-
W empik go
Nianiek, ministra i japonki. Eseje o języku i płci - ebook
Wydawnictwo:
Data wydania:
1 stycznia 2021
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
PDF
czytaj
na laptopie
czytaj
na tablecie
Format e-booków, który możesz odczytywać na tablecie oraz
laptopie. Pliki PDF są odczytywane również przez czytniki i smartfony,
jednakze względu na komfort czytania i brak możliwości skalowania
czcionki, czytanie plików PDF na tych urządzeniach może być męczące dla
oczu. Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników
e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i
tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji
znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji
multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka
i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej
Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego
tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na
karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją
multiformatu.
czytaj
na laptopie
Pliki PDF zabezpieczone watermarkiem możesz odczytać na dowolnym
laptopie po zainstalowaniu czytnika dokumentów PDF. Najpowszechniejszym
programem, który umożliwi odczytanie pliku PDF na laptopie, jest Adobe
Reader. W zależności od potrzeb, możesz zainstalować również inny
program - e-booki PDF pod względem sposobu odczytywania nie różnią
niczym od powszechnie stosowanych dokumentów PDF, które odczytujemy
każdego dnia.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
LUB
24,99 zł za tytuł
Tytuł dostępny w abonamencie Empik Go już od 24,99 zł / 30 dni
Sprawdź
Słuchaj i czytaj w abonamencie Go Standard już za 24,99 zł / 30 dni. Subskrypcja Go Standard daje możliwość dodania do biblioteki 3 dowolne tytuły w danym okresie rozliczeniowym (30 dni). Wybierasz z ponad 200 tys. audiobooków, ebooków i podcastów.
Nianiek, ministra i japonki. Eseje o języku i płci - ebook
Jak nazwać kobietę, która wykonuje zawód szewca, stolarza czy kierowcy? Czy na członkinię rządu powinniśmy mówić ministra, ministerka czy pani minister? Jak określić mężczyznę, który opiekuje się dziećmi – niania, niań czy nianiek? A prezentera pogody w telewizji – pogodyn czy pogodynek? Dlaczego Finka, Brukselka i Japonki to nazwy mieszkanek Finlandii, Brukseli i Japonii, ale też – pisane małą literą – określenia noża, warzywa i klapek, a Fin, Brukselczyk i Japończyk mają tylko znaczenie męskich mieszkańców wymienionych miejsc? Na te i wiele innych pytań, przyjmując perspektywę lingwistyki płci, próbuje odpowiedzieć Autorka niniejszej książki. Wykorzystuje do tego bieżące materiały prasowe i internetowe, a także wyniki własnych badań empirycznych, i w przystępny sposób ukazuje fascynujące relacje między językiem i płcią.
Dobrze i szczęśliwie się stało, że Profesor Jolanta Szpyra-Kozłowska – wybitna lingwistka, znakomita znawczyni językoznawstwa genderowego, i nie tylko, zdecydowała się napisać kolejną książkę poświęconą zagadnieniom fundamentalnym w toczącej się od lat żywo i niekiedy bardzo emocjonalnie dyskusji, obserwowanej zarówno w przestrzeni publicznej, jak i akademickiej. Monografia, którą otrzymaliśmy, jest najdojrzalszym owocem syntez i przemyśleń Autorki nad relacją język a płeć; bardzo celnie, precyzyjnie i odważnie odpowiadającą na wiele pytań językoznawstwa genderowego. Lekkość, rozmach, humor, odwaga badawcza i narracyjna – oto zalety monografii, napisanej stylem rzeczowym, harmonizującym z mocną, wzorcowo naukową argumentacją, budowaną przystępną polszczyzną.
