Niepoczytalność i psychiatryczne środki zabezpieczające. Zagadnienia prawno-materialne, procesowe, psychiatryczne i psychologiczne - ebook

Spis treści

Wykaz skrótów

Bibliografia

Wstęp

Rozdział I. Wprowadzenie

§ 1. Zakres opracowania

§ 2. Okoliczności wyłączające albo ograniczające winę

§ 3. K ary i środki karne a środki zabezpieczające

§ 4. Przymus leczenia i terapii w psychiatrii, seksuologii i psychologii

I. Formy i rodzaje terapii zakłóceń czynności psychicznych o podłożu seksualnym

1. Zaburzenia seksualne z perspektywy środków leczniczo-zabezpieczających

2. Leczenie sprawców przestępstw seksualnych oraz skuteczność wybranych metod medyczno-psychoterapeutycznych

3. Standardy i sposoby ewaluacji działań skierowanych na sprawców przestępstw seksualnych

II. Ochrona praw osób chorych psychicznie

Rozdział II. Niepoczytalność

§ 1. Wprowadzenie

§ 2. Poczytalność

§ 3. Niepoczytalność

I. Metody określenia (definiowania) niepoczytalności

II. Źródła niepoczytalności

1. Choroba psychiczna

A. Zaburzenia psychotyczne – definicja, jednostki diagnostyczne

B. Psychozy schizofreniczne

a. Ewolucja poglądów na schizofrenię

b. Etiologia schizofrenii

c. Modele powstawania schizofrenii

C. Zaburzenia urojeniowe, paranoja

D. Zaburzenia afektywne

a. Zaburzenia afektywne a naruszanie porządku prawnego

b. Samobójstwa rozszerzone

E. Czynniki ryzyka przemocy wśród sprawców psychotycznych

a. Czynniki psychospołeczne

b. Czynniki kliniczne

c. Urojenia, omamy oraz interakcja między nimi

d. Emocje, stres urojeniowy

E. Zaburzenia psychotyczne a współwystępowanie innych zaburzeń u sprawców zabójstw

a. Antyspołeczne zaburzenia osobowości

b. Zaburzenia psychotyczne a współwystępowanie psychopatii

c. Nadużywanie substancji psychoaktywnych

2. Ostra reakcja na stres i zespół stresu pourazowego

3. Upośledzenie umysłowe

4. Inne zakłócenie czynności psychicznych

A. Zaburzenia osobowości – perspektywa psychiatryczna i psychologiczna

a. Osobowość i jej zaburzenia

b. Osobowość i jej zaburzenia – ujęcie psychiatryczne (medyczne)

c. Zaburzenia osobowości – w poszukiwaniu wspólnej perspektywy psychiatryczno-psychologicznej

d. Kontrowersje wokół pojęcia psychopatii i jego użyteczność dla psychopatologii sądowej

e. Zaburzenia osobowości – perspektywa integracji podejść

B. Zaburzenia psychoseksualne

a. Zaburzenia preferencji seksualnych – obraz kliniczny i geneza

b. Etiologia parafilii

c. Typy parafilii

d. Agresja seksualna – próby wyjaśnienia przyczynowego

e. Klasyfikacje sprawców gwałtów, pedofilów i zabójców na tle seksualnym

f. Klasyfikacje gwałtów i ich sprawców

g. Klasyfikacje pedofilów

h. Seksualni zabójcy

i. Czynniki ryzyka przemocy seksualnej

C. Stan nietrzeźwości jako zakłócenie czynności psychicznych

§ 4. Następstwa źródeł niepoczytalności

§ 5. Poczytalność ograniczona

§ 6. Stopniowanie ograniczenia poczytalności

§ 7. Ustalenie wystąpienia zakłócenia czynności psychicznych w czasie czynu

I. Ustalenie wystąpienia zakłócenia czynności psychicznych

II. Ustalenie wystąpienia zakłócenia czynności psychicznych w czasie czynu

§ 8. Konsekwencje prawnokarne niepoczytalności i poczytalności ograniczonej

I. Stosowanie środków zabezpieczających

II. Nadzwyczajne złagodzenie kary

§ 9. Niepoczytalność i poczytalność ograniczona a inne okoliczności ograniczające odpowiedzialność karną

Rozdział III. Psychiatryczne środki zabezpieczające

§ 1. Rodzaje psychiatrycznych środków zabezpieczających

I. Charakter prawny umieszczenia w zakładzie zamkniętym – art. 93–95a KK

II. Odpowiedni zakład psychiatryczny – art. 94 KK

III. Zakład karny, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne – art. 95 KK

IV. Zakład zamknięty, w którym umieszczany jest sprawca przestępstwa skierowanego przeciwko wolności seksualnej, popełnionego w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych i leczenie ambulatoryjne – art. 95a § 1 KK

