Nierówności. Co da się zrobić? - ebook

Podziękowania

Książka ta jest efektem badań nad ekonomią nierówności, prowadzonych przeze mnie od ukończenia studiów ekonomicznych w 1966 roku. W ciągu tych prawie pięćdziesięciu lat zaciągnąłem liczne długi wobec osób, z którymi pracowałem, kolegów i koleżanek na całym świecie, studentów i studentek oraz autorów i autorek publikacji z innych dziedzin. Wyróżnić mogę tylko niektóre z tych osób. Przez dłuższy czas badałem zagadnienia nierówności dochodowej z (w kolejności alfabetycznej): François Bourguignonem z Ecole d’économie de Paris; Andreą Brandolinim z Banku Włoch; Andrew Leighem (obecnie zasiada w parlamencie Australii); Ericiem Marlierem z CEPS, Luksemburg; Johnem Micklewrightem z Univerisity College London; Brianem Nolanem z Oksfordu; Thomasem Pikettym z Ecole d’économie de Paris; Emmanuelem Saezem z University of California, Berkeley; Timem Smeedingiem z University of Wisconsin-Madison oraz z Holly Sutherland z University of Essex. W ostatnich latach pracowałem z: Rolfem Aaberge i Jørgenem Modalslim ze Statistisk sentralbyrå / Statistics Norway; Facundem Alvaredo, Salvatorem Morellim i Maxem Roserem z Programme for Economic Modelling w INET przy Oxford Martin School; Jakobem Søgaardem z Uniwersytetu Kopenhaskiego i duńskiego Ministerstwa Finansów oraz Charlesem Diamondem, założycielem Inequality Briefing (inequalitybriefing.org/). W Nuffield College, idealnym miejscu do prowadzenia badań, toczyłem wiele dyskusji m.in. z takimi osobami jak: Bob Allen, Christopher Bliss, Duncan Gallie, John Goldthorpe, David Hendry, Paul Klemperer, Meg Meyer i John Muellbauer. Wszystkim wymienionym wyżej zawdzięczam wiele i chciałbym w tym miejscu wyrazić im wdzięczność za przyjemność wspólnej pracy. Pisząc tę książkę, korzystałem z doświadczeń wyniesionych z redagowania razem z François Bourguignonem drugiego tomu Handbook of Income Distribution, opublikowanego przez wydawnictwo Elsevier w grudniu 2014 roku. Chciałbym podziękować wszystkim z ponad pięćdziesięciu autorów i autorek, których artykuły zostały w nim opublikowane.

Książka ta wyrasta z dwóch publicznych wykładów i jednego artykułu: wykładu „Dokąd zmierza nierówność?” (w ramach Arrow Lectures, organizowanych przez Stanford Center for Ethics in Society), wygłoszonego w maju 2013 roku; plenarnego wykładu „Czy jesteśmy w stanie zmniejszyć nierówność?”, wygłoszonego na corocznej konferencji Nationalökonomische Gesellschaft (Austriackiego Towarzystwa Ekonomicznego w Wiedniu) w maju 2014 roku; oraz artykułu After Piketty, który został opublikowany w specjalnym wydaniu „British Journal of Sociology” (2014, nr 65), poświęconym książce Thomasa Piketty’ego Kapitał w XXI wieku. Oba wykłady i artykuł przygotowałem podczas pracy jako Centennial Professor w London School of Economics. Jestem niezwykle wdzięczny LSE i kolegom z tej uczelni za wsparcie, którego udzielili mi podczas pracy nad tymi projektami i w okresie, kiedy byłem jedynie wirtualnym uczestnikiem naszych wspólnych przedsięwzięć. W trakcie przekształcania opracowanych treści w książkę korzystałem z idei wypracowanych w latach 2012 – 2013, kiedy otrzymałem ECFIN Fellowship – chciałbym zatem wyrazić wdzięczność Komisji Europejskiej za udzielenie moim badaniom owego wsparcia.

W pracy nad książką pomogło mi wiele osób, jednak szczególnie warto wspomnieć, że obliczenia z rozdziału 11 zostały przygotowane przez Holly Sutherland i jej koleżanki Paolę De Agostini, Chrysę Leventi oraz Ivę Tassevą z Institute of Social and Economic Research na University of Essex. W roku 1983 razem z Holly zaczęliśmy pracę nad TAXMOD, opartym na mikrodanych modelem podatkowo-świadczeniowym dla Wielkiej Brytanii, który był częścią finansowanego przez ESRC programu Taxation, Incentives and the Distribution of Income, kierowanego przez Mervyna Kinga, Nicka Sterna i mnie. W tamtym czasie TAXMOD w przyjacielskiej rywalizacji z Institute for Fiscal Studies wyznaczał międzynarodowe standardy, a Holly rozwinęła później te badania w znakomity model dla całej Unii Europejskiej – EUROMOD. W obliczeniach w rozdziale 11 użyte zostały składniki modelu dla Wielkiej Brytanii. Nie trzeba dodawać, że zespół z Essex nie jest odpowiedzialny za treść rozdziału, lecz bez ich gotowości do współpracy i wnikliwych uwag rozdział ten nie mógłby powstać.

W książce odnoszę się do wielkiej zmiany, jaka dokonała się w dostępie do danych od czasu, gdy w latach 60. rozpocząłem badania nad dystrybucją dochodów. Przy tworzeniu wykresów korzystałem w szczególności z Chartbook of Economic Inequality – przygotowaliśmy ją razem z Salvatorem Morellim z World Top Income Database (za który odpowiedzialny jest Facundo Alvaredo); oraz z LIS Key Figures, opublikowanego przez LIS Cross-National Data Center w Luksemburgu (któremu z dumą przewodniczę). Istnieje jednak dużo więcej instytucji i podmiotów udostępniających dane i choć jest ich zbyt wiele, by wszystkie wymienić, wszystkim należą się podziękowania.

Jestem również wdzięczny za lekturę części lub całości maszynopisu, często pod presją czasu, oraz za motywację do pracy (dawało mi ją ich zainteresowanie postępami) następującym osobom: Rolfowi Aaberge, Facundowi Alvaredo, Charlesowi Atkinsonowi, Estelle Atkinson, Judith Atkinson, Richardowi Atkinsonowi, Sarah Atkinson, François Bourguignonowi, Andrei Brandoliniemu, Zsuzsie Ferge, Davidowi Hendry’emu, Johnowi Hillsowi, Chrysie Leventi, Ianowi Malcolmowi, Ericowi Marlierowi, Claudine McCreadie, Johnowi Micklewrightowi, Salvatore Morellemu (który pomagał mi również przy opracowaniu wykresów), Brianowi Nolanowi, Maari Paskov, Thomasowi Piketty’emu, Maxowi Roserowi, Adrianowi Sinfieldowi, Timowi Smeedingowi, Holly Sutherland oraz Ivie Tassevej. Ich uwagi znacząco przyczyniły się do udoskonalenia tekstu, niejednokrotnie wymuszając napisanie niektórych fragmentów od nowa.

Prowadziłem ciekawe dyskusje o wybranych aspektach tej książki z Julianem Le Grandem, Ruth Hancock oraz Wiemerem Salverdą. Charlotte Proudman wspierała mnie na wczesnym etapie prac. Maarit Kivilo pomagała przy opracowywaniu przypisów. Praca nad książką z Ianem Malcolmem, redaktorem w Harvard University Press, oraz jego kolegami i koleżankami była prawdziwą przyjemnością; dziękuję im za pomoc i motywowanie do pracy.

W badaniach, które leżą u podstaw tej książki, wspomagały mnie koleżanki i koledzy z Inequality Group, stanowiącej część programu EMoD – Economic Modelling (wspieranego przez INET – Institute for New Economic Thinking przy Oxford Martin School), powiązanej obecnie z programem Employment, Equity and Growth w INET przy Oxford Martin School. Jestem w szczególności wdzięczny Davidowi Hendry’emu, który nie tylko stworzył przestrzeń dla Inequality Group i wspierał jej pracę przez ostatnie osiemnaście miesięcy, kiedy byłem odizolowany w domu, lecz również zasugerował, bym napisał książkę zbierającą moje rozważania nad różnymi aspektami nierówności. Oczywiście ani on, ani jakakolwiek inna osoba wymieniona w podziękowaniach nie jest odpowiedzialna za błędy w analizie lub wyrażone w tej pracy opinie.

Honoraria, które otrzymam za tę książkę do roku 2020, zostaną przekazane następującym fundacjom: Oxfam, Tools for Self Reliance, Emmaus UK oraz Quaker Housing Trust.Wprowadzenie

Kwestia nierówności znajduje się obecnie w centrum debaty publicznej. Wiele pisze się o 1 % i 99 %, a świadomość rozmiarów nierówności jest większa niż kiedykolwiek wcześniej. Prezydent Stanów Zjednoczonych Barack Obama oraz dyrektor zarządzająca Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) Christine Lagarde ogłosili, że rosnące nierówności są obecnie priorytetowym problemem. Kiedy Pew Research Center’s Global Attitudes Project zapytał respondentów w 2014 roku o największe zagrożenie dla świata, okazało się, że w Stanach Zjednoczonych oraz w Europie „zaniepokojenie nierównością przewyższa wszelkie inne zagrożenia”¹. Co jednak możemy zrobić, jeśli traktujemy ten problem poważnie? Jak można przełożyć zwiększoną świadomość społeczną na programy i działania, które rzeczywiście zmniejszą nierówności?

W tej książce przedstawiam konkretne rozwiązania polityczne, które są według mnie w stanie doprowadzić do prawdziwej zmiany w dystrybucji dochodów i w efekcie zmniejszyć nierówności. Wyciągając wnioski z historii i proponując nowe spojrzenie – ogniskujące się na kwestii dystrybucji – na ekonomiczne podłoże stosunków społecznych, staram się pokazać, co można zrobić, by ograniczyć to niepokojące zjawisko. Robię to w duchu optymizmu. Świat mierzy się z olbrzymimi problemami, ale razem nie jesteśmy bezradni w obliczu sił wymykających się naszej kontroli. Przyszłość jest jak najbardziej w naszych rękach.

Plan książki

Książka dzieli się na trzy części. Część I zawiera diagnozę obecnej sytuacji. Co mamy na myśli, mówiąc o nierównościach, i jaka jest dzisiaj ich skala? Czy wcześniej istniały okresy, w których nierówności malały, a jeśli tak, to czego możemy się z nich nauczyć? Co ekonomia jest nam w stanie powiedzieć o przyczynach nierówności?

Kolejne rozdziały przechodzą jeden w drugi bez podsumowań, choć na końcu części I dołączyłem „Częściowe podsumowanie”. Część II przedstawia piętnaście propozycji wskazujących konkretne kroki, które mogą podjąć państwa w celu zmniejszenia nierówności. Pełen zestaw propozycji i pięć kolejnych „celów, do których należy dążyć”, można znaleźć na końcu części II.

W części III rozważam różne zastrzeżenia wobec tych propozycji. Czy jesteśmy w stanie zagwarantować wszystkim równy start bez utraty miejsc pracy lub spowalniania wzrostu gospodarczego? Czy stać nas na program zmniejszania nierówności? Wytyczona na końcu części III „Droga naprzód” podsumowuje wszystkie propozycje i sposoby, które można wprowadzić w życie.