Dr hab. Agnieszka Małocha-Krupa
Jolanta Szpyra-Kozłowska – prof. dr hab., pracuje w Katedrze Językoznawstwa Angielskiego i Ogólnego UMCS. Jej dorobek naukowy obejmuje osiem książek, redakcję sześciu tomów wieloautorskich oraz ponad stu artykułów z zakresu fonetyki i fonologii języka angielskiego i polskiego, fonodydaktyki i językoznawstwa genderowego. Jej najważniejsze monografie to The Phonology-Morphology Interface; Three Tiers in Polish and English Phonology; Wprowadzenie do współczesnej fonologii; Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim (współautorstwo: M. Karwatowska); Pronunciation in EFL Instruction. Organizatorka prestiżowych międzynarodowych konferencji językoznawczych i redaktorka serii wydawniczej w wydawnictwie Peter Lang.
Spis treści
Wprowadzenie
ESEJ 1.
Tirowiec kontra tirówka. Wstęp do językowej nierówności płci w polszczyźnie
ESEJ 2.
Janusze, grażyny, ciacha i tapeciary. Wybrane nowe określenia kobiet i mężczyzn
ESEJ 3.
Matki, żony i kochanki. Czym są i jak powstają feminatywy?
ESEJ 4.
Powstanki, rektorki i prezydentki. Wojna o „żeńskie końcówki”. Najnowsza odsłona
ESEJ 5.
Dziekanka, architektka i mędrczyni. Ograniczenia i przeszkody w tworzeniu feminatywów – fakty i mity
ESEJ 6.
Czy asymetrie typu Japończycy/ Japonki – japonki są przejawem językowej dyskryminacji kobiet?
ESEJ 7.
Nianiek, niań czy męska niania? Odżeńskie nazwy męskie
ESEJ 8.
„Mój pan po mnie sprząta”. O językowej nierówności płci we współczesnych tekstach medialnych i jej konsekwencjach
ESEJ 9.
„Co widziałeś na wycieczce?” Genderowe aspekty podręczników szkolnych z początków XXI wieku
ESEJ 10.
Czy kolega może być koleżanką? O (nie)rozumieniu ogólnych form męskich przez dzieci w wieku szkolnym
ESEJ 11.
„Kto ty jesteś? Polak mały”. Płeć w podręcznikach szkolnych wydanych po 2015 roku
Uwagi końcowe
Bibliografia
| Kategoria: | Polonistyka |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-242-6580-0 |
| Rozmiar pliku: | 2,9 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
WPROWADZENIE
Problematyka związków między językiem a płcią od lat wzbudza żywe zainteresowanie na całym świecie i to nie tylko wśród językoznawców badających oraz opisujących strukturę języka i komunikację werbalną, ale także wśród socjologów, kulturoznawców, polityków, filozofów, dziennikarzy i wreszcie – zwykłych użytkowników języka. Często bowiem nawet niespecjaliści zauważają, na przykład, że pary wyrazów, takie jak _sekretarz_ i _sekretarka_, _dyrektor_ i _dyrektorka_ różnią się znaczeniem, a nazwa męska jest bardziej prestiżowa niż żeńska. W licznych tekstach prasowych i internetowych toczone są zażarte dyskusje, zwane często wojną o „żeńskie końcówki”, jak nazwać kobiety pełniące funkcje _prezydenta_, _premiera_, _rektora_, i czy _ministra_ narusza zasady polszczyzny. Polki i Polacy nie mają też jasności, jak określić mężczyzn, którzy wykonują zawód _przedszkolanki_, _niani_ czy _kosmetyczki_. Wiele osób wyraża zdziwienie, a nawet oburzenie z powodu określeń takich jak _Dzień Nauczyciela_, ponieważ w tym zawodzie 80% stanowią kobiety-nauczycielki, czego nie oddaje męska nazwa tego święta.
Na styku relacji między językiem i płcią rodzą się zatem liczne pytania i wątpliwości. W jaki sposób współczesna polszczyzna, będąca jednocześnie wytworem i odbiciem naszych dziejów i kultury, odzwierciedla miejsce i rolę kobiet oraz mężczyzn w społeczeństwie? Czy utrwalony w niej wizerunek obu płci1 jest podobny, czy też niejednakowy i asymetryczny, a być może nawet krzywdzący dla jednej z nich? W jakich obszarach języka obserwujemy znaczne różnice? Czy w tym względzie nastąpiły i następują ostatnio istotne zmiany? Jeśli tak, to jakie? Czy współcześnie powstające teksty zgodne są z zasadą równości płci, czy też ją naruszają? Takie i inne pytania stawiają sobie badacze zajmujący się lingwistyką płci, zwaną również językoznawstwem genderowym2.