§ 2. Zasady orzekania

I. Zasada niezbędności (konieczności)

II. Zasada proporcjonalności

III. Zasada obligatoryjności

IV. Zasada wysłuchania biegłych

§ 3. Opiniowanie biegłych o stanie psychicznym sprawcy czynu zabronionego

I. Opinia biegłych

II. Błędy w opiniowaniu sądowo-psychologicznym w świetle podstawowych standardów psychologii sądowej

III. Wysłuchanie biegłych

IV. Prognozowanie ryzyka przemocy kryminalnej

1. Zasady prognozowania

2. Czynniki ryzyka przemocy – pomiar i metody

3. Czynniki ryzyka zachowań agresywnych według skali HCR-20

A. Czynniki historyczne

B. Czynniki kliniczne

C. Czynniki związane z przyszłym ryzykiem przemocy

§ 4. Przesłanki i dyrektywy orzekania środka zabezpieczającego umieszczenia w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym (art. 94 KK)

§ 5. Przesłanki i dyrektywy orzekania środka zabezpieczającego umieszczenia w zakładzie karnym sprawcy o ograniczonej poczytalności (art. 95 KK)

§ 6. Przesłanki i dyrektywy orzekania środka zabezpieczającego umieszczenia w zakładzie zamkniętym sprawcy przestępstwa skierowanego przeciwko wolności seksualnej albo skierowania na leczenie ambulatoryjne (art. 95a KK)

Rozdział IV. Postępowanie karne w przedmiocie leczniczych psychiatrycznych środków zabezpieczających

§ 1. Orzekanie w przedmiocie psychiatrycznego środka zabezpieczającego poza rozprawą główną

§ 2. Orzekanie w przedmiocie psychiatrycznego środka zabezpieczającego na rozprawie głównej

§ 3. Postępowanie odwoławcze i kasacyjne

Rozdział V. Wykonanie psychiatrycznych środków zabezpieczających

§ 1. Zasady wykonywania psychiatrycznych środków zabezpieczających

§ 2. Wykonywanie środka zabezpieczającego umieszczenia w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze i rehabilitacyjne – art. 95 KK

§ 3. Wykonywanie środka zabezpieczającego umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym – art. 94 KK

§ 4. Wykonanie środków zabezpieczających umieszczenia w zakładzie zamkniętym albo skierowanie na leczenie ambulatoryjne sprawcy przestępstwa skierowanego przeciwko wolności seksualnej – art. 95a KK

Rozdział VI. ZakończenieWykaz skrótów

1. Akty prawne

---------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
KC ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.)
KK ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.)
KK z 1932 r. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11.7.1932 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 60, poz. 571 ze zm.)
KK z 1969 r. ustawa z 1 9.4.1969 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.)
KKS ustawa z 10.9.1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz.U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 ze zm.)
KKW ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.)
KKW z 1969 r. ustawa z 19.4.1969 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 13, poz. 98 ze zm.)
Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.)
KPC ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)
KPK ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.)
KPK z 1928 r. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 19.3.1928 r. (tekst jedn.: Dz.U. z 1939 r. Nr 8, poz. 44 ze zm.)
KPK z 1969 r. z 19.4.1969 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 13, poz. 96 ze zm.)
KPSW ustawa z 24.8.2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn.: Dz.U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 ze zm.)
KRO ustawa z 25.2.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz.U. z 2012 r. poz. 788 ze zm.)
OchrZdrPsychU ustawa z 19.8.1994. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn.: Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 ze zm.)
PostNielU ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.)
RegUSPR rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23.2.2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 249 ze zm.)
ZakłAmbR rozporządzenie Ministra Zdrowia z 15.11.2010 r. w sprawie wykazu zakładów ambulatoryjnych przeznaczonych do wykonywania środków zabezpieczających orzeczonych wobec skazanych za przestępstwa skierowane przeciwko wolności seksualnej (Dz.U. Nr 230, poz. 1519)
ZakłPsychR rozporządzenie Ministra Zdrowia z 10.8.2004 r. w sprawie wykazu zakładów psychiatrycznych i zakładów leczenia odwykowego przeznaczonych do wykonywania środków zabezpieczających oraz składu, trybu powoływania i zadań komisji psychiatrycznej do spraw środków zabezpieczających (Dz.U. Nr 179, poz. 1854 ze zm.)
ZakłZamkR rozporządzenie Ministra Zdrowia z 15.11.2010 r. w sprawie wykazu zakładów zamkniętych przeznaczonych do wykonywania środków za­bez­pieczających orzeczonych wobec skazanych za przestępstwa skierowane przeciwko wolności seksualnej, a także ich pojemności i warunków zabezpieczenia (Dz.U. Nr 230, poz. 1520)
---------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2. Organy orzekające

