Niebezpieczne związki - ebook

OD TŁU­MA­CZA

Piotr Ambroży Fran­ci­szek Cho­der­los de Lac­los uro­dził się w Ame­nis, w 1741 r., z rodziny miesz­czań­skiej. Jako młody chło­piec oka­zy­wał zami­ło­wa­nia lite­rac­kie, dzie­dziczne w tym domu. Jed­nakże w XVIII w. lite­ra­tura nie sta­no­wiła jesz­cze zawodu, zatem młody Lac­los, po odby­ciu stu­diów, zostaje w dwu­dzie­stym roku życia ofi­ce­rem arty­le­rii. Łatwość pióra i zręcz­ność w skła­da­niu madry­ga­łów uczy­niły go pożą­da­nym gościem pary­skich salo­nów; w nich też zapewne gro­ma­dzi zawczasu mate­riały do przy­szłego arcy­dzieła. W 1774 r. zwraca na sie­bie uwagę zgrabną sztuczką _List do Mał­gosi_; trzy lata póź­niej pisze operę komiczną, jed­nak bez szcze­gól­nego powo­dze­nia. W 1778 r.wysłany na pro­win­cję jako ofi­cer inży­nie­rii, buduje fort na wyspie Aix; tam też, może aby roz­pro­szyć nudę zapa­dłego kąta i orzeź­wić myśl wspo­mnie­niem błysz­czą­cego pary­skiego świata, pisze _Nie­bez­pieczne związki_.

Dzieło uka­zało się w 1782 r. i zyskało nie­by­wałe powo­dze­nie. Była to jedyna książka, jaką Lac­los napi­sał. Póź­niej – jeśli używa pióra – to jedy­nie na bro­szury i arty­kuły poli­tyczne. Powiew nad­cią­ga­ją­cej rewo­lu­cji nie sprzyja snadź pło­dom czy­stego arty­zmu. Może zra­ziła Lac­losa i pie­czo­ło­wi­tość poli­cji, która umie­ściła jego książkę na indek­sie i ska­zała ją na znisz­cze­nie jako „roz­wią­złą i nie­oby­czajną”.

W 1789 r. Lac­los, na pole­ce­nie pani de Gen­lis, otrzy­muje miej­sce sekre­ta­rza księ­cia Orle­anu. Nie­ba­wem staje się prawą ręką księ­cia, duszą jego poli­tyki; fama, nie zawsze zresztą spraw­dzona, przy­pi­suje auto­rowi _Nie­bez­piecz­nych związ­ków_ autor­stwo wielu intryg prze­ciw pra­wej dyna­stii, jakie knuł kokie­tu­jący z ludem, ambitny Filip Égalité. Rów­no­cze­śnie ze swoim panem Lac­los wstę­puje do klubu jako­bi­nów. Prze­wod­ni­czy klu­bowi w dniu uchwa­le­nia detro­ni­za­cji Ludwika XVI. W 1791 r. reda­guje „Jour­nal des Amis de la Con­sti­tu­tion”. Po ogło­sze­niu Repu­bliki wraca do armii jako gene­rał bry­gady; w 1793 r. dostaje się w Paryżu do wię­zie­nia; ratuje go pro­tek­cja Robe­spierre’a, któ­remu podobno Lac­los ukła­dał jego mowy. Nie­ba­wem znaj­duje się po raz wtóry w wię­zie­niu, z któ­rego dopiero 9 Ther­mi­dora zostaje osta­tecz­nie uwol­niony. Przy­dzie­lony do kor­pusu gene­rała Moreau, udaje się do Włoch, gdzie umiera w Taren­cie w 1803 r. na sta­no­wi­sku gene­ral­nego inspek­tora arty­le­rii.