Niniejsza książka wpisuje się właśnie w tę dziedzinę. Podejmuję w niej próbę odpowiedzi na powyższe oraz inne pytania z zakresu współczesnej polskiej lingwistyki płci poprzez serię pogłębionych studiów nad jej wybranymi, szczególnie istotnymi i interesującymi aspektami. Proponuję zarówno nową interpretację dobrze znanych i wielokrotnie opisywanych problemów, takich jak żeńskie odpowiedniki nazw męskich (np. _ministra_) czy kwestia równości płci w podręcznikach szkolnych, ale przede wszystkim badam wcześniej nieomawiane zagadnienia, na przykład tworzenie rzeczowników męskich od żeńskich (np. tytułowego _niańka_) czy przyczyn, dlaczego wiele określeń kobiet, na przykład _japonki_, _brukselka_, _bawarka_, __ są również rzeczownikami pospolitymi – rodzajem klapek, warzywem, herbatą z mlekiem. Jest to kontynuacja, a zarazem uzupełnienie, uaktualnienie, pogłębienie i poszerzenie o nowe wątki monografii M. Karwatowskiej i J. Szpyry-Kozłowskiej _Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim_ (2005), szczególnie uzasadniona faktem, iż w ciągu kilkunastu lat, które upłynęły od jej wydania, nastąpił nie tylko znaczny rozwój badań w tym obszarze, w wyniku którego pojawiły się liczne publikacje, zarówno naukowe, jak i popularne o problematyce językowo-genderowej oraz wzrosło zainteresowanie nią w polskim społeczeństwie, ale również zaszły – i nadal zachodzą – zmiany w samym języku, skłaniające do podjęcia próby ich uchwycenia i opisu.
Eseje prezentowane w tym tomie mają ważną wspólną cechę – wszystkie powstały na podstawie badań empirycznych prowadzonych przez autorkę oraz analizy bieżących materiałów prasowych i internetowych, znakomicie odzwierciedlających obecny stan języka i zachodzące w nim przeobrażenia, a także poglądy i opinie współczesnych użytkowniczek i użytkowników polszczyzny na kwestie genderowo-językowe. Wszystkie tezy i twierdzenia znajdują zatem solidne oparcie w zgromadzonych faktach językowych.
Praca ma charakter językoznawczy, jednakże stara się unikać nadmiernie specjalistycznego i hermetycznego języka, by zachęcić do lektury szersze grono odbiorców. Adresowana jest nie tylko do językoznawców, ale również do innych badaczy związków między językiem i kulturą, socjologów, kulturoznawców i dziennikarzy śledzących zmiany zachodzące w polszczyźnie. Mam również nadzieję, że zainteresuje studentów polonistyki i innych filologii, kulturoznawstwa czy dziennikarstwa, a także wszystkie czytelniczki i czytelników, którym bliska jest poruszana w niej problematyka.
Esej 1 stanowi krótkie wprowadzenie do problemu licznych nierówności w obrazowaniu kobiet i mężczyzn we współczesnym języku polskim, symbolizowanych przez różnicę w znaczeniu pary wyrazów _tirowiec_ i _tirówka_. Przypomnę tu najważniejsze typy asymetrii związanych z płcią, tj. w leksyce, frazeologii, przysłowiach, gramatyce, semantyce, a także tekstach i podręcznikach szkolnych, poszerzając ich opis o nowe obserwacje i przykłady.
Eseje 2–7 skupiają się na wybranych zagadnieniach językowego wizerunku płci we współczesnej polszczyźnie, odzwierciedlonych zarówno w jej obecnym, jak i potencjalnym zasobie leksykalnym. W centrum uwagi znajdą się najbardziej kontrowersyjne kwestie związane z tworzeniem i użyciem osobowych nazw męskich i żeńskich. Podejmuję polemikę z wcześniejszymi analizami, proponując własne rozwiązania, a także przedstawiam wiele nowych, a wcześniej niedostrzeżonych lub jedynie powierzchownie zbadanych zagadnień.