---- ------------------------
SA sąd apelacyjny
SN Sąd Najwyższy
SO sąd okręgowy
TK Trybunał Konstytucyjny
---- ------------------------

3. Czasopisma i publikatory

------------- ----------------------------------------------------------
AUMCS Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska
BPK Biuletyn Prawa Karnego
CzPKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych
Dz.U. Dziennik Ustaw
GSP Gdańskie Studia Prawnicze
KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe
NP Nowe Prawo
NKPK Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego
OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Karna i Wojskowa
OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Prokuratoria Ge­ne­ralna
OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych
OSP Orzecznictwo Sądów Polskich
OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbi­trażowych
Pal. Palestra
PiM Prawo i Medycyna
PiP Państwo i Prawo
PPK Problemy Prawa Karnego
Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo
PS Przegląd Sądowy
PWP Przegląd Więziennictwa Polskiego
PWS Problemy Wymiaru Sprawiedliwości
SP Studia Prawnicze
ZNIBPS Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądo­wego
WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy
------------- ----------------------------------------------------------

4. Terminy fachowe z zakresu psychologii i psychiatrii

-------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ADT terapia deprywacją androgenową (Androgen De­pri­­vation Therapy)
APD antyspołeczne zaburzenia osobowości (Antisocial Personality Disorder)
ASD ostra reakcja na stres (Acute Stress Disorder)
BAS behawioralny system aktywacji (Behavioral Acti­vation System)
BIS behawioralny system hamowania (Behavioral Inhibition System)
CUN centralny układ nerwowy
DSM-IV diagnostyczny i statystyczny podręcznik zaburzeń psychicznych – IV edycja (Diagnostic and Sta­tistical Manual of Mental Disorders)
EBM medycyna oparta na dowodach (Evidence Based Medi­cine)
FAS alkoholowy zespół płodowy (Fetal Alcohol Syn­drome)
HCR-20 skala czynników ryzyka przemocy (Historical, Clinical Risk Management)
HIA hiperaktywność – impulsywność – uwaga (Hyper­activity – Impulsivity – Attention)
ICD-10 międzynarodowa statystyczna klasyfikacja cho­rób i problemów zdrowotnych, 10. edycja (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems)
ICT katalogi powtarzalnych klasyfikacji (Iteration Clas­si­fication Trees)
LEDS skala ważnych trudności i wydarzeń życiowych (Life Events and Difficulties Scale)
LSI-R kwestionariusz poziomu zagrożenia (the Level of Service Inventory Revised)
MMD głebokie zaburzenia psychiczne (Major Mental Dis­or­ders)
MMPI wielowymiarowy minnesocki inwentarz oso­bowości (Minnesota Multiphasic Personality Inventory)
OUN ośrodkowy układ nerwowy
PCL-R skala do diagnozowania psychopatii – zrewidowana (Psychopathy Checklist – Revised)
PCL:SV skala do diagnozowania psychopatii – krótka wersja (Psychopathy Checklist – Short Version)
PD-NOS zaburzenia osobowości bliżej nieokreślone (Personality Disorder Non Otherwise Specified)
PDTS diagnoza jedynie poprzez cechy (Personality Disorders Trait Specified)
PTSD zespół stresu pourazowego (Posttraumatic Stress Disor­der)
RRASOR skrócona skala oceny ryzyka recydywy u sprawców przestępstw o charakterze seksualnym (the Rapid Risk Assessment for Sex Offender Recidivism)
RM teoria modulacji reakcji (response modulation)
R-N-R ryzyko – potrzeba – oddziaływanie (Risk – Need – Responsivity)
SAVRY skala ryzyka przemocy u młodzieży (Structured Assess­ment of Violence Risk in Youth)
SVR-20 skala ryzyka przemocy seksualnej (Sexual Violence Risk)
SORN policyjny oraz publiczny system rejestracji prze­stępców seksualnych (Sex Offender Registration and Notification)
SOTEP program leczenia i oceny przestępców seksualnych (Sex Offender Treatment and Evaluation Project)
STICS strategiczno-szkoleniowy program nadzoru społecznego (Strategic Training Initiative in Community Super­vision)
TBS holenderski system środków leczniczo-za­bez­pieczających (terbeschikkingstelling)
VRAG skala do oceny ryzyka przemocy (the Violence Risk Ap­prais­al Guide)
-------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