Rozdział 1 przygotowuje grunt pod dyskusję o znaczeniu nierówności i daje wstępny obraz jej rozmiarów. Dużo się mówi o „nierówności”, ale nierzadko prowadzi to do wielu nieporozumień, jako że termin ten dla różnych osób oznacza różne rzeczy. Nierówność powstaje na wielu obszarach ludzkiej aktywności. Ludzie nie mają takiej samej władzy politycznej, nie są równi przed prawem. Nawet nierówność ekonomiczna, na której skupiam się w tej książce, jest pojęciem otwartym na różne interpretacje. Trzeba zatem wyjaśnić, jakie stawiamy sobie cele i jaki jest ich związek z wartościami społecznymi. Czy zajmujemy się nierównością szans, czy nierównością wyników? Jakie rezultaty powinny nas interesować? Czy powinniśmy się skupiać wyłącznie na biedzie? Stykając się z danymi na temat nierówności, należy zawsze pytać: nierówność czego w jakiej grupie? W dalszej części rozdziału przedstawiam pierwszy zarys dysproporcji ekonomicznych i ich zmian w ciągu ostatnich 100 lat. Robię to nie tylko po to, by wyjaśnić, dlaczego dzisiaj nierówności uważa się za tak poważny problem, ale również w celu zaznaczenia, które ich aspekty mnie interesują.

Jednym z tematów książki jest duże znaczenie nauki, którą możemy wyciągnąć z minionych dziesięcio- i stuleci. Być może zdanie z książki Santayany The Life of Reason: „ci, którzy nie potrafią pamiętać przeszłości, skazani są na jej powtarzanie”², stało się już frazesem, ale jak każdy frazes zawiera w sobie dużą dozę prawdy. W historii możemy znaleźć zarówno punkt odniesienia dla oceny tego, co możemy osiągnąć w kwestii zmniejszania nierówności, jak i wskazówki, jak to uczynić. Na szczęście historyczne badania nad dystrybucją dochodów są tą dziedziną ekonomii, w której w ostatnich latach poczyniono olbrzymie postępy. Książka ta nigdy by nie powstała, gdyby nie olbrzymia ilość nowych danych empirycznych, opisanych w rozdziale 2, dotyczących rozkładu dysproporcji ekonomicznych w czasie w różnych krajach. Z danych tych możemy wyciągnąć ważne wnioski, w szczególności na temat tego, jak zmniejszano nierówności w Europie w pierwszych dekadach powojennych. Spadek poziomu dysproporcji rozpoczął się już podczas II wojny światowej, był jednak między innymi efektem działania różnych sił równoważących je w okresie od roku 1945 do lat 70. W kolejnych latach te wyrównujące mechanizmy – wliczając w to świadomie stosowane rozwiązania polityczne – albo przestały funkcjonować, albo wręcz zostały odwrócone w efekcie tego, co nazywam „zwrotem nierównościowym” początku lat 80. Od tego momentu nierówności wzrastały w wielu krajach (choć nie wszędzie, jak podkreślam, mając na myśli Amerykę Łacińską).

Siły, które doprowadziły do zmniejszenia nierówności w dekadach powojennych, mogą służyć jako drogowskaz do konstruowania programów na przyszłość. Świat jednak przeszedł w międzyczasie dramatyczne zmiany. W rozdziale 3 zajmuję się ekonomią dzisiejszych nierówności. Zaczynam od podręcznikowej narracji o połączonych siłach technologicznej zmiany i globalizacji – siłach, które w sposób radykalny przekształcają rynek pracy zarówno w krajach bogatych, jak i krajach rozwijających się, i które prowadzą do powiększania się luki w dystrybucji płac. Następnie jednak odchodzę od ujęć podręcznikowych. Postęp technologiczny nie jest siłą naturalną, ale odzwierciedla decyzje społeczne i ekonomiczne. Wybory dokonywane przez firmy, jednostki i rządy mogą wpłynąć na kierunek rozwoju technologii, a tym samym na dystrybucję dochodów. Prawo popytu i podaży może nakładać ograniczenia na wysokość płac, lecz wciąż pozostawia wciąż mnóstwo możliwości manewru w szerokim spektrum wynagrodzeń. Potrzebujemy lepszej analizy, która brałaby pod uwagę kontekst ekonomiczny i społeczny. Podręcznikowa narracja skupia się na rynku pracy i pomija w ogóle rynek kapitałowy. Rynek ten i związana z nim kwestia udziału zysków w całkowitym dochodzie stanowiły w przeszłości główne elementy analizy dystrybucji dochodów – i powinny znowu się nimi stać.

Po diagnozie czas na działanie. Część II książki przedstawia listę propozycji, których realizacja mogłaby znacząco zmniejszyć poziom nierówności w naszych społeczeństwach. Propozycje te wiążą się z wieloma obszarami polityki i nie ograniczają się wyłącznie do redystrybucji fiskalnej, jak ważna by ona nie była. Zmniejszenie nierówności powinno być priorytetem dla wszystkich. Na poziomie rządowym jest to zagadnienie ważne zarówno dla ministra odpowiedzialnego za naukę, jak i dla ministra zajmującego się opieką społeczną; jest to kwestia zarówno regulacji konkurencji, jak i reform rynku pracy. Powinny się nią interesować jednostki jako pracownicy, pracodawcy i konsumenci, oszczędzający i podatnicy. Nierówność zakorzeniona jest w strukturze naszego społeczeństwa i naszej gospodarki, więc zadanie jej zmniejszenia wymusza na nas przyjrzenie się wszystkim ich aspektom.

W związku z tym pierwsze trzy rozdziały części II dotyczą różnych elementów gospodarki: rozdział 4 – zmiany technologicznej i jej wpływu na dystrybucję, włączając w to związek ze strukturą rynku i władzą równoważącą; rozdział 5 – rynku pracy i zmieniającego się charakteru zatrudnienia; a rozdział 6 – rynku kapitałowego i dzielenia się bogactwem. W każdym przypadku siła rynkowa i jej umiejscowienie odgrywają znaczącą rolę. Dystrybucja bogactwa stała się być może w XX wieku mniej skoncentrowana, ale to nie oznacza, że nastąpiło przemieszczenie kontroli nad podejmowaniem decyzji ekonomicznych. Ostatnie dekady zmian na rynku pracy, w tym znaczący wzrost „elastyczności”, doprowadziły do przeniesienia władzy z rąk pracowników do rąk pracodawców. Rozrost międzynarodowych korporacji oraz liberalizacja handlu i rynku kapitałowego wzmocniły pozycję firm wobec klientów, pracowników i rządów.

Rozdziały 7 i 8 podejmują zagadnienia progresywnego opodatkowania i państwa dobrobytu. Niektóre z zaproponowanych środków, takie jak powrót do bardziej progresywnego podatku dochodowego, były już wielokrotnie dyskutowane, ale inne mogą być pewnym zaskoczeniem, jak na przykład idea „dochodu partycypacyjnego” jako podstawy ochrony socjalnej.

Standardową odpowiedzią na pytanie „Jak możemy walczyć z rosnącą nierównością?” jest zachęcanie do zwiększania inwestycji w edukację i rozwój umiejętności. O tych rozwiązaniach mówię stosunkowo mało, ale nie dlatego, że uważam je za nieistotne, lecz z tego względu, że już wielokrotnie je zalecano³. Jestem oczywiście zwolennikiem tego rodzaju inwestycji w rodzinę i edukację, niemniej chciałbym zwrócić uwagę na bardziej radykalne propozycje – takie, które wymagają od nas przemyślenia fundamentów naszych współczesnych społeczeństw i odrzucenia politycznych idei, dominujących w ostatnich dziesięcioleciach. Z tego powodu mogą one na pierwszy rzut oka wydawać się dziwaczne i niepraktyczne. Dlatego też część III książki poświęcona jest zarzutom wobec tych propozycji i oszacowaniu, na ile możliwa jest ich realizacja.

Zgodnie z najbardziej oczywistym zastrzeżeniem nie stać nas na te konieczne rozwiązania. Jednak przed przejściem do arytmetyki budżetowej rozważam bardziej ogólny zarzut, jakoby istniał niemożliwy do uniknięcia konflikt między sprawiedliwością a efektywnością. Czy rzeczywiście redystrybucja z konieczności zniechęca? Rozdział 9 dotyczy ekonomii dobrobytu oraz „kurczącego się tortu”. Drugi zestaw zarzutów wobec przedstawionych w książce propozycji można sprowadzić do tego, że „są świetne, ale dzisiejszy stopień globalizacji oznacza, że państwo nie jest w stanie wkroczyć na tak radykalną ścieżkę”. Ten potencjalnie poważny argument rozważam w rozdziale 10. W rozdziale 11 przechodzimy do „politycznej arytmetyki” przedstawionych propozycji: implikacji dla budżetu państwa ze specyficznym case study Wielkiej Brytanii. Zapewne niektórzy czytelnicy zaczną lekturę książki od tej części. Kwestię tę zostawiłem na sam koniec nie dlatego, że uważam ją za nieistotną, lecz ponieważ przedstawiona analiza z konieczności odnosi się do określonego czasu i miejsca. Przychody z proponowanych podatków oraz koszty transferów społecznych zależą od instytucjonalnych struktur oraz innych czynników specyficznych dla danego kraju. Moim celem jest zatem wyjaśnienie sposobu, w jaki ekonomiści oceniają szanse wprowadzenia rozwiązań politycznych na podstawie tego, co można dzisiaj zrobić w Wielkiej Brytanii. Dla niektórych z propozycji nie można przeprowadzić tego rodzaju kalkulacji, niemniej starałem się przybliżyć, jak wyglądałaby ich kolizja z finansami publicznymi.

Czego można oczekiwać

Książka ta jest efektem moich refleksji nie tylko nad przyczynami nierówności i sposobami walki z nimi, ale także nad stanem współczesnej myśli ekonomicznej. W angielskiej powieści z roku 1932 Cold Comfort Farm („Farma marnej pociechy”) autorka, Stella Gibbons, zastosowała (bez wątpienia z przymrużeniem oka) system oznaczania za pomocą gwiazdek „lepszych fragmentów”, by pomóc czytelnikowi, który nie był pewny, „czy dane zdanie jest Literaturą, czy samymi tylko bzdurami”⁴. Zastanawiałem się nad wykorzystaniem tego samego systemu, zaznaczając ustępy, w których odchodzę od konwencjonalnych mądrości, tak by czytelnicy obawiający się „bzdur” wiedzieli, kiedy mobilizować uwagę. W końcu zarzuciłem ten pomysł, jednak sygnalizuję fragmenty, w których odchodzę od mainstreamowych twierdzeń. Powinienem jednak podkreślić, że nie uważam, iż moje podejście do problemu jest z konieczności lepsze, a jedynie, że istnieje więcej niż jeden sposób uprawiania ekonomii. Nauczono mnie w Cambridge w Anglii i w Cambridge w Massachusetts, by zawsze pytać „Kto zyskuje, a kto traci?” na gospodarczej zmianie lub polityce ekonomicznej. Tego pytania często brakuje w dzisiejszych dyskusjach medialnych i debacie publicznej. Liczne modele ekonomiczne zakładają istnienie identycznych reprezentatywnych agentów przeprowadzających subtelne procesy podejmowania decyzji, a lekceważą kwestie dystrybucji, dlatego nie pozwalają na postawienie pytania o sprawiedliwość ich rezultatów. Według mnie powinno się stworzyć przestrzeń dla dyskusji o tych kwestiach. Nie istnieje tylko jedna Ekonomia.

Książka jest skierowana do szerokiego kręgu odbiorców interesujących się ekonomią i polityką. Materiał techniczny jest właściwie w całości zamieszczony w przypisach, a na końcu dołączyłem słownik niektórych stosowanych przeze mnie pojęć. Listę źródeł wszystkich wykresów można znaleźć na końcu książki. Cały czas miałem w pamięci dictum Stephena Hawkinga, że „każde równanie zmniejsza liczbę czytelników o połowę”. W tekście głównym nie ma żadnych równań, tak więc mam nadzieję, że czytelnicy dotrą do końca książki.