Esej 2 poświęcony został wybranym określeniom kobiet i mężczyzn, które zyskały znaczną popularność w ostatnich latach i weszły do dyskursu prasowego oraz potocznego, takim jak _janusz_, _grażyna_, _tapeciara_, _ciacho_, _paker_ i wiele innych. Dowodzę, że wyrażają one istotne społecznie i kulturowo zjawiska, a także przeobrażenia w językowym wizerunku współczesnych Polek i Polaków.
Eseje 3, 4, 5 i 6 podejmują problematykę osobowych nazw żeńskich, czyli tak zwanych feminatywów, od wielu lat stanowiących główny przedmiot zainteresowania nie tylko językoznawców, ale również polskiej opinii publicznej.
W eseju 3 omawiam problemy z definicją feminatywów oraz polemizuję z powszechnym przekonaniem o ich pochodzeniu od nazw męskich, zapytując, na przykład, czy _Polka_ to _Polak_ płci żeńskiej, czy raczej mieszkanka Polski. Przypominam, że polszczyzna zawiera liczne, zazwyczaj pomijane określenia kobiet, które nie wywodzą się od form męskich, i przedstawiam wiele przykładów. Ponadto badam tworzenie niektórych morfologicznie złożonych feminatywów i wykazuję, że często mają one różne niemęskie źródła, co wymaga znaczących zmian w tradycyjnym podejściu do słowotwórstwa nazw żeńskich.
W eseju 4 zajmuję się kontrowersjami wokół nowych feminatywów tworzonych od nazw męskich, takich jak _ministra_, _premierka_ czy _powstanka_. Przedstawiam syntezę współczesnej, obejmującej kilka ostatnich lat, medialnej i językoznawczej dyskusji na ich temat, często nazywaną wojną o „żeńskie końcówki” oraz argumenty za wprowadzaniem nowych nazw żeńskich do języka, jak też przeciwne tej koncepcji.
W kolejnej części przedmiotem analizy są różnego rodzaju ograniczenia i przeszkody w powstawaniu feminatywów, obejmujące – wydawałoby się dobrze znane – czynniki pragmatyczno-semantyczne, estetyczne, morfologiczne oraz fonologiczne, takie jak trudność w wymowie form _pediatrka_, _architektka_, _chirurżka_, __ czy twierdzenie, że nowe nazwy brzmią śmiesznie i niepoważnie. W eseju 5 przeprowadzam pogłębione badanie tej kwestii i polemizuję z często stosowanymi uproszczeniami.
W eseju 6 zajmuję się rzeczownikami, takimi jak _Brukselczyk – Brukselka_, _brukselka_, _Japończycy – Japonki_, _japonki_, __ gdzie formy żeńskie, oprócz bycia nazwami mieszkanek, są też rzeczownikami pospolitymi, co zazwyczaj interpretowane jest jako przejaw językowej dyskryminacji kobiet. Dokładna analiza tego zjawiska wskazuje jednak na to, że jego źródłem jest system słowotwórczy polszczyzny, zwłaszcza wielofunkcyjność przyrostka _-ka_.
Esej 7 poświęcony został nowemu i w niewielkim jeszcze stopniu zbadanemu zjawisku tworzenia rzeczowników męskich od żeńskich. Wykazuję, że jest ich znacznie więcej, niż to wynika z opracowań słowotwórczych, które nie uwzględniają takich odżeńskich maskulatywów, jak _siostrzeniec_, _żonkoś_ czy _kobieciarz_. __ Trzon eseju stanowią nowe męskie nazwy zawodów typu _przedszkolanka_, _kosmetyczka_, _pogodynka_, występujące w tekstach internetowych, a także zaproponowane przez 80 studentek i studentów w badaniu ankietowym.
W pozostałych częściach książki przechodzę od studiów nad warunkowanym płcią zasobem leksykalnym polszczyzny do analizy kilku ważnych aspektów nierówności płci występujących we współcześnie powstających tekstach.