5. Inne skróty

------------- ---------------------------------------------------
ad. adnotacja
art. artykuł
b.m.w. bez miejsca wydania
CM UJ Collegium Medicum Uniwersytetu Ja­giel­loń­skiego
cyt. cytowany
cz. część
dr doktor
in. inni
itd. i tak dalej
itp. i temu podobne
lit. litera
m.in. między innymi
nast. następny
np. na przykład
Nr numer
niepubl. niepublikowany
ok. około
oprac. opracowanie
pkt punkt
por. porównaj
post. postanowienie
poz. pozycja
prof. profesor
przyp. przypis
r. rok
red. redakcja
s. strona
t. tom
tekst jedn. tekst jednolity
tj. to jest
tzw. tak zwany
vol. volumin
vs versus
uchw. uchwała
w. wiek
ww. wyżej wymieniony
wyr. wyrok
z. zeszyt
zd. zdanie
ze zm. ze zmianami
zob. zobacz
------------- ---------------------------------------------------Wstęp

Koncepcja tej książki powstała już kilka lat temu, gdy wspólnie przygotowywaliśmy opracowania dotyczące problematyki niepoczytalności – art. 31 KK oraz środków zabezpieczających określonych w art. 94, 95 i 95a KK, zamieszczone następnie w tomach Systemu Prawa Karnego, powstającego pod redakcją naczelną prof. A. Marka – tom 4, Nauka o przestępstwie. Wyłączenie i ograniczenie odpowiedzialności karnej, pod redakcją L.K. Paprzyckiego, Warszawa 2012 oraz tom 7, Środki zabezpieczające, pod redakcją L.K. Paprzyckiego, Warszawa 2012. Przygotowane tam teksty, dostosowane do systemowego charakteru całego wydawnictwa, składającego się z jedenastu tomów, przeznaczone były przede wszystkim dla prawników, jednak z obszernym przedstawieniem zarówno problematyki psychiatrycznej, psychologicznej, jak i seksuologicznej. Z całą pewnością, nie było to wystarczające dla psychiatrów i psychologów zainteresowanych tą problematyką, a także dla tych prawników, którzy już posiedli podstawową wiedzę w zakresie psychiatrii, psychologii i seksuologii sądowej. Co więcej, zdawaliśmy sobie sprawę z tego, że tomy Systemu, w tym tomy 4 i 7, zapewne nie trafią do wszystkich czytelników, którzy mogliby i powinni pogłębić swą wiedzę w tym szczególnym zakresie – prawników, psychiatrów i psychologów. Stąd ta inicjatywa wydawnicza, dotycząca książki przeznaczonej dla prawników już posiadających wiedzę w zakresie podstaw psychiatrii i psychologii, także tych przygotowujących prace dyplomowe, doktorskie, a nawet habilitacyjne, związane z tą problematyką, ale również książki przeznaczonej dla psychiatrów i psychologów podejmujących trud opiniowania na potrzeby postępowania karnego i specjalizacji w zakresie psychiatrii, psychologii i seksuologii sądowej.

Jednak ambicją naszą było przygotowanie książki mogącej być pożyteczną lekturą także dla początkującego prawnika, psychiatry i psychologa, czemu ma służyć posługiwanie się przez nas, co konieczne, specjalistycznym językiem prawnym, prawniczym, a także językiem medycyny, w tym przede wszystkim psychiatrii i seksuologii oraz językiem psychologii, ale w najszerszym możliwym zakresie językiem ogólnym, służącym tłumaczeniu tego, co w tym zakresie stanowi wiadomości specjalne. Chodziło bowiem również o to, żeby z książki tej, może tylko w ograniczonym zakresie, mógł skorzystać prawie każdy wnikliwy czytelnik, który zainteresuje się problematyką prawną, psychiatryczną, seksuologiczną i psychologiczną niepoczytalności i psychiatrycznych środków zabezpieczających.

Warszawa, luty 2013 r.

Józef K.Gierowski
Lech K. PaprzyckiRozdział I. Wprowadzenie

§ 1. Zakres opracowania

Wykorzystanie w tej książce tekstów przygotowanych na potrzeby Syste­mu Prawa Karnego nastąpiło przez ich szczególną adaptację, wobec tego, że w Systemie, w kolejnych tomach, przedstawiona została, przez innych autorów, ogólna problematyka okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną, a także ogólna problematyka środków zabezpieczających. Na potrzeby książki, we Wprowadzeniu (rozdziale I), zagadnienia te zostały syntetycznie omówione w kontekście tytułowych instytucji prawa karnego. Także konieczne było przedstawienie relacji między karami i środkami karnymi a środkami zabezpieczającymi. W końcu, w części wstępnej, wobec tego, że kwestie zasadnicze wiążą się z niepoczytalnością i psychiatrycznymi środkami zabezpieczającymi, niezbędne było przedstawienie ogólnych zagadnień psychiatrii, psychologii i seksuologii sądowej w związku z medycznym postępowaniem psychiatrycznym, w tym w szczególności postępowaniem przymusowym.

