksiężycowaty), czyli prawdziwa kora węchowa. Problemy tego rodzaju przejawiają osoby z otępieniem typu Alzheimera, które już we wczesnej fazie choroby mają zaburzenia węchowe (Mai, Paxinos 2011).

¹³ Osoby z otępieniem typu Alzheimera, u których choroba neurodegeneracyjna już we wczesnej fazie spowodowała rozpad połączeń hipokampa głównie z płatami skroniowymi, przejawiają zaburzenia pamięci epizodycznej oraz przestrzenno-wzrokowej (Orfei et al. 2010).