Niezwykłe. 366 kobiet, które zmieniły bieg historii - ebook

JAK POMINĄĆ KOBIETY W HISTORII

według Joanny Russ*

• Nie istniała.

• Istniała, ale niczego nie dokonała.

• Istniała i czegoś tam dokonała, ale jako żona/kochanka/kurtyzana/sympatia/muza, więc się nie liczy.

• Istniała i czegoś tam dokonała, ale to nie był jej pomysł, asystowała tylko mężczyźnie, więc to jemu należą się wszystkie honory i uznanie.

• Istniała i tego dokonała, to był jej pomysł i zrobiła to samodzielnie, ale w domu, więc w gruncie rzeczy było to hobby/rzemiosło i dlatego się nie liczy.

• Istniała i tego dokonała, ale tylko dlatego, że była bardzo męska – upierała się, by nosić spodnie, więc na litość boską, właściwie była mężczyzną.

• Istniała i tego dokonała, ale nie zapisała w ważnych księgach, w których zawsze trzeba zapisywać takie rzeczy, więc później uznaliśmy, że pierwszy na pewno zrobił to mężczyzna.

• Dokonała tego, ale była histeryczką, więc uznaliśmy, że trzeba ją umieścić w jakimś zakładzie, żeby się uspokoiła, a potem zapomnieliśmy o niej i wysławialiśmy jakiegoś mężczyznę, który dokonał tego po niej.

• Dokonała tego, ale interes prowadził jej mąż, więc nie miała pojęcia, jak to wszystko działa, póki mąż nie umarł, i wtedy od razu wiedziała, jak się tym zajmować, i robiła to sprawnie i z powodzeniem przez wiele lat.

• Dokonała tego, ale tylko dla ludzi takich jak ona, tymczasem ludzie, którzy zapisali się w historii, robili to dla siebie i dla innych ważnych osób, które znali, i dlatego są ważniejsi.

• Dokonała tego, ale nie była doskonała/podjęła kilka błędnych decyzji/mordowała ludzi i dlatego powinniśmy o niej zapomnieć, pamiętać natomiast o niedoskonałych, złych i fascynujących mężczyznach, którzy kompletnie schrzanili sprawę i wymordowali miliony ludzi, bo to, szczerze mówiąc, bardziej imponujące.

• Dokonała tego, ale później została matką, więc najwyraźniej to, a nie bycie malarką/kompozytorką/nauczycielką/pisarką, od początku stanowiło jej prawdziwe powołanie, toteż nie można jej nazywać malarką/kompozytorką/nauczycielką/pisarką, bo przecież nie mogła być jednym i drugim, a poza tym sama by tego chciała, ponieważ wszystkie kobiety stawiają dzieci na pierwszym miejscu, a jeśli nie, to byłaby zwyczajną suką.JĘZYK HISTORII

Każda historia jest opowiadaniem o przeszłości. Historycy zaś są wytworem swoich czasów – każde ich słowo jest pochodną ich doświadczenia i wskazuje, z jakiego środowiska się wywodzą. Zbierając informacje do tej książki, zauważyłyśmy, że język używany przez historyków czasami całkowicie wyklucza kobiety. Gdy natomiast są włączane, a nawet chwalone, użyte słowa często je umniejszają. Klasycznym przykładem jest użycie słowa „człowiek”, gdy mowa o wszystkich ludziach. Leniwi pisarze tłumaczą: „To termin ogólny”, wnikliwi przyznają, że można by użyć lepszego. Czytając: „Gdy człowiek pierwotny przybył na Peak District, zasiedlił tereny w dolinie”, po prostu nie widzimy kobiet. Jeśli macie co do tego wątpliwości, spróbujcie to ująć inaczej: „Gdy kobieta pierwotna przybyła na Peak District, zasiedliła tereny w dolinie”.

Oto inny przykład. W wielu artykułach czytamy, że Katarzynie Aragońskiej, pierwszej żonie Henryka VIII, „nie udało się dać mu męskiego potomka”. W latach trzydziestych XVI wieku monarcha z pewnością pragnął mieć syna, by zapewnić przyszłość swojej dynastii. To zdanie jednak nie stwierdza po prostu faktu, ale zawiera pewien punkt widzenia. Królowa powinna dać syna. Jeśli tego nie zrobiła, zawiodła. Takie drobiazgi narastają w historii jak kamień w czajniku. Historycy, którzy napisali to zdanie – i uczniowie tacy jak ja, którzy bezkrytycznie to chłoną i powtarzają – użyli języka swoich czasów. Przeformułujmy je: „Wszyscy synowie Katarzyny i Henryka zmarli w niemowlęctwie”. Nadal oddaje prawdziwy stan rzeczy, ale zmieniły się proporcje. Inne obszary języka także powinny ewoluować. Lepiej pisać o „zniewolonych ludziach” niż o „niewolnikach”, gdyż zmusza nas to do konfrontacji ze zniewoleniem jako pewnym działaniem.