W eseju 8 omawiam istotne i dotąd rzadko poruszane zagadnienie zaburzeń dyskursu równościowego w tekstach medialnych, w szczególności negatywnych konsekwencji stosowania męskich nazw generycznych w wypowiedziach typu _mój pan sprząta po mnie_ czy _pracownik w ciąży/ na urlopie macierzyńskim_, nieodmienności męskich określeń kobiet (np. _śmierć ślicznej żołnierz_), stereotypizacji płci widocznej w stosowaniu wyrażeń takich jak _podjęła męską decyzję_, _pogoda kapryśna jak kobieta_, _mazał się jak baba_ i zróżnicowaniu informacji o kobietach i mężczyznach (_Ursula von der Leyen jest mężatką, ma siedmioro dzieci. Charles Michel jest byłym premierem Belgii_).
Eseje 9, 10 i 11 dotyczą kulturowo i społecznie szczególnie ważnych tekstów, jakimi są podręczniki szkolne, kształtujące poglądy młodych Polek i Polaków na rolę płci i relacje między nimi. Proponuję własną metodologię badania podręczników, a następnie stosuję ją w ocenie kilkudziesięciu książek z początku tego wieku oraz wydanych w ostatnich latach, próbując odpowiedzieć na pytanie, czy i w jakim obszarze języka i stereotypów genderowych zaszły pozytywne zmiany, a gdzie nadal zostaje wiele do zrobienia. Za szczególnie istotny uważam esej 10, w którym przedstawiam, na podstawie badań empirycznych, szkodliwe konsekwencje, jakie stosowanie form męskich ma na stopień zrozumienia tekstów podręcznikowych przez dzieci.
Żadna książka, szczególnie o tak „gorącej” tematyce jak ta, nie powstaje w próżni – wymaga współpracy i konsultacji z wieloma osobami. Szczególne podziękowania (z pominięciem stopni i tytułów naukowych) składam Paniom i Panom: Agnieszce Małosze-Krupie, Małgorzacie Karwatowskiej, Markowi Łazińskiemu, Weronice i Arturowi Markowskim, Izabelli Kimak, Monice Adamczyk-Garbowskiej, Irminie Wawrzyczek, Barbarze Kowalik, Aleksandrze Kędzierskiej, Eugeniuszowi Cyranowi, Krzysztofowi Jaskule, mojej córce Idze oraz wielu osobom, które zechciały wziąć udział w moich badaniach. Oczywiście odpowiedzialność za wszelkie błędy i niedociągnięcia ponosi wyłącznie autorka.
1 W tej książce posługuję się pojęciem płci, ograniczając się do tradycyjnego podziału na kobiety i mężczyzn, pomijając kwestie związane z postulowaniem odrębnych płci kulturowych, jak też specyfiki języka mniejszości seksualnych.
2 Drugim aspektem językoznawstwa genderowego jest badanie komunikacji językowej kobiet i mężczyzn, tj. podobieństw i różnic w języku obu płci. W tej książce nie zajmuję się tym ważnym i interesującym problemem.
Problematyka związków między językiem a płcią od lat wzbudza żywe zainteresowanie na całym świecie i to nie tylko wśród językoznawców badających oraz opisujących strukturę języka i komunikację werbalną, ale także wśród socjologów, kulturoznawców, polityków, filozofów, dziennikarzy i wreszcie – zwykłych użytkowników języka. Często bowiem nawet niespecjaliści zauważają, na przykład, że pary wyrazów, takie jak _sekretarz_ i _sekretarka_, _dyrektor_ i _dyrektorka_ różnią się znaczeniem, a nazwa męska jest bardziej prestiżowa niż żeńska. W licznych tekstach prasowych i internetowych toczone są zażarte dyskusje, zwane często wojną o „żeńskie końcówki”, jak nazwać kobiety pełniące funkcje _prezydenta_, _premiera_, _rektora_, i czy _ministra_ narusza zasady polszczyzny. Polki i Polacy nie mają też jasności, jak określić mężczyzn, którzy wykonują zawód _przedszkolanki_, _niani_ czy _kosmetyczki_. Wiele osób wyraża zdziwienie, a nawet oburzenie z powodu określeń takich jak _Dzień Nauczyciela_, ponieważ w tym zawodzie 80% stanowią kobiety-nauczycielki, czego nie oddaje męska nazwa tego święta.
Na styku relacji między językiem i płcią rodzą się zatem liczne pytania i wątpliwości. W jaki sposób współczesna polszczyzna, będąca jednocześnie wytworem i odbiciem naszych dziejów i kultury, odzwierciedla miejsce i rolę kobiet oraz mężczyzn w społeczeństwie? Czy utrwalony w niej wizerunek obu płci1 jest podobny, czy też niejednakowy i asymetryczny, a być może nawet krzywdzący dla jednej z nich? W jakich obszarach języka obserwujemy znaczne różnice? Czy w tym względzie nastąpiły i następują ostatnio istotne zmiany? Jeśli tak, to jakie? Czy współcześnie powstające teksty zgodne są z zasadą równości płci, czy też ją naruszają? Takie i inne pytania stawiają sobie badacze zajmujący się lingwistyką płci, zwaną również językoznawstwem genderowym2.
Niniejsza książka wpisuje się właśnie w tę dziedzinę. Podejmuję w niej próbę odpowiedzi na powyższe oraz inne pytania z zakresu współczesnej polskiej lingwistyki płci poprzez serię pogłębionych studiów nad jej wybranymi, szczególnie istotnymi i interesującymi aspektami. Proponuję zarówno nową interpretację dobrze znanych i wielokrotnie opisywanych problemów, takich jak żeńskie odpowiedniki nazw męskich (np. _ministra_) czy kwestia równości płci w podręcznikach szkolnych, ale przede wszystkim badam wcześniej nieomawiane zagadnienia, na przykład tworzenie rzeczowników męskich od żeńskich (np. tytułowego _niańka_) czy przyczyn, dlaczego wiele określeń kobiet, na przykład _japonki_, _brukselka_, _bawarka_, __ są również rzeczownikami pospolitymi – rodzajem klapek, warzywem, herbatą z mlekiem. Jest to kontynuacja, a zarazem uzupełnienie, uaktualnienie, pogłębienie i poszerzenie o nowe wątki monografii M. Karwatowskiej i J. Szpyry-Kozłowskiej _Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim_ (2005), szczególnie uzasadniona faktem, iż w ciągu kilkunastu lat, które upłynęły od jej wydania, nastąpił nie tylko znaczny rozwój badań w tym obszarze, w wyniku którego pojawiły się liczne publikacje, zarówno naukowe, jak i popularne o problematyce językowo-genderowej oraz wzrosło zainteresowanie nią w polskim społeczeństwie, ale również zaszły – i nadal zachodzą – zmiany w samym języku, skłaniające do podjęcia próby ich uchwycenia i opisu.
Eseje prezentowane w tym tomie mają ważną wspólną cechę – wszystkie powstały na podstawie badań empirycznych prowadzonych przez autorkę oraz analizy bieżących materiałów prasowych i internetowych, znakomicie odzwierciedlających obecny stan języka i zachodzące w nim przeobrażenia, a także poglądy i opinie współczesnych użytkowniczek i użytkowników polszczyzny na kwestie genderowo-językowe. Wszystkie tezy i twierdzenia znajdują zatem solidne oparcie w zgromadzonych faktach językowych.
Praca ma charakter językoznawczy, jednakże stara się unikać nadmiernie specjalistycznego i hermetycznego języka, by zachęcić do lektury szersze grono odbiorców. Adresowana jest nie tylko do językoznawców, ale również do innych badaczy związków między językiem i kulturą, socjologów, kulturoznawców i dziennikarzy śledzących zmiany zachodzące w polszczyźnie. Mam również nadzieję, że zainteresuje studentów polonistyki i innych filologii, kulturoznawstwa czy dziennikarstwa, a także wszystkie czytelniczki i czytelników, którym bliska jest poruszana w niej problematyka.