Jedyna książka, jaką Lac­los zosta­wił, stoi w rzę­dzie trwa­łych bogactw lite­ra­tury fran­cu­skiej. Jest ona podwój­nie cie­kawa: raz jako nie­po­rów­nany wyraz doby, w któ­rej powstała i którą maluje, po wtóre jako arcy­dzieło psy­cho­lo­gii, mające mało sobie rów­nych. Całą książkę wypeł­niają jedy­nie sprawy miło­ści, tak jak wypeł­niały one życie „towa­rzy­stwa” owej epoki, któ­rej „kto nie znał, ten nie wie, co to sło­dycz życia”, jak wzdy­cha póź­niej jeden z jej nie­do­bit­ków. Naj­ra­sow­sza szlachta fran­cu­ska, zamknięta od cza­sów Ludwika XIV w zło­tej klatce dworu i ska­zana na przy­mu­sową bez­czyn­ność, odsu­nięta stop­niowo od poli­tyki, od admi­ni­stra­cji, nie znaj­duje natu­ral­nych upu­stów dla swych sił życio­wych. Bujna mło­dzież, nie­zbyt gar­nąca się do służby woj­sko­wej, wyma­ga­ją­cej w nowo­żyt­nym swym prze­obra­że­niu za wiele kar­no­ści, dają­cej zbyt wiele utru­dzeń, a za mało zaszczy­tów, zużywa tem­pe­ra­menty w łowach i tych innych łowach, w któ­rych rolę osa­czo­nej zwie­rzyny gra kobieta. Przy­gody miło­sne – oto godne szranki dla naj­szla­chet­niej­szych przy­mio­tów, oto pole popisu dla odwagi, zręcz­no­ści, żądzy sławy. Iluż wiel­kich dyplo­ma­tów, iluż bez­i­mien­nych wiel­kich poli­ty­ków, zręcz­niej­szych niż Dubois, prze­ni­kliw­szych niż Ber­nis, wśród tej gro­madki ludzi, któ­rzy uwie­dze­nie kobiety czy­nią jedy­nym celem swo­ich myśli, wielką sprawą życia! Ile stu­diów, wytrwa­ło­ści, umie­jęt­no­ści, namy­słu! Ile kom­bi­na­cji roman­to­pi­sa­rza i stra­te­gika!…”¹, pod­czas gdy część tej Fran­cji XVIII w. filo­zo­fuje, zaj­muje się zagad­nie­niami eko­no­mii, poli­tyki, nauki, dla dru­giej czę­ści miłość staje się tre­ścią życia, roz­mów, lite­ra­tury, ulu­bioną zabawą towa­rzy­ską, przed­mio­tem ambi­cji – wszyst­kim.

Oczy­wi­ście bóstwo to, obła­ska­wione w ten spo­sób i spro­wa­dzone ze świą­tyni do budu­aru, samo też nie mogło się uchro­nić od pew­nych prze­obra­żeń. Cechą miło­ści w XVIII w. (zanim prze­nikną wpływy Russa) jest odar­cie jej ze wszyst­kich zasłon. Ani śladu tu z owego ubó­stwie­nia, jakim była oto­czona w wieku Ludwika XIV; ani śladu z owego języka peł­nego czci i kultu dla kobiety, osła­nia­ją­cego swymi reli­gij­nymi nie­mal for­muł­kami całą mate­rialną stronę miło­ści. To wszystko odpada; miłość staje się syno­ni­mem pożą­da­nia, prze­lot­nej skłon­no­ści, „wymianą dwóch kapry­sów i zetknię­ciem dwóch naskór­ków”, wedle dosad­nego okre­śle­nia Cham­forta. Zmie­nia się zwłasz­cza styl miło­ści. W XVII w. naj­bar­dziej pło­cha Celi­mena czuje się w obo­wiązku pokry­wać prze­lotne fan­ta­zje swej nie­na­sy­co­nej zalot­no­ści fra­ze­olo­gią wiel­kich uczuć; w XVIII w., prze­ciw­nie, nawet praw­dziwe uczu­cie ukrywa się wsty­dli­wie pod maską obo­jęt­no­ści i cyni­zmu. Jeżeli przy­wdziewa jesz­cze nie­kiedy szaty tru­ba­dura, czyni to jedy­nie chyba przez roz­pu­stę umy­słową, aby – jak Val­mont w sto­sunku do pani de Tourvel – szu­kać w tej zaba­wie świe­żych pod­niet dla wyschłego serca. Syn­tezą epoki staje się gło­śne zda­nie Buf­fona: „Jedyną rze­czą coś wartą w miło­ści jest jej strona fizyczna”; cały balast uczu­ciowy odpada, zazdrość nawet wycho­dzi z mody, osą­dzona jako śmieszny i nie­cy­wi­li­zo­wany prze­ży­tek. Kobieta, rada nie­rada, dostraja się do nowego stylu. Dawna bogini, która, jak słynna Julia d’Angen­nes, kró­lowa pałacu Ram­bo­uil­let, czter­na­ście lat kazała wzdy­chać do sie­bie, nim uwień­czyła wytrwałe służby, dziś godzi się na znaczne skró­ce­nie czasu obo­wią­zu­ją­cych zalo­tów. Wedle powszech­nie gło­szo­nego mnie­ma­nia, „wystar­czy kobie­cie trzy razy powie­dzieć, że jest ładna, aby za pierw­szym razem podzię­ko­wała, uwie­rzyła za dru­gim, a wyna­gro­dziła za trze­cim”. Przy­pu­ściw­szy nawet, że kobieta – szcze­gól­nie trudna lub począt­ku­jąca jesz­cze w tur­nie­jach miło­snych – opiera się dłu­żej, niż jest w zwy­czaju, wów­czas zaloty trwają dwa tygo­dnie, mie­siąc wresz­cie, aż nad­cho­dzi chwila, w któ­rej dama uka­zuje się ze swym wiel­bi­cie­lem w loży Opery i w ten spo­sób – wedle zwy­czaju, cere­mo­nii pra­wie, uświę­co­nej przez świa­towe panie XVIII w. – przed­sta­wia nie­jako ofi­cjal­nie towa­rzy­stwu uwień­czo­nego kochanka.