Pozostałe rozdziały (II do V) stanowią trzy zasadnicze części: niepoczytalność i związane z nią ściśle psychiatryczne środki zabezpieczające (rozdziały II i III), postępowanie karne w przedmiocie psychiatrycznych środków zabezpieczających (rozdział IV) oraz wykonanie tych środków (rozdział V). Całość wieńczą ustalenia i wnioski końcowe, dotyczące zarówno uregulowań w zakresie prawa karnego materialnego, procesowego i wykonawczego, ale także odnoszące się do instytucji niepoczytalności i psychiatrycznych środków zabezpieczających, jak i postulatów w zakresie psychiatrii, psychologii i seksuologii sądowej.

Rozdziały II i III zawierają także rozważania dotyczące zagadnień prawnych, ale przede wszystkim pełne opracowanie problematyki niepoczytalności i psychiatrycznych środków zabezpieczających z punktu widzenia ostatnich osiągnięć psychiatrii, psychologii i seksuologii, także w świetle najnowszej literatury przedmiotu.

Zagadnienia procesowe (rozdział IV), poza problematyką opiniowania psychiatryczno-psychologiczno-seksuologicznego, w ogóle nie zostały przedstawione w tomach 4 i 7 Systemu Prawa Karnego. Tu kwestie te zostały omówione w odniesieniu do dwóch odrębnych trybów postępowania: poza rozprawą główną – na rozprawie niebędącej rozprawą główną albo, wyjątkowo, na posiedzeniu oraz po przeprowadzeniu rozprawy głównej.

Z kolei rozdział V syntetycznie rozważa prawną problematykę wykonania psychiatrycznych środków zabezpieczających, skupiając uwagę przede wszystkim na jego aspektach psychiatrycznych i psychologicznych, co w założeniu nie zostało przedstawione w tomie 7 Systemu, ani – wystarczająco wnikliwie – w jakiejkolwiek innej dotychczasowej publikacji.

Ustalenia i wnioski końcowe formułują także postulat przekształcenia modelu psychiatrycznych środków zabezpieczających, ujętych w Kodeksie karnym z 1997 r. oraz w Kodeksie karnym wykonawczym z 1997 r.

Bibliografia zawiera pełną informację także o najnowszym piśmiennictwie polskim i obcym, dotyczącym niepoczytalności i psychiatrycznych środków zabezpieczających, zwłaszcza tej z zakresu psychiatrii i psychologii sądowej.

§ 2. Okoliczności wyłączające albo ograniczające winę

Rozdział III Kodeksu karnego z 1997 r. zatytułowany został „Wyłączenie odpowiedzialności karnej”. Określone w nim zostały dwa rodzaje sytuacji, w których następuje wyłączenie albo ograniczenie odpowiedzialności tego rodzaju za popełnienie czynu zabronionego przez prawo karne. Pierwsza ma miejsce wówczas, gdy czyn co prawda wypełnia ustawowe znamiona czynu zabronionego określone przez prawo karne, jednak nie jest wówczas bezprawny (obrona konieczna – art. 25 KK, stan wyższej konieczności – art. 26 KK, ryzyko nowatorskie – art. 27 KK). Druga grupuje sytuacje, gdy czyn zabroniony nie stanowi przestępstwa, gdyż sprawcy nie można przypisać winy. W tych ostatnich wypadkach chodzi o zachowanie pod wpływem błędu (art. 28–30 KK) oraz niepoczytalność i poczytalność ograniczoną (art. 31 KK). Jeżeli sprawca popełnia czyn zabroniony w stanie niepoczytalności (art. 31 § 1 KK) albo poczytalności ograniczonej w stopniu znacznym (art. 31 § 2 KK), to – o ile spełnione są wymogi określone w art. 93–100 KK – sąd musi albo może orzec wobec takiego sprawcy środek zabezpieczający o charakterze leczniczym albo administracyjnym.

Obowiązujący Kodeks karny nie definiuje pojęcia „wina”, a twórcy jego projektu wprost stwierdzają, że, choć ustawa ta „wprowadza jednoznacznie zasadę odpowiedzialności za czyn zawiniony”, to „nie przesądza jednak akceptacji określonej teorii winy, pozostawiając to doktrynie i orzecznictwu”¹. Jednakże jeden z twórców tego projektu, prof. A. Zoll, w kolejnych publikacjach konsekwentnie wyraża pogląd, że „winę sprawcy ustala się wtedy, gdy można mu zarzucić, że w czasie swego bezprawnego, karalnego i karygodnego czynu nie dał posłuchu normie prawnej, chociaż można było podporządkowania się normie prawnej od sprawcy wymagać”, a więc winą jest „oceniana z punktu widzenia kryteriów społeczno-etycznych nieusprawiedliwiona wadliwość procesu decyzyjnego”².

To jedna z bardzo wielu wypowiedzi w doktrynie, dotycząca istoty winy. Nawiązują one, mniej czy bardziej konsekwentnie, do jednej z teorii winy, które przedstawiane są we wszystkich akademickich podręcznikach prawa karnego materialnego i w większości komentarzy do Kodeksu karnego, ale także, choć w nielicznych, opracowaniach monograficznych³.

W tym opracowaniu nie jest ani potrzebne, ani nawet możliwe obszerne przedstawienie problematyki winy, gdyż wymagałoby to – o ile miałoby odznaczać się oryginalnością – odrębnego, bardzo pogłębionego studium. Tu wystarczy przypomnieć o psychologicznej i normatywnej teorii winy. Z punktu widzenia teorii psychologicznej wina wyczerpuje się w stosunku psychicznym sprawcy do popełnionego czynu (działania lub zaniechania). Z kolei „czysta” teoria normatywna wyczerpuje się w zarzucalności (naganności) postępowania z punktu widzenia określonych norm (wartości)⁴.

Wydaje się, że żadna z tych teorii, oddzielnie, nie wyjaśnia wystarczająco istoty winy i dopiero dostrzeżenie tego, że wina to „zarzucalność” z powodu wystąpienia albo braku stosunku psychicznego sprawcy do popełnionego czynu zabronionego przez prawo karne, jak to postuluje teoria kompleksowa (normatywno-psychologiczna), pozwala określić jej istotę. Właśnie ta ostatnia teoria jest również w polskiej doktrynie najczęściej przyjmowana⁵, z najbardziej syntetycznym i jednocześnie w pełni trafnym ujęciem W. Woltera, że „wina jest zarzucalną (wadliwą) decyzją woli”, a więc zarzucalną umyślnością albo nieumyślnością⁶.

Właśnie w wypadku niepoczytalności (art. 31 § 1 KK), wobec tego, że sprawca czynu zabronionego przez prawo karne jako przestępstwo, w czasie czynu, nie mógł rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem, nie można mu postawić zarzutu naganności zachowania, a więc nie można mu przypisać winy. W wypadku ograniczenia poczytalności, także w stopniu znacznym (art. 31 § 2 KK), zarzucalność ta, w porównaniu do czynu będącego udziałem sprawcy w pełni poczytalnego, jest odpowiednio mniejsza, a więc i stopień winy jest niższy.

§ 3. Kary i środki karne a środki zabezpieczające

Sprawca czynu zabronionego przez prawo karne ponosi z tego tytułu odpowiedzialność prawną, na którą składa się przede wszystkim odpowiedzialność karna, w ramach której są orzekane wobec niego kary lub środki karne (kary dodatkowe), również odpowiedzialność cywilna, z którą wiąże się obowiązek naprawienia szkody spowodowanej przestępstwem, ale także odpowiedzialność prawna związana z popełnieniem czynu zabronionego przez prawo karne przez sprawcę niepoczytalnego albo przestępstwa popełnionego przez sprawcę, którego poczytalność w czasie czynu była ograniczona w stopniu znacznym, z czym wiąże się orzekanie wyłącznie środków zabezpieczających albo orzekanie takich środków obok kar. Z tego wynika oczywiste stwierdzenie, że kary i środki karne orzekane są, gdy sprawcy czynu zabronionego przez prawo karne można przypisać winę, natomiast środki zabezpieczające tylko wobec sprawcy niepoczytalnego, któremu winy przypisać nie można albo którego poczytalność była ograniczona w stopniu znacznym, z czym wiąże się znacznie niższy stopień winy.

Historia kary kryminalnej równa jest historii ludzkiej cywilizacji i historii państwa jako szczególnej formy organizacji społeczeństwa, można więc powiedzieć, że była zawsze. Koncepcja środków zabezpieczających, sformułowana przez szkołę pozytywną prawa karnego (najwyśmienitsi jej twórcy i przedstawiciele to: C. Lombroso, R. Galofaro i E. Ferri), postulowała rezygnację z kar na rzecz środków zabezpieczających, celem stosowania których jest wyłącznie przeciwdziałanie społecznemu niebezpieczeństwu sprawcy. Taką ideę formułował opracowany w 1921 r. projekt Kodeksu karnego dla Włoch, który jednak nigdy nie stał się obowiązującym prawem. Kodeks „zabezpieczenia społecznego” nie został przyjęty w żadnym państwie, choć miał on wpływ na unormowania włoskiego kodeksu karnego z 1932 r., radzieckiego kodeksu z 1922 r. oraz wielu innych ustaw karnych przyjmowanych w okresie międzywojennym w Europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Co więcej, idea stosowania wobec sprawców czynów zabronionych i przestępstw zamiast albo obok kary środków zabezpieczających nie została zarzucona i przejęta, w znacznym zakresie, przez „ruch obrony społecznej”⁷.

To właśnie swoisty spór między klasyczną a pozytywną szkołą prawa karnego o wyższość kar albo środków zabezpieczających doprowadził do sformułowania przez szkołę socjologiczną postulatów stosowania wobec sprawców przestępstw i czynów zabronionych przez prawo karne zarówno kar (środków karnych), jak i środków zabezpieczających. Na podstawie tej idei, za twórcę której uchodzi F. Liszt, powstały w pierwszej połowie XX w. tzw. kodeksy dwutorowe, określające zasady orzekania kar i środków zabezpieczających⁸.

Tego typu kodeksem były szwajcarski kodeks karny z 1937 r., ustawodawstwo niemieckie z 1934 r., austriacki kodeks karny z 1974 r. oraz polskie kodyfikacje prawa karnego z 1932 r. oraz 1969 r. i takim też kodeksem jest obowiązująca ustawa karna z 1997 r.⁹.

W kodeksach „dwutorowych”, w tym także w kodeksie z 1932 r., a nawet w kodeksie z 1969 r., środki zabezpieczające mogły być stosowane nie tylko wobec niepoczytalnych sprawców czynów zabronionych przez prawo karne i tych, których poczytalność była ograniczona w stopniu znacznym, ale także wobec wielokrotnych recydywistów (niepoprawnych), przestępców „z nawyknienia”, przestępców „zawodowych” oraz sprawców czynów „pozostających w związku ze wstrętem do pracy” – art. 83 i 84 KK z 1932 r. oraz art. 64 i 65 KK z 1969 r.

Obecnie obowiązujący kodeks z 1997 r. przewiduje, w niewielkim zakresie, stosowanie nieleczniczych środków zabezpieczających o charakterze administracyjnym w postaci obowiązków i zakazów oraz przepadku, określonych w art. 39 pkt 2 i 3 oraz w pkt 4 KK, stanowiących środki karne, w stosunku do sprawców niepoczytalnych – art. 99 i 100 KK, ale przede wszystkim środki zabezpieczające o charakterze leczniczym, orzekane wobec sprawców niepoczytalnych (umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym – art. 94 KK), wobec sprawców, których poczytalność w czasie czynu była ograniczona w stopniu znacznym (umieszczenie w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne – art. 95 KK), wobec sprawców o zakłóconej psychice na tle zaburzenia preferencji seksualnych (umieszczenie w zakładzie zamkniętym albo skierowanie na leczenie ambulatoryjne – art. 95a KK) oraz wobec sprawców uzależnionych od alkoholu lub innego środka odurzającego (umieszczenie w zakładzie zamkniętym albo skierowanie na leczenie ambulatoryjne – art. 96–98 KK). Kodeks ten nie przewiduje natomiast stosowania środków zabezpieczających wobec innych kategorii sprawców, w tym niepoprawnych, zawodowych czy wielokrotnych recydywistów. Ci ostatni (recydywiści i sprawcy, którzy z popełniania przestępstw uczynili sobie stałe źródło dochodu – przestępcy zawodowi) ponoszą surowszą odpowiedzialność prawną, będącą odpowiedzialnością karną, jednak wyłącznie na zasadzie winy, w zakresie określonym w art. 64 i 65 KK.

¹ I. Fredrich-Michalska, B. Stachurska-Marcińczak (oprac.), Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 118.

² A. Zoll, w: A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna, t. I, Komentarz do art. 1–116 KK, Warszawa 2012, s. 54, 55; W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 2010, s. 314, 315, 323­–327.