Esej 1 stanowi krótkie wprowadzenie do problemu licznych nierówności w obrazowaniu kobiet i mężczyzn we współczesnym języku polskim, symbolizowanych przez różnicę w znaczeniu pary wyrazów _tirowiec_ i _tirówka_. Przypomnę tu najważniejsze typy asymetrii związanych z płcią, tj. w leksyce, frazeologii, przysłowiach, gramatyce, semantyce, a także tekstach i podręcznikach szkolnych, poszerzając ich opis o nowe obserwacje i przykłady.
Eseje 2–7 skupiają się na wybranych zagadnieniach językowego wizerunku płci we współczesnej polszczyźnie, odzwierciedlonych zarówno w jej obecnym, jak i potencjalnym zasobie leksykalnym. W centrum uwagi znajdą się najbardziej kontrowersyjne kwestie związane z tworzeniem i użyciem osobowych nazw męskich i żeńskich. Podejmuję polemikę z wcześniejszymi analizami, proponując własne rozwiązania, a także przedstawiam wiele nowych, a wcześniej niedostrzeżonych lub jedynie powierzchownie zbadanych zagadnień.
Esej 2 poświęcony został wybranym określeniom kobiet i mężczyzn, które zyskały znaczną popularność w ostatnich latach i weszły do dyskursu prasowego oraz potocznego, takim jak _janusz_, _grażyna_, _tapeciara_, _ciacho_, _paker_ i wiele innych. Dowodzę, że wyrażają one istotne społecznie i kulturowo zjawiska, a także przeobrażenia w językowym wizerunku współczesnych Polek i Polaków.
Eseje 3, 4, 5 i 6 podejmują problematykę osobowych nazw żeńskich, czyli tak zwanych feminatywów, od wielu lat stanowiących główny przedmiot zainteresowania nie tylko językoznawców, ale również polskiej opinii publicznej.
W eseju 3 omawiam problemy z definicją feminatywów oraz polemizuję z powszechnym przekonaniem o ich pochodzeniu od nazw męskich, zapytując, na przykład, czy _Polka_ to _Polak_ płci żeńskiej, czy raczej mieszkanka Polski. Przypominam, że polszczyzna zawiera liczne, zazwyczaj pomijane określenia kobiet, które nie wywodzą się od form męskich, i przedstawiam wiele przykładów. Ponadto badam tworzenie niektórych morfologicznie złożonych feminatywów i wykazuję, że często mają one różne niemęskie źródła, co wymaga znaczących zmian w tradycyjnym podejściu do słowotwórstwa nazw żeńskich.
W eseju 4 zajmuję się kontrowersjami wokół nowych feminatywów tworzonych od nazw męskich, takich jak _ministra_, _premierka_ czy _powstanka_. Przedstawiam syntezę współczesnej, obejmującej kilka ostatnich lat, medialnej i językoznawczej dyskusji na ich temat, często nazywaną wojną o „żeńskie końcówki” oraz argumenty za wprowadzaniem nowych nazw żeńskich do języka, jak też przeciwne tej koncepcji.
W kolejnej części przedmiotem analizy są różnego rodzaju ograniczenia i przeszkody w powstawaniu feminatywów, obejmujące – wydawałoby się dobrze znane – czynniki pragmatyczno-semantyczne, estetyczne, morfologiczne oraz fonologiczne, takie jak trudność w wymowie form _pediatrka_, _architektka_, _chirurżka_, __ czy twierdzenie, że nowe nazwy brzmią śmiesznie i niepoważnie. W eseju 5 przeprowadzam pogłębione badanie tej kwestii i polemizuję z często stosowanymi uproszczeniami.
W eseju 6 zajmuję się rzeczownikami, takimi jak _Brukselczyk – Brukselka_, _brukselka_, _Japończycy – Japonki_, _japonki_, __ gdzie formy żeńskie, oprócz bycia nazwami mieszkanek, są też rzeczownikami pospolitymi, co zazwyczaj interpretowane jest jako przejaw językowej dyskryminacji kobiet. Dokładna analiza tego zjawiska wskazuje jednak na to, że jego źródłem jest system słowotwórczy polszczyzny, zwłaszcza wielofunkcyjność przyrostka _-ka_.
Esej 7 poświęcony został nowemu i w niewielkim jeszcze stopniu zbadanemu zjawisku tworzenia rzeczowników męskich od żeńskich. Wykazuję, że jest ich znacznie więcej, niż to wynika z opracowań słowotwórczych, które nie uwzględniają takich odżeńskich maskulatywów, jak _siostrzeniec_, _żonkoś_ czy _kobieciarz_. __ Trzon eseju stanowią nowe męskie nazwy zawodów typu _przedszkolanka_, _kosmetyczka_, _pogodynka_, występujące w tekstach internetowych, a także zaproponowane przez 80 studentek i studentów w badaniu ankietowym.
W pozostałych częściach książki przechodzę od studiów nad warunkowanym płcią zasobem leksykalnym polszczyzny do analizy kilku ważnych aspektów nierówności płci występujących we współcześnie powstających tekstach.
W eseju 8 omawiam istotne i dotąd rzadko poruszane zagadnienie zaburzeń dyskursu równościowego w tekstach medialnych, w szczególności negatywnych konsekwencji stosowania męskich nazw generycznych w wypowiedziach typu _mój pan sprząta po mnie_ czy _pracownik w ciąży/ na urlopie macierzyńskim_, nieodmienności męskich określeń kobiet (np. _śmierć ślicznej żołnierz_), stereotypizacji płci widocznej w stosowaniu wyrażeń takich jak _podjęła męską decyzję_, _pogoda kapryśna jak kobieta_, _mazał się jak baba_ i zróżnicowaniu informacji o kobietach i mężczyznach (_Ursula von der Leyen jest mężatką, ma siedmioro dzieci. Charles Michel jest byłym premierem Belgii_).
Eseje 9, 10 i 11 dotyczą kulturowo i społecznie szczególnie ważnych tekstów, jakimi są podręczniki szkolne, kształtujące poglądy młodych Polek i Polaków na rolę płci i relacje między nimi. Proponuję własną metodologię badania podręczników, a następnie stosuję ją w ocenie kilkudziesięciu książek z początku tego wieku oraz wydanych w ostatnich latach, próbując odpowiedzieć na pytanie, czy i w jakim obszarze języka i stereotypów genderowych zaszły pozytywne zmiany, a gdzie nadal zostaje wiele do zrobienia. Za szczególnie istotny uważam esej 10, w którym przedstawiam, na podstawie badań empirycznych, szkodliwe konsekwencje, jakie stosowanie form męskich ma na stopień zrozumienia tekstów podręcznikowych przez dzieci.
Żadna książka, szczególnie o tak „gorącej” tematyce jak ta, nie powstaje w próżni – wymaga współpracy i konsultacji z wieloma osobami. Szczególne podziękowania (z pominięciem stopni i tytułów naukowych) składam Paniom i Panom: Agnieszce Małosze-Krupie, Małgorzacie Karwatowskiej, Markowi Łazińskiemu, Weronice i Arturowi Markowskim, Izabelli Kimak, Monice Adamczyk-Garbowskiej, Irminie Wawrzyczek, Barbarze Kowalik, Aleksandrze Kędzierskiej, Eugeniuszowi Cyranowi, Krzysztofowi Jaskule, mojej córce Idze oraz wielu osobom, które zechciały wziąć udział w moich badaniach. Oczywiście odpowiedzialność za wszelkie błędy i niedociągnięcia ponosi wyłącznie autorka.
1 W tej książce posługuję się pojęciem płci, ograniczając się do tradycyjnego podziału na kobiety i mężczyzn, pomijając kwestie związane z postulowaniem odrębnych płci kulturowych, jak też specyfiki języka mniejszości seksualnych.
2 Drugim aspektem językoznawstwa genderowego jest badanie komunikacji językowej kobiet i mężczyzn, tj. podobieństw i różnic w języku obu płci. W tej książce nie zajmuję się tym ważnym i interesującym problemem.
więcej..