W tur­nie­jach tych kobieta prze­cho­dzi nie­raz i do czyn­nej roli. W pustkę uczu­cio­wego życia wci­ska się przede wszyst­kim próż­ność. Pozy­cja towa­rzy­ska kobiety zależy nie­mal od tego, aby przy­kuć do sie­bie, bodaj prze­lot­nie, męż­czy­znę będą­cego w danej chwili na świecz­niku. Męż­czy­zna „w modzie” – oto magiczne słowo bar­dziej zwy­cię­skie niż mło­dość, niż uroda. Taki męż­czy­zna może po kobie­tach dep­tać, pomia­tać nimi, urok jego będzie się jedy­nie wzma­gał. Co rano, budząc się, zasta­nie przy łóżku pakiet listów miło­snych, które – jak książę Riche­lieu – rzuci nie­dbale do skrzynki z napi­sem: „Listy, któ­rych nie mia­łem czasu prze­czy­tać”. Po śmierci tego nestora zło­tej mło­dzieży zna­le­ziono pięć nie­roz­pie­czę­to­wa­nych listów, bła­ga­ją­cych w imie­niu pię­ciu wiel­kich dam o jedną godzinę jego nocy.

O wzglę­dach dla kobiet nie ma w tym wieku „galan­te­rii” mowy, jak rów­nież nie ma mowy o dys­kre­cji. Życiem swoim, każ­dym jego dniem two­rzyć aneg­dotę, która mogłaby się stać ucie­chą i zabawą salo­nów – oto marze­nie wszyst­kich tych _petit-maître’ów_; oto, czym mie­rzy się ich war­tość i uzna­nie w świe­cie, oto szcze­ble, po któ­rych wstę­puje się na tron męż­czy­zny „w modzie”, boha­tera dnia. Przy­goda Pre­vana i jego trzech „nie­roz­łącz­nych” (List LXXIX) – tak typowa dla XVIII w. przez swą czy­stość linii i syme­trię – to jeden z wzo­rów tego, jak byśmy dziś powie­dzieli, sportu. Miej­sce sen­ty­men­tal­nej gwary zaj­muje u męż­czyzn zuchwal­stwo, imper­ty­nen­cja, sma­ga­nie szy­der­stwem naj­tkliw­szych potrzeb serca. Posiąść kobietę ani jed­nym czul­szym sło­wem nie budu­jąc pomo­stu do uspra­wie­dli­wie­nia jej sła­bo­ści; wię­cej nawet, sta­wia­jąc jej przed oczy wspo­mnie­nie czło­wieka, któ­rego kocha i zdra­dza – oto zna­mienny rys inte­lek­tu­al­nej roz­pu­sty wyzię­błych don Juanów. Do wyso­ko­ści dogmatu pod­nie­siona jest zasada, aby nie zry­wać z kobietą, póki się nie posiada w ręku środ­ków zgu­bie­nia jej.