³ Tylko przykładowo na gruncie kodeksów karnych z 1969 r. i z 1997 r.: G. Rejman, Teorie i formy winy w prawie karnym, Warszawa 1980, s. 131 i nast.; M. Król-Bogomilska, „Formy winy” w prawie karnym w świetle psychologii, Warszawa 1991, s. 11 i nast.; I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1986, s. 183 i nast.; J. Bafia, Polskie prawo karne, Warszawa 1989, s. 156 i nast.; K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1989, s. 293 i nast.; M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1990, s. 144 i nast.; A. Gubiński, Zasady prawa karnego, Warszawa 1986, s. 59 i nast.; W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1989, s. 158 i nast.; J. Giezek, w: M. Bojarski (red.), Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Warszawa 2004, s. 159 i nast.; L. Wilk, w: T. Dukiet-Nagórska (red.), Prawo karne. Część ogólna, szczególna i wojskowa, Warszawa 2010, s. 109 i nast.; 2012, s. 105 i nast.; L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 53 i nast.; A. Grześkowiak, w: A. Grześkowiak (red.), Prawo karne, Warszawa 2009, s. 80 i nast.; M. Budyn-Kulik: w: M. Mozgawa (red.), Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 2006, s. 255 i nast.; Ł. Pohl, R.A. Stefański, Prawo karne materialne – część ogólna, Warszawa 2008, s. 117 i nast.; J. Warylewski, Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2004, s. 290 i nast.; 2012, s. 322 i nast.; T. Bojarski (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2012, s. 29 i nast.; J. Giezek, w: J. Giezek (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2007, s. 64 i nast.; A. Grześkowiak, w: A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2012, s. 34 i nast.; G. Rejman,w: G. Rejman (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 1999, s. 148 i nast.; Ł. Pohl, Prawo karne. Wykład części ogólnej, Warszawa 2012, s. 291 i nast.

⁴ A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 131; tenże, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 23.

⁵ A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 131; A. Wąsek, w: O. Górniok (red.), Kodeks karny. Komentarz, t. I, Art. 1–116, Gdańsk 2005, s. 33 i nast.; tenże, w: M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2012, s. 19 i nast.; K. Buchała, Prawo karne, s. 293 i nast.; W. Świda, Prawo karne, s. 158 i nast.

⁶ W. Wolter, Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973, s. 118.

⁷ Zob. L. Tyszkiewicz, Doktryna i ruch „obrony społecznej” we współczesnym prawie karnym, Poznań 1968; T. Grygier, Zbiór zasad obrony społecznej, Warszawa 1976 oraz zamieszczone tam Wprowadzenie M. Cieślaka, s. 8–20,

⁸ A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 25 i nast.; K. Krajewski, w: L.K. Paprzycki (red.), System Prawa Karnego, t. 7, Środki zabezpieczające, Warszawa 2012, s. 3 i nast.; K. Zgryzek, Postępowanie w przedmiocie zastosowania środków zabezpieczających w polskim procesie karnym, Katowice 1989, s. 14 i nast.; A. Kwieciński, Lecznicze środki zabezpieczające w polskim prawie karnym i praktyka ich wykonania, Wrocław 2009, s. 15 i nast.

⁹ L.K. Paprzycki, System środków zabezpieczających w ujęciu Kodeksu karnego z 1932 r. – koncepcja i rzeczywistość, w: A. Grześkowiak, K. Wiak, (red.), 80-lecie Kodeksu karnego z 1932 r., Lublin 2012, w druku; I. Andrejew, Polskie prawo karne, s. 312 i nast.; J. Bafia, Polskie prawo karne, s. 298–300; K. Buchała, Prawo karne, s. 503 i nast.; M. Cieślak, Polskie prawo karne, s. 477 i nast.; A. Gubiński, Zasady prawa karnego, 1986, s. 158 i nast.; W. Świda, Prawo karne, s. 331 i nast.; Z. Sienkiewicz, w: M. Bojarski (red.), Prawo karne materialne, s. 371 i nast.; O. Sitarz, w: T. Dukiet-Nagórska (red.), Prawo karne, 2012, s. 268 i nast.; L. Gardocki, Prawo karne, 2011, s. 208 i nast.; F. Ciepły, w: A. Grześkowiak (red.), Prawo karne, s. 233 i nast.; M. Budyn-Kulik, w: M. Mozgawa (red.), Prawo karne materialne, s. 445 i nast.; R.A. Stefański, Prawo karne materialne, s. 369 i nast.; J. Warylewski, Prawo karne, 2012, s. 392 i nast.; W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne, s. 546 i nast.; A. Kwieciński, Lecznicze środki zabezpieczające, s. 35 i nast.