Niby-dziennik ostatni: 1981–1987 - ebook

Słowo wstępne

Niby-dziennik ostatni 1981–1987 Zygmunta Mycielskiego, który oddajemy do rąk Czytelników, dopełnia bodaj najważniejszą część obszernej spuścizny pisarskiej kompozytora, krytyka, eseisty, który prawie przez czterdzieści lat prowadził zapiski, nazywane początkowo dziennikami, potem notami, notatkami, aż ostatecznie pod koniec lat sześćdziesiątych przyjął dla nich nazwę Niby-dziennika. Zamyka również – nieformalną – serię opublikowaną dotychczas przez Wydawnictwo „Iskry”, na którą składają się: Niby-dziennik 1969–1981 (1998), Dziennik 1950–1959 (1999) oraz Dziennik 1960–1969 (2001), w opracowaniu redakcyjnym Zofii Mycielskiej-Golikowej.

Niniejszy tom obejmuje zawartość dziewięciu zeszytów ponumerowanych i opatrzonych datami ręką Autora. Większość z nich to ulubione Zygmunta Mycielskiego grube notatniki nietypowego formatu w płóciennej oprawie, w które zaopatrywał się w Paryżu. Niewielka część zapisków należących do tego zbioru udostępniona została przez „Zeszyty Literackie” w numerach 100, 102, 106, 107 i 108, jakie ukazały się w latach 2007–2010.

Ramy czasowe zbioru zakreśla pierwszy zapis z 16 stycznia 1981 i ostatni z 15 maja 1987 roku, niespełna trzy miesiące przed śmiercią Autora. Owe sześć burzliwych lat na trudnej polskiej drodze do wolności i demokracji wyznaczały powstanie NSZZ „Solidarność”, stan wojenny, związane z nim represje i prześladowania, zamordowanie kapelana „Solidarności”, entuzjazm towarzyszący pielgrzymkom papieża Polaka, wreszcie symptomy rozluźnienia polityki wewnętrznej po przejęciu władzy przez Michaiła Gorbaczowa. Znalazły one w Niby-dzienniku odbicie w skrupulatnych kronikarskich zapisach, wnikliwych obserwacjach, śmiałych i niezależnych komentarzach i refleksjach kompozytora i pisarza muzycznego, który sprawy publiczne traktował zawsze z równym zaangażowaniem i odpowiedzialnością, jak powinności wynikające z komponowania muzyki i pisania o muzyce. Nie był bezkrytyczny wobec narodowej odnowy w duchu „Solidarności”. W czasach ogólnej euforii zachowywał swój chłodny, arystokratyczny dystans, pozostając często w sporze z przyjaciółmi, młodymi zapaleńcami – uczestnikami politycznych i społecznych przemian. Źródłem tej postawy były towarzyszące mu od dawna wątpliwości co do możliwości zbudowania dobrze zorganizowanego i normalnie funkcjonującego państwa. Opierał je na historycznych faktach, a potwierdzenie znajdował w pogłębionej lekturze oraz własnej refleksji na temat losów Polski w ostatnim dwustuleciu.

Trudno się dziwić, że obserwacja i osobisty komentarz do zdarzeń tamtych lat zajmuje tyle miejsca w blisko czterystustronicowym Niby-dzienniku. O sile pisarstwa Mycielskiego – diarysty stanowi jednak wielowątkowość, wynikająca z jego rozległych zainteresowań i kontaktów w świecie muzyki, polityki, w kręgach arystokracji, jego związków i przyjaźni z ważnymi postaciami skupionymi wokół paryskiej „Kultury”, jego bliskich, ciepłych i szczerych relacji z książęcą parą i dworem Liechtensteinu, żeby wymienić tylko najważniejsze.