Nie wszyst­kim z owych salo­no­wych zdo­byw­ców dany był w snu­ciu przy­gód dar twór­czej ory­gi­nal­no­ści. I moda miała tu swoje słowo. A słowo to brzmiało cza­sem para­dok­sem wcale inte­re­su­ją­cym: przy­kła­dem teo­ria – stwo­rzona na popar­cie prak­tyki przez współ­cze­snego salo­no­wego filo­zofa – iż naj­wyż­szy dowód wzglę­dów i deli­kat­no­ści daje kobie­cie ten, kto ją bie­rze gwał­tem; w prze­ci­wień­stwie bowiem do nie­śmia­łego i wycze­ku­ją­cego kochanka „sza­nuje jej wsty­dli­wość i skru­puły i bio­rąc całą winę na sie­bie, oszczę­dza jej dłu­giej męczarni stop­nio­wych ustępstw oraz bole­snego poczu­cia, iż uchy­bia samej sobie”².

Kobiety, o ile czują się na siłach, nie zostają w tyle za męż­czy­znami. Słab­sze stają się ich łupem, sil­niej­sze zawczasu uczą się roz­po­zna­wać „w dzi­siej­szym kochanku jutrzej­szego wroga” i wypra­co­wują całą sztukę, jak z pierw­szego wyssać wszyst­kie sło­dy­cze, nie wyda­jąc się dru­giemu w ręce. Zna­mienna pod tym wzglę­dem jest przy­goda pani de Mer­teuil z Prévanem (List LXXXV) i jej auto­bio­gra­fia (List LXXXI), do któ­rej, wedle zda­nia współ­cze­snych, autor aż nazbyt wiele miał dokoła sie­bie wzo­rów. W roz­pu­ście umy­sło­wej, w bez­względ­nym zło­śli­wym okru­cień­stwie kobieta w pew­nym swoim typie prze­cho­dzi nie­mal męż­czy­znę. Przej­muje od niego udo­god­nie­nia życiowe: „Dla hodo­wa­nia swo­ich przy­jem­no­ści sta­rają się mieć ustronne domki, zupeł­nie na wzór sekret­nych dom­ków ówcze­snych mod­ni­siów. Gniazdko takie kobieta sama tajem­nie nabywa i urzą­dza; odźwierny jest z jej ramie­nia i wyboru, aby wszystko było na jej usługi i nic nie krę­po­wało jej swo­body, gdy zechce oszu­kać bodaj swego kochanka”³.

Oczy­wi­ście przy tej łatwo­ści obco­wa­nia płci, przy tym nad­uży­ciu miło­snych wra­żeń i upo­jeń tępieją zmy­sły, chłod­nie wyobraź­nia. Stąd don Juan XVIII w. musi szu­kać coraz ostrzej­szej zaprawy dla zuży­tego pod­nie­bie­nia: „W sto­su­nek męż­czy­zny do kobiety wśli­zguje się jakby jakaś bez­li­to­sna poli­tyka, jakby ujęty w reguły sys­tem gubie­nia. Zepsu­cie staje się sztuką, w któ­rej skład po równi wcho­dzą: okru­cień­stwo, wia­ro­łom­stwo, zdrada, kunszt tyra­nii. Makia­we­lizm wci­ska się w miłostki, staje się ich domi­nu­jącą nutą. Jest to chwila, w któ­rej Lac­los kre­śli z natury swoje _Nie­bez­pieczne związki_, ową książkę prze­dziwną i okropną zara­zem, która jest tym dla moral­no­ści miło­snej we Fran­cji XVIII w., czym trak­tat o _Księ­ciu_ dla moral­no­ści poli­tycz­nej Włoch w XVI w.”. Ten rys okru­cień­stwa w miło­ści jest zna­mienny dla epoki: prze­su­nąw­szy się z dzie­dziny moral­nej w fizyczną, doj­dzie w mar­ki­zie de Sade do naj­peł­niej­szego wyrazu.