Język zawodzi nas także pod innymi względami. O kobiecie pisze się często, że „ponoć” czegoś dokonała albo że „powszechnie tak się uważa”, podczas gdy współczesny jej mężczyzna po prostu tego „dokonał” (choć nie ma na to mocniejszych dowodów niż w wypadku kobiety). Jeśli jakaś kobieta pochodzi z czasów starożytnych, tak jak → Hypatia, to „być może była postacią mityczną”. Pisarka z początku naszej ery, taka jak → Egeria, albo ze średniowiecza, jak → Margery Kempe, jest „domniemaną” autorką swych dzieł. Gdy jakaś kobieta jest spokrewniona ze sławnym mężczyzną, tak jak kompozytorka Clara Schumann, jej dzieła przypisuje się temu mężczyźnie. Sygnowany autoportret → Cathariny van Hemessen przez wiele lat przypisywano jej ojcu. Sokrates powiedział, że nie warto żyć bezmyślnym życiem, my uważamy, że bezmyślne zdanie nie jest warte zapisania. W tej książce nie próbujemy korygować dawnych uprzedzeń, wprowadzając nowe, ale staramy się korygować niektóre zakłócenia równowagi w historii, pisząc historię bardziej zrównoważoną.1 stycznia.
Enheduana
(ok. 2285–ok. 2250 p.n.e.)

Pierwszym pisarzem w historii, którego imię znamy, była kobieta.

Enheduana żyła i pisała w XXIII wieku p.n.e. w jednym z najstarszych miast na świecie – Ur, na terenie obecnego Iraku. Jej imię to właściwie tytuł – „najwyższa kapłanka Inany”. Inana (Isztar) była boginią miłości, płodności i wojny.

Najbardziej znane wiersze Enheduany to czterdzieści dwa sumeryjskie hymny świątynne, przepisywane i wykorzystywane w kulcie przez całe wieki po śmierci poetki.

Życie upływało jej jednak nie tylko w cieniu świątyń, wkraczała w nie również polityka – jej dzieła mówią także o politycznych wstrząsach i wygnaniu. Wiersz „Wysławianie Inany” opowiada o tym, jak wygnano ją z Ur, a potem pozwolono jej na powrót. Ten wiersz, jak zauważa profesor Joseph Janes, jest „o siedemset lat starszy niż egipska _Księga umarłych_, o ponad tysiąc lat starszy niż _I Ching_ i o tysiąc pięćset lat starszy niż _Odyseja_, _Iliada_ i hebrajska Biblia”. W _Odysei_ Telemach mówi Penelopie: „Słowo do mężów należy” (przeł. Jan Parandowski). Półtora tysiąclecia przed tym, jak Homer stworzył ten wers, Enheduana pokazała już, że kobieta może wypowiadać słowa w swoim imieniu.

„Mój królu, stworzono coś, czego nie stworzył nikt wcześniej”.2 stycznia.
Huda Szarawi
(1879–1947)

W styczniu 1924 roku Huda Szarawi stanęła na czele kobiecej pikiety towarzyszącej otwarciu sesji egipskiego parlamentu i przedstawiła listę żądań narodowych i feministycznych.

Szarawi, nazywana pierwszą egipską feministką, była ważną postacią w walce swojego narodu z brytyjskim kolonializmem i przywódczynią pierwszej kobiecej demonstracji ulicznej podczas rewolucji egipskiej w 1919 roku.

Uczyła się najpierw z braćmi, potem w haremie, gdzie przebywały tylko kobiety. W wieku trzynastu lat wydano ją za mąż za kuzyna starszego od niej o czterdzieści lat. Gdy dorosła, postanowiła coś zrobić, by inne dziewczęta nie musiały doświadczać takiej sytuacji. Udało jej się wywalczyć podniesienie wieku zamążpójścia dla dziewcząt do szesnastu lat, a w 1910 roku otworzyła szkołę, w której dziewczęta uczono także przedmiotów teoretycznych, a nie tylko tych z zakresu gospodarstwa domowego. Kiedy później zorganizowała wykłady dla kobiet, wiele z nich po raz pierwszy w życiu znalazło się w publicznym miejscu.

W marcu 1923 roku, gdy Szarawi wracała z Rzymu z konferencji International Woman Suffrage Alliance (Międzynarodowego Związku Sufrażystek), dokonała słynnego aktu, który przyniósł jej sławę i do dziś jest pamiętany – na stacji kolejowej w Kairze po raz pierwszy w życiu zdjęła kwef z twarzy w miejscu publicznym. Kobiety, które przybyły na spotkanie z nią, były wstrząśnięte, a potem zaczęły klaskać, niektóre zaś, zainspirowane jej przykładem, same zdjęły kwefy.