Ostatni tom dziennika wzbogaca obraz Zygmunta Mycielskiego jako kompozytora. W czasie, który obejmuje Niby-dziennik, powstawały Fantazja, Trzy Psalmy, Liturgia sacra, 8 pieśni do słów Zbigniewa Herberta, Ostatnia symfonia i Fragmenty do wierszy Słowackiego, utwór ukończony 9 kwietnia 1987 roku i zamykający katalog jego dzieł. Mycielski dopuszcza czytelnika do tajemnic towarzyszących procesowi komponowania, pełnemu obaw i wątpliwości, również w konfrontacji z muzyką mistrzów, będących dla niego muzycznym wzorem i punktem odniesienia. Uważne podążanie tym tropem, wczuwanie się w jego rozterki, wybory i decyzje pozwala zajrzeć do świata, który twórcy chronią zazwyczaj przed osobami postronnymi. Niby-dziennik jest dlatego również ważnym i ciekawym świadectwem introspekcji dojrzałego kompozytora, świadomego swego miejsca, a jednocześnie umiejącego przyjąć postawę krytyczną wobec własnej muzyki, dumnego z wielu dokonań twórczych, nie zawsze dostrzeganych i docenianych, kompozytora niespełnionego i rozczarowanego niemożnością usłyszenia wielu swoich utworów, poddania ich konfrontacji z publicznością. Chociaż w późnych latach życia dane mu było doznać satysfakcji z wykonań przyjętych przez słuchaczy i krytykę z wielkim uznaniem, to przecież powodzenie, jakie zasłużenie spotkało Trzy Psalmy i Liturgia sacra, nie przełożyło się na lepszą znajomość jego twórczości w szerszych kręgach, a sama muzyka nie uzyskała dotychczas odpowiedniego społecznego rezonansu.

Jeśli nie liczyć zapisków przedwojennych, których Zygmunt Mycielski nie włączył za życia do zbioru, dzienniki prowadzone systematycznie od lat pięćdziesiątych pełniły wiele funkcji w życiu ich Autora. Były również dla niego zwykłym notatnikiem, w którym szkicował pomysły muzyczne, utrwalał myśli do przygotowywanych artykułów i wykładów, robił notatki z lektur; wklejał do dziennika rozmaite dokumenty, włączał listy o szczególnym znaczeniu, a nawet reprodukcje obiektów muzealnych, które pobudzały jego wyobraźnię i otwierały pole do rozważań o sztuce.

Ostatnie zdanie zapisane ręką Autora pod datą 15 maja 1987 roku wyraża wielokrotnie powtarzaną na kartach Niby-dzienników wątpliwość, czy przygotowujący je do publikacji potrafi dokonać radykalnych skrótów, jakich – zdaniem Autora – wymagały. Zarówno w odniesieniu do poprzednio wydanych części, tak iw tym przypadku decyzja o integralnym opublikowaniu całości bez jakichkolwiek skrótów i zmian, poza uwspółcześnieniem pisowni i interpunkcji, była bezdyskusyjna. Szczęśliwie się stało, że od początku spotkała się z aprobatą prezesa Wydawnictwa „Iskry” pana Wiesława Uchańskiego, dzięki wyrozumiałości i cierpliwości którego możemy ostatni tom Niby-dziennika Zygmunta Mycielskiego udostępnić Czytelnikom.

Barbara i Jan StęszewscyNota edytorska

To wydanie nie odbiega od poprzednich pod względem wierności rękopisowi, a przyjęta zasada najdalej posuniętej powściągliwości w ingerowaniu w tekst rękopiśmienny dotyczy przede wszystkim interpunkcji. Typowe dla Zygmunta Mycielskiego długie zdania, wypełnione ujętymi w pauzy wtrąceniami, odpowiadające charakterystycznemu sposobowi mówienia Autora, zostały w wielu przypadkach poddane uproszczeniu, które polega na zredukowaniu znaków interpunkcyjnych. Nieliczne poprawki stylistyczne dotyczą kilku miejsc, w których były konieczne dla zrozumiałości tekstu. Poprawione zostały błędy w zapisie nazwisk i nazw geograficznych. Dla wtrąceń obcojęzycznych przyjęta została zasada, że zwroty krótkie, jedno-, dwuwyrazowe objaśnione zostały w nawiasach kwadratowych w tekście, co ułatwia płynne czytanie. Kalki językowe – przede wszystkim z języka francuskiego – którymi Autor chętnie się posługiwał, objaśnione zostały – w miarę możliwości – w tekście lub jeśli wymagały obszerniejszego komentarza – znalazły się w przypisach.

Na niniejszy zbiór Niby-dziennika składa się dziewięć zeszytów ułożonych chronologicznie. Ze względów praktycznych, zważywszy na sporą objętość poszczególnych części, przypisy ponumerowano osobno w obrębie każdego zeszytu, z którym są związane. Szczególnie „muzyczny” charakter tego zbioru skłonił nas do rozbudowania przypisów odnoszących się do tej warstwy tekstu. Staraliśmy się jednak, by poza przypadkami szczególnie uzasadnionymi ich objętość nie naruszała zasady proporcjonalności względem innych dziedzin.

Wiernie zachowane zostały wyróżnienia w tekście zastosowane przez Autora (duże litery, podkreślenia). Ze względu na płynność czytania liczby zapisane w manuskrypcie cyframi zamienione zostały na ich formę słowną, ujednolicono również formę zapisu dat. Tytuły dzieł wyróżnione zostały kursywą. Rozwinięcie podanych skrótowo nazwisk oraz nieliczne korekty lub zmiany zapisu oryginalnego ujęte zostały w nawias kwadratowy. Przekłady z języka niemieckiego, przy których nie wskazano autora, pochodzą od redakcji.

Specjalne podziękowania kierujemy do pani Renaty Pragłowskiej-Woydtowej, której wkład we współredagowanie tekstu tego zbioru jest nieoceniony. Zawdzięczamy jej również ogromną pomoc w identyfikacji pewnych miejsc i osób, a także przekłady tekstu, cytatów i zwrotów z języka francuskiego, poza funkcjonującymi w powszechnym użyciu, oraz tymi, przy których nie wymienia się ich autora. Dzięki jej staranności i trosce o objaśnienia szczegółów dotyczących rzeczywistości tamtych lat Niby-dziennik Zygmunta Mycielskiego staje się bardziej otwarty również dla młodszych Czytelników.Przypisy

16 stycznia – 8 listopada 1981

Le présent soviétique et le passé russe , Hachette, 1980. Alain Besançon (ur. 1932), filozof, historyk idei, politolog, członek Institut de France i profesor paryskiej École de Hautes Études en Sciences Sociales. Znawca Europy Wschodniej i Środkowej. W 2006 r. ukazał się w Polsce dwutomowy zbiór jego esejów Świadek wieku (wyd. Fronda), opublikowanych po polsku w ostatnim dwudziestoleciu oficjalnie i w drugim obiegu.

Charles Montesquieu (1689–1755), filozof, pisarz (Listy perskie), teoretyk monarchii konstytucyjnej (O duchu praw), współtwórca Wielkiej encyklopedii francuskiej.

Ochrana, potoczna nazwa tajnej policji w carskiej Rosji, która działała 1826–1917.

La prise du pouvoir... (franc.) Kiedy komunizm przejmuje władzę, to jeszcze przed upaństwowieniem środków produkcji przywłaszcza sobie wszystkie środki masowego przekazu (...). Każda forma żywego języka staje się odtąd dywersją.

Helena (Hanka) z Balów Mycielska (1904–1996), żona Jana Zygmunta Mycielskiego, brata kompozytora, malarka i lektorka języków obcych na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Zygmunt Szembek (1844–1901), dziadek Zygmunta Mycielskiego, bohater opowiadania J. Conrada Il conte.

Naître, vivre... (franc.) – Urodzić się, żyć i umrzeć w tym samym domu.

Clément Janequin (ok. 1485–1558), francuski kompozytor, twórca m.in. utworu La guerre zwanego La bataille de Marignan, opiewającego zwycięstwo Francuzów w 1515 r.

Guillaume Apollinaire, właśc. Wilhelm Apollinaris Kostrowicki (1880–1918), poeta polskiego pochodzenia, jeden z przywódców franc. awangardy artystycznej początków XX w.

0 Mieczysław Tomaszewski (ur. 1921), muzykolog o szerokich zainteresowaniach badawczych, chopinolog, autor syntezy Chopin. Człowiek, Dzieło, Rezonans (2 wyd. uzup. Kraków 2006), edytor, redaktor naczelny Polskiego Wydawnictwa Muzycznego od 1954, dyrektor w latach 1965–1988, profesor krakowskiej Akademii Muzycznej i doktor h.c. tej uczelni, inicjator wielu przedsięwzięć artystycznych i naukowych.

Plaisir... (franc.) – Przyjemność z dobrej roboty.

Johnny Hallyday, właśc. Jean-Philippe Smet (ur. 1943), francuski kompozytor i wokalista rockowy.

Zygmunt M. Szweykowski (ur. 1929), muzykolog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, wykładowca uczelni polskich i zagranicznych, historyk muzyki staropolskiej renesansu i baroku, teorii opery włoskiej, wydawca i redaktor serii źródeł muzyki staropolskiej.

Roman Palester (1907–1989), kompozytor, laureat wielu prestiżowych nagród, twórca muzyki filmowej (m.in. Zakazane piosenki), od 1949 r. na emigracji (Francja, Niemcy); w latach 1952–1972 kierownik działu kulturalnego polskiej sekcji Radia Wolna Europa w Monachium, do 1977 r. objęty w Polsce ścisłą cenzurą; Zygmunt Mycielski często się z nim spotykał.

Antoni Szałowski (1907–1973), kompozytor, autor licznych dzieł symfonicznych (najczęściej wykonywana Uwertura, 1936) i kameralnych, od 1931 r. osiadły w Paryżu, 1936–1938 prezes Stowarzyszenia Młodych Muzyków Polskich w Paryżu.

Michał Spisak (1914–1965), kompozytor od 1937 r. zamieszkały w Paryżu, pozostawał w kontaktach z krajem. Komponował w stylu neoklasycznym, wiele jego utworów zostało nagrodzonych na prestiżowych międzynarodowych konkursach kompozytorskich. Był współzałożycielem Stowarzyszenia Młodych Muzyków Polskich w Paryżu.

Andrzej Panufnik (1914–1991), kompozytor i dyrygent, od 1954 zamieszkały w Anglii, objęty ścisłą cenzurą przedmiotową i podmiotową w Polsce do 1977 r. Światową sławę zapewniły mu dzieła orkiestrowe (10 symfonii), koncerty na rożne instrumenty, w tym powstałe na zamówienie wybitnych muzyków, takich jak Y. Menuhin i M. Rostropowicz. Był przyjacielem Zygmunta Mycielskiego.

Tadeusz Baird (1928–1981), kompozytor dzieł kameralnych, symfonicznych, dramatu muzycznego Jutro (wg J. Conrada), muzyki dla teatru i do filmów, wyróżniających się silną emocjonalnością. Był jednym z inicjatorów i twórców Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”.

Kazimierz Serocki (1922–1981), kompozytor i pianista, autor muzyki do filmów (m.in. Krzyżacy i Potop), twórca muzyki symfonicznej i kameralnej, odznaczającej się ciekawymi efektami brzmieniowymi, wynikającymi z niekonwencjonalnych sposobów wydobywania dźwięku. Jeden ze współzałożycieli Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”.

Józef Patkowski (1929–2005), muzykolog, założyciel (1957) i dyrektor Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia w Warszawie pierwszego w Europie Wschodniej, którym kierował do 1985 r.; wykładowca uczelni polskich i zagranicznych, prezes Związku Kompozytorów Polskich 1979–1985, członek zespołu redakcyjnego „Res Facta”.

Stanisław (Staś) Kołodziejczyk (1923–2001), tłumacz z niemieckiego i łaciny, m.in. poety i satyryka Marcjalisa (I w. n.e.), wydawca, z-ca red. naczelnego „Czytelnika”, wieloletni przyjaciel Zygmunta Mycielskiego.

Od sanatio (łac.) – sanacja, uzdrowienie.

Temporyzacja, temporyzowanie, kalka językowa z francuskiego – odwlekanie, gra na zwłokę.

Krytiasz (ok. 455–403 p.n.e.), najgwałtowniejszy z tzw. Trzydziestu Tyranów ateńskich, filozof, mówca, autor dramatu Syzyf.

Géorgie de Bénouville, żona generała Guillaina de Bénouvilla (1914–2001), współpracownika gen. de Gaulle’a, zaangażowanego w antynazistowski ruch oporu we Francji podczas II wojny światowej, działaczka Alliance Française.

Stanisław Lipkowski (właśc. Milewski-Lipkowski) (1901–1986), członek Zakonu Kawalerów Maltańskich, popularna postać w kręgach artystyczno-towarzyskich międzywojennej Warszawy; żołnierz AK, podczas powstania warszawskiego kierownik i obrońca szpitala maltańskiego w tzw. pałacu Mniszchów, po wojnie spędził szereg lat w więzieniu.

Jan Zamoyski (1912–2002), aresztowany po wojnie, zwolniony po 1956 r. Pracował w liniach lotniczych Swissair. W latach 1991–1992 senator RP z ramienia ZChN.

Karol Hubert Rostworowski (1877–1938), dramaturg, poeta i publicysta o poglądach konserwatywnych, wysoko ceniony przez Zygmunta Mycielskiego i często przywoływany na stronach Dzienników.

George F. Porter, Mima (1899–1989), siostra kompozytorki Marcelle de Manziarly, milionerka z Kalifornii; Zygmunt Mycielski gościł w jej domu w Ojai.

Kazimierz Mycielski (1904–1986), brat Zygmunta Mycielskiego, dyplomata, po 1940 r. wyemigrował do Republiki Południowej Afryki, gdzie prowadził firmę eksportową.

Ferdinand Edralin Marcos (1917–1989), prezydent Filipin w latach 19651986, dyktator zmuszony do opuszczenia kraju.

Karol Staniszewski, przyjaciel Zygmunta Mycielskiego z lat młodości, współtowarzysz wędrówek tatrzańskich.

Antoni Sobański (1898–1941), ziemianin, dziennikarz, bywalec salonów, zwłaszcza literackich, autor wnikliwych szkiców o Niemczech po 1933 r., wydanych w 1934 r. jako Cywil w Berlinie, wznowionych w 2006 r. przez wydawnictwo Sic!

Rainier III, wł. Rainier Louis Henri Maxence Bertrand Grimaldi (1923–2005), od 1949 r. książę Monako.

W księgach Starego Testamentu terminy określające łaskę i miłosierdzie (hebr.).

Paweł Hertz (1918–2001), poeta, prozaik, tłumacz (m.in. M. Prousta, H. von Hofmannsthala), edytor siedmiotowej serii Zbiór poetów polskich XIX wieku (Warszawa,1959–1975 PIW), jeden z sygnatariuszy protestu intelektualistów w 1964 r. przeciwko polityce kulturalnej władz PRL, przyjaciel Zygmunta Mycielskiego.

Anna Iwaszkiewiczowa z domu Lilpop (1897–1979), żona Jarosława.

Jerzy Lisowski (1928–2004), tłumacz na język francuski m.in. Gombrowicza, Iwaszkiewicza i Mrożka, od 1980 redaktor naczelny „Twórczości”, autor czterotomowej Antologii poezji francuskiej (wyd. 2001–2006, Czytelnik).

Eugeniusz Kwiatkowski (1888–1974), inżynier chemik, polityk, działacz gospodarczy, ekonomista, mąż stanu, autor planu Centralnego Okręgu Przemysłowego i współtwórca budowy Gdyni.

Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki (1778–1846), minister skarbu Królestwa Polskiego w latach 1821–1830, finansista i organizator gospodarki.

Antoni Tyzenhaus (1733–1785), podskarbi nadworny litewski i przyjaciel Stanisława Augusta Poniatowskiego, działacz gospodarczy.

Józef Tejchma (ur. 1927), działacz polityczny PZPR: członek Biura Politycznego 1964–1980; 1972–1979 wicepremier; 1974–1978 i 1980–1982 minister kultury, 1979–1980 minister oświaty i wychowania.

Stanisław Kania (ur. 1927), działacz komunistyczny, I Sekretarz KC PZPR od września 1980 r. do października 1981 r., poseł na sejm 4 kadencji (1972–1989).

Otto Magnus von Stackelberg (1736–1800), dyplomata, 1772–1780 ambasador Rosji w Warszawie, przeprowadził ratyfikację pierwszego rozbioru Polski.

Mikołaj Wasiliewicz Repnin (1734–1801), książę generał-feldmarszałek i dyplomata, w latach 1764–1769 ambasador Rosji w Warszawie.

Jakob Johann Sievers (1731–1808), w latach 1792–1793 ambasador Rosji w Warszawie, na sejmie grodzieńskim narzucił zatwierdzenie drugiego rozbioru.

Pani Beck – żona kompozytora szwajcarskiego Conrada Becka, jurora Konkursu Kompozytorskiego im. księcia Monaco.

Georges Auric (1899–1983), francuski kompozytor, jeden z członków „Grupy Sześciu”, powstałej ok. 1918 r. w opozycji do muzyki neoromantycznej i impresjonistycznej; krytyk muzyczny, dyrektor paryskiej Opery w latach 1962–1968, laureat Konkursu Kompozytorskiego im. księcia Monaco, potem, zgodnie ze zwyczajem, jeden z jego jurorów.

Henryk Krzeczkowski (1921–1985), tłumacz światowej literatury (m.in. J. Goethe, G. Byron, J. Conrad, R. Graves, J. Frazer) i publicysta („Nowa Kultura”, „Życie Literackie”, „Tygodnik Powszechny”), pisarz (m.in. Po namyśle, Kraków 1977, Znak), konserwatywny działacz opozycji demokratycznej, przyjaciel Zygmunta Mycielskiego.

M. Feinsilber, W. Mead, American Averages. Amazing Facts of Everyday Life. New York, 1980, Dolphin Books.

Jacqueline Grapin, ur. we Francji, redaktorka działu ekonomicznego „Le Monde”, wieloletnia korespondentka ekonomiczna „Le Figaro” w USA, założycielka w 1989 r. The European Institute w Waszyngtonie, którym kierowała do 2006 r.

Mirosław Chojecki (ur. 1949), absolwent Uniwersytetu Warszawskiego na Wydziale Chemii, były pracownik Instytutu Badań Jądrowych, zaangażowany w działania opozycyjne od 1968 r., od 1976 jako członek KOR. Utworzył (1977) i prowadził Niezależną Oficynę Wydawniczą „NOWA”, największe wydawnictwo działające poza cenzurą. Działalność wydawniczą kontynuował na emigracji w Paryżu (1981–1990), wydając miesięcznik „Kontakt”, później również zaangażował się w produkcję filmów. Współpracował z Jerzym Giedroyciem i organizował pomoc dla kraju. Po 1989 r. aktywnie uczestniczył w życiu społecznym, w tworzeniu nowych mediów i kontynuował działalność producenta filmów w utworzonej grupie filmowej „Kontakt”.

Liechtensteiny to para książęca – Franz Josef II (1906–1989), panujący w latach 1938–1984, i jego żona Georgina (Gina), hrabina von Wilczak (1921–1989), którą poślubił w 1943 r.

Czerwony marsz – dramat Karola Huberta Rostworowskiego (1930).

Andrzej Szewczyk (Andrzejek, Puś), długoletni przyjaciel Stanisława Kołodziejczyka i Zygmunta Mycielskiego.