Oto tło, na któ­rym roz­grywa się histo­ria _Nie­bez­piecz­nych związ­ków_. Ude­rza­jąco silna i zwarta jest budowa tej książki. Pisana w listach z zacho­wa­niem całej wytwor­nej sztuki epi­sto­lar­nej, tak wysoko sto­ją­cej współ­cze­śnie, mimo to nie zawiera, można powie­dzieć, ani jed­nego zby­tecz­nego zda­nia; każde ma swoją wagę, każde jest sub­tel­nym dotknię­ciem pędzla, wzbo­ga­ca­ją­cym całość obrazu o jakiś nowy i cie­kawy szcze­gół. Na for­mie listów nie cierpi rów­nież w niczym akcja powie­ści: bieg jej, na wskroś dra­ma­tyczny, zawią­zuje się mocno i jasno już na pierw­szych kart­kach, pły­nie w skrę­tach i powi­kła­niach, aby ku koń­cowi pomknąć wart­kim pędem ku kata­stro­fie. Akto­rów na sce­nie zale­d­wie kil­koro; jed­nakże węzły pomię­dzy nimi poza­dzierz­gane są tak mister­nie i róż­no­rod­nie, iż wyczer­pują nie­mal całą psy­cho­lo­gię miło­ści we wszyst­kich jej rodza­jach, obja­wach i odcie­niach.

Nad akcją domi­nuje postać mar­gra­biny de Mer­teuil, w któ­rej rączce zbie­gają się wszyst­kie nici intrygi. Jest to jeden z nie­wąt­pli­wie naj­sil­niej zary­so­wa­nych typów kobie­cych żyją­cych w lite­ra­tu­rze: istota o rów­nie gorą­cych zmy­słach, jak oschłym sercu, mądra i prze­ni­kliwa tak, iż Val­mont, razem z całą swoją eks­pe­ry­men­talną psy­cho­lo­gią, jest przy niej i w jej rękach ist­nym dziec­kiem; owa „uro­cza mar­kiza” robi chwi­lami wra­że­nie wprost nie­po­ko­jące. Pani de Mer­teuil to mimo mło­dego wieku wete­ran zahar­to­wany jak stal w owej nie­ustan­nej woj­nie miło­snej, jaką było życie „towa­rzy­stwa” XVIII w., a w któ­rej dla peł­nego suk­cesu nie wystar­czyło ryce­rzowi posiąść kobiety, lecz trzeba było – mówiąc ówcze­snym języ­kiem – ją zgu­bić. Epoka, w któ­rej spo­łecz­nie kobieta była pozba­wiona wszel­kich praw, fak­tycz­nie zaś, w panu­ją­cej kla­sie, stała nie­mal ponad pra­wem, musiała wyda­wać takie typy.

Part­ne­rem pani de Mer­teuil jest wiceh­ra­bia de Val­mont, cie­kawy zwłasz­cza przez domieszkę inte­lek­tu­al­nego dyle­tan­ty­zmu: zapo­wiedź typu, który tyle miej­sca miał zająć w póź­niej­szej lite­ra­tu­rze. Gene­alo­gię jego można by wywieść ponie­kąd od don Juana Moliera, od któ­rego wsze­lako Val­mont jest bar­dziej wątły, a przy­naj­mniej wydaje się takim przy sil­niej­szej o wiele indy­wi­du­al­no­ści pani de Mer­teuil. Kore­spon­den­cja tych dwojga wypeł­nia główną część książki. W niej, zagrze­wa­jąc się wza­jem w prze­wrot­no­ści i zepsu­ciu, snują wspól­nie swoje plany; w niej czer­pią oboje pod­nietę i zado­wo­le­nie miło­ści wła­snej z czy­nów ska­za­nych z natury swo­jej na mrok tajem­nicy; jedno sta­nowi dla dru­giego publicz­ność. Róż­nica w tym, że pani de Mer­teuil, odda­jąc się przy­jem­no­ści tych przy­ja­ciel­skich zwie­rzeń, nie prze­staje ani na chwilę być panią swo­ich myśli i uczyn­ków, nie prze­staje być sobą, pod­czas gdy Val­mont, można by powie­dzieć, cały czas „zgrywa się” dla swej part­nerki i, na prze­mian gła­skany pochleb­stwem i sma­gany drwiną, daje się pro­wa­dzić jak dziecko na pasku, nie tra­cąc ani na chwilę prze­ko­na­nia o swej rze­ko­mej sile. Pochło­nięty o wiele wię­cej, niż sam mniema, uro­kiem pani de Tourvel, Val­mont wie­lo­krot­nie w zwie­rze­niach swo­ich zadra­snął panią de Mer­teuil w spo­sób, któ­rego mu ni­gdy nie prze­ba­czy. Odtąd póty na nim wygrywa, póty go drażni i kusi, aż jej poświęci kochaną kobietę, by w zamian – rzecz naj­strasz­niej­sza dla boha­tera pokroju Val­monta – zostać wystrych­nię­tym na dudka. Wów­czas, na chwilę, niby dwa wspa­niałe dra­pieżne zwie­rzęta, stają naprze­ciw sie­bie do walki, walki, w któ­rej Val­mont pada, zanim zdo­łał się opa­trzeć, jak dalece był jeno igraszką w ręku tej strasz­nej kobiety.

Nie mniej mistrzow­sko i pew­nie nakre­ślone są inne posta­cie dra­matu. Dan­ceny to sama mło­dość razem z jej nie­win­no­ścią i bra­kiem cha­rak­teru, z całą gran­de­lo­kwen­cją i emfazą w miło­ści, która w pró­bie życio­wej oka­zuje się nie tyle miło­ścią danej kobiety, ile potrzebą miło­ści samej. Autor idzie za nim krok w krok w śli­skim labi­ryn­cie tej mło­dzień­czej psy­cho­lo­gii; nie oszczę­dza bied­nemu kawa­le­rowi ani jed­nego kłam­stewka, aby wresz­cie ustami Val­monta wydać wyrok, który brzmi tym okrut­niej, że istot­nie Dan­ceny jest szla­chet­nym i sym­pa­tycz­nym chłop­cem: „Oto ludzie! Wszy­scy jed­nako zbrod­ni­czy w swo­ich zamy­słach; nie­do­łę­stwu, jakie wkła­dają w ich prze­pro­wa­dze­nie, nadają miano uczci­wo­ści!”. Domi­nu­ją­cym rysem bog­danki Dan­ceny’ego, Cesi, jest na wskroś kobieca podat­ność, ska­zu­jąca ją na to, iż zawsze będzie tym, czym zro­bią ją sil­niej­sze dło­nie. W swo­ich praw­dzi­wych „dzie­jach grze­chu”, od pen­sjo­narki świeżo wypusz­czo­nej z klasz­toru aż po powrót do furty klasz­tor­nej, prze­bywa ten kawa­łek życia jako led­wie że świa­doma i led­wie że winna zabawka w zbrod­ni­czych rękach. Jej matka, pani de Volan­ges, to wyborny typ osoby trosz­czą­cej się o cały świat i jego naprawę, a śle­pej na to, co się dzieje w jej wła­snym domu. Cechą jej, jak wielu osób spe­cja­li­zu­ją­cych się w cno­cie, jest pewna próż­ność, którą pani de Mer­teuil wyzy­skuje po mistrzow­sku. Pani de Tourvel, w pierw­szej poło­wie książki, nie­cier­pli­wiąca nieco swą zabój­czo rezo­nu­jącą dosko­na­ło­ścią, w dru­giej, kiedy prze­cho­dzi całe pie­kło mąk i upo­ko­rzeń, wzru­sza­jąca jest siłą uczu­cia i bez­względ­no­ścią odda­nia. Wresz­cie stara pani de Rose­monde, uro­cza tym wdzię­kiem, który owej epoki był naj­prze­dziw­niej­szym kwia­tem i nad któ­rym, zda się, ani wiek, ani cho­roba nie miały wła­dzy.

Pomię­dzy tymi to oso­bami roz­grywa się akcja powie­ści. Intryga jej, stresz­czona, nie dałaby w żad­nej mie­rze obrazu dzieła. Tajem­nica arty­zmu mie­ści się tutaj nie w wiel­kich liniach, ale w szcze­gó­łach, w prze­pro­wa­dze­niu. Val­mont kocha panią de Tourvel, która go ubó­stwia, Dan­ceny kocha Cecy­lię de Volan­ges i posiada wza­jem jej serce; zda­wa­łoby się, że z tej podwój­nej sie­lanki nie spo­sób wykrze­sać nic zaj­mu­ją­cego. W jaki spo­sób Val­mont depce serce swej uko­cha­nej, tak iż staje się przy­czyną jej śmierci; dla­czego po dro­dze łamie życie małej Cesi i sam ginie z ręki Dan­ceny’ego, to tajem­nica mar­gra­biny de Mer­teuil i głę­bo­kiej poli­tyki jej kobie­cego makia­we­li­zmu. Pani de Tourvel ośmie­liła się tchnąć w Val­monta uczu­cie o tkliw­szym i szla­chet­niej­szym wyra­zie, niż je żywił kie­dyś dla pani de Mer­teuil – więc zgi­nie. Nie ma dla niej ratunku ani prze­ba­cze­nia. Val­mont dra­snął nie­zręcz­nie panią de Mer­teuil wynu­rze­niami swej miło­ści dla innej i odwa­żył się pokrzy­żo­wać kaprys jej dla Dan­ceny’ego – więc zgi­nie. Cesia jest narze­czoną czło­wieka, który nie­gdyś ośmie­lił się pierw­szy porzu­cić panią de Mer­teuil, zatem hańba jej jest posta­no­wiona, wno­sząc ją w dom przy­szłego męża, pomści tę znie­wagę. Oto kobieta-demon, salo­nowy wpraw­dzie, ale jeden z naj­bar­dziej raso­wych, jakie wydała lite­ra­tura. A jaka miła, jaka mądra! Dostać się w jej ręce nie radzę, ale poroz­ma­wiać z nią życzę każ­demu.

Cie­kawe były koleje tej książki. Wkrótce po uka­za­niu się entu­zja­stycz­nie powi­tana przez jeden z bystrzej­szych umy­słów kry­tycz­nych tej epoki, Grimma, zyskuje olbrzy­mią poczyt­ność i roz­głos, nie wolny jed­nak od przy­mieszki skan­dalu⁴. Ska­zane na znisz­cze­nie przez poli­cję, zapo­mniane póź­niej wśród wul­ka­nicz­nych wstrzą­śnień two­rzą­cego się nowego spo­łe­czeń­stwa, dzieło to znika z hory­zontu na lat nie­mal sto. Sainte-Beuve zale­d­wie o nim wspo­mina, roman­tycy obrzu­cają je wzgardą. Ku koń­cowi XIX w., w epoce roz­kwitu psy­cho­lo­gicz­nego romansu, imię autora _Nie­bez­piecz­nych związ­ków_ nabiera nowego bla­sku. Autor _Kwia­tów grze­chu_, Bau­de­la­ire, który nie mógł pozo­stać nie­czuły na nie­zdrowy urok wydzie­la­jący się z kart tej powie­ści, opa­trzył ją nastę­pu­ją­cym nad­pi­sem: „Ta książka, jeżeli parzy, parzyć może jedy­nie na kształt lodu”. Dziś powieść ta sta­łaby się nie­chyb­nie, „z buzią w ciup”, na pół­kach mię­dzy kla­sy­kami, gdyby nie to, że histo­rycy lite­ra­tury wciąż poboż­nie odże­gnują się od jej wspo­mnie­nia. Prze­bywa zatem dotąd w regio­nach „lite­ra­tury gor­szą­cej”, zalot­nie a nie­po­ko­jąco z dala strzy­gąc okiem w stronę Pas­cala i Bos­su­eta. Spo­tkają się kie­dyś…

Kra­ków, 1912

1. E. i J. de Gen­co­urt, _La Femme au XVIII siécle_ (przyp. tłum.).

2. Crébillon-syn, _Igraszki kącika przy kominku. Noc i chwila_ (przyp. tłum.)

3. E. i J. De Gon­co­urt, l. c. (przyp. tłum.).

4. „… Nie ma w isto­cie książki, nie wyłą­cza­jąc Crébillona i jego naśla­dow­ców, w któ­rej ska­że­nie zasad i oby­cza­jów tego, co nazywa się wiel­kim świa­tem, byłoby odma­lo­wane z więk­szą natu­ral­no­ścią, śmia­ło­ścią i dow­ci­pem; nie można się tedy dzi­wić, iż mało którą nowość przy­jęto z takim zapa­łem; jesz­cze mniej należy się dzi­wić temu, iż kobiety czują się obo­wią­zane obu­rzać na tę książkę. Mimo całej przy­jem­no­ści, jaką mogła im spra­wić jej lek­tura, nie była ona wolna od żądła: w jaki spo­sób czło­wiek, który tak dobrze je zna, a tak źle docho­wuje ich tajem­nicy, nie miałby ucho­dzić za potwora?” (przyp. tłum.).PRZED­MOWA NAKŁADCY

Przed­mowa nakładcy¹

Poczu­wamy się do obo­wiązku uprze­dze­nia czy­tel­ni­ków, że mimo tytułu dzieła nie ręczymy za auten­tycz­ność tego zbioru, a nawet mamy poważne przy­czyny mnie­mać, iż jest on jedy­nie pro­stym powie­ścio­wym zmy­śle­niem.

Co wię­cej, zdaje się nam, że autor, mimo iż wyraź­nie zabiega o praw­do­po­do­bień­stwo, zni­we­czył je sam, i to bar­dzo nie­zręcz­nie, przez wybór epoki, w któ­rej umie­ścił opi­sy­wane wypadki. W isto­cie, więk­szość osób, które wpro­wa­dza, tak mocno szwan­kuje na punk­cie oby­cza­jów, iż nie­po­dobna przy­pusz­czać, aby żyły w naszym stu­le­ciu, w stu­le­ciu filo­zo­fii, w któ­rym roz­le­wa­jąca się na wszyst­kie strony oświata uczy­niła, jak każ­demu wia­domo, męż­czyzn tak peł­nymi zacno­ści, a kobiety wzo­rami skrom­no­ści i cnoty.

Sądzimy zatem, iż jeżeli wypadki opi­sane w tym dziele mają jakiś pod­kład prawdy, mogły się one zda­rzyć jedy­nie albo w innym miej­scu, albo w innym cza­sie. Mamy wielce za złe auto­rowi, że uwie­dziony wyraź­nie nadzieją wzbu­dze­nia żyw­szego inte­resu czy­tel­nika przez więk­sze zbli­że­nie się do swego kraju i epoki ośmie­lił się, we współ­cze­snych kostiu­mach i w świe­tle naszych sto­sun­ków, odma­lo­wać oby­czaje tak bar­dzo nam obce.

Aby, o ile w naszej mocy, uchro­nić zbyt dobro­dusz­nego czy­tel­nika od pułapki, którą zasta­wiono jego łatwo­wier­no­ści, poprzemy nasz pogląd pew­nym rozu­mo­wa­niem. Przed­kła­damy mu je z całą ufno­ścią, gdyż wydaje się nam prze­ko­ny­wa­ją­cym i nie­od­par­tym; a mia­no­wi­cie: te same przy­czyny musia­łyby prze­cież spro­wa­dzać te same skutki, a prze­cież nie widu­jemy dzi­siaj, aby panna mająca sześć­dzie­siąt tysięcy fun­tów rocz­nej renty wstę­po­wała do klasz­toru, ani też, aby jaka pre­zy­den­towa, do tego młoda i ładna, umie­rała ze zgry­zot sumie­nia.

1. Przed­mowa nakładcy jest rów­nież pióra Lac­losa i sta­nowi jedy­nie iro­niczną misty­fi­ka­cję czy­tel­nika (przyp. tłum.).