„Chcę wyrazić mój ból i wszcząć rewolucję w imieniu milczących kobiet, które mierzyły się ze stuleciami ucisku”.3 stycznia.
Annie Royle Taylor
(1855–1922)

Tego dnia w 1893 roku angielska misjonarka Annie Royle Taylor została aresztowana za przekroczenie granicy Tybetu, zamkniętego wówczas dla cudzoziemców pod karą śmierci.

Wybrała się w tę podróż z nadzieją, że nawróci tamtejszy lud na chrześcijaństwo. Żadna Europejka nigdy wcześniej nie postawiła nogi w Tybecie.

Podróż Taylor, rozpoczęta w Chinach, była nad wyraz trudna. Jej małą grupkę chronił przed mrozami tylko jeden namiot, lecz nawet ten podróżnicy wymienili w końcu na jedzenie. Jednego z towarzyszy Taylor zabiła choroba wysokościowa. W większości miejsc spotykali się z wrogością – chociaż na terytorium Golog, gdzie bandyci jeździli w konnych grupach liczących po kilkuset ludzi, pewna przywódczyni otoczyła Taylor ochroną.

Taylor, tak jak inne kobiety z jej pokolenia, dzięki pracy misyjnej mogła podróżować, organizować i przewodzić, dołączać do międzynarodowych ekspedycji i poznawać nowe kultury, nie wywołując skandalu w ojczyźnie. Jednak za takie przygody i osiągnięcia często płaciły miejscowe kultury. Tybetańskie władze nie tolerowały mieszania się cudzoziemców w sprawy Tybetu – Taylor została więc wydalona i wróciła do Chin.

W 1895 roku pozwolono jej w końcu założyć sklep w przygranicznym tybetańskim mieście Yadong.

Prawdopodobnie miała problemy ze zdrowiem psychicznym i w 1907 roku jej siostra sprowadziła ją z powrotem do Anglii. Uważa się, że Taylor dokonała żywota w zakładzie dla umysłowo chorych.4 stycznia.
Agnès Varda
(1928–2019)

Tego dnia w 1956 roku wszedł na ekrany pierwszy film urodzonej w Belgii reżyserki Agnès Vardy _La Pointe Courte_, który stał się początkiem francuskiej Nowej Fali.

Przez następne sześćdziesiąt lat Varda reżyserowała filmy dokumentalne, krótkometrażowe i pełnometrażowe, czerpiąc inspirację ze sztuki, z muzyki, literatury oraz z życia. „Niektórzy – James Joyce, Hemingway, Faulkner – wynajdywali nowy sposób pisania. Ja uważałam, że musimy znaleźć nowe środki wyrazu dla kina. Walczyłam wtedy o kino radykalne i robię to przez całe życie”.

Po studiach z zakresu literatury, psychologii, historii sztuki i fotografii w Paryżu, Varda kręciła oryginalne filmy krótkometrażowe dla francuskiej organizacji turystycznej. W obrazie _La Pointe Courte_, zainspirowanym odwiedzinami w tytułowej wiosce rybackiej, mieszała realizm z fantazją.

Na uroczystości wręczenia reżyserce honorowego Oscara za całokształt twórczości w 2017 roku powiedziano, że jej „wyjątkowo osobiste kino przenikają współczucie i ciekawość”. Dwa jej najbardziej znane obrazy to _Cleo od 5 do 7_ (1961), film o kobiecie czekającej na diagnozę, czy ma raka, oraz dokument _Zbieracze i zbieraczka_ (2000), w którym Varda rozmawia z ludźmi zbierającymi różne rzeczy z ziemi. „Chciałabym zostać zapamiętana jako filmowiec, który cieszy się życiem, nawet związanym z nim bólem. (…) Cała moja codzienność – praca, spotkania z ludźmi, słuchanie ich – przekonuje mnie, że warto żyć”.

5 stycznia.
Laura Knight
(1877–1970)

Brytyjska artystka Laura Knight wyrosła w biedzie i była zdecydowana dobrze zarabiać na swojej sztuce. Nigdy jednak nie chodziło jej tylko o pieniądze: „Kipiąca witalność sprawia, że chcę namalować całe życie”. Owa radość życia bije z jej obrazów przedstawiających ludzi teatru i młode kobiety na klifach Kornwalii, na granicy między lądem a morzem.

Podczas drugiej wojny światowej tematyka dzieł Knight była całkiem inna, powstawały one bowiem na zamówienie War Artists’ Advisory Committee (agencji rządowej zamawiającej i kupującej obrazy przedstawiające brytyjski wysiłek wojenny). Obrazy, takie jak _Corp Elspeth Henderson and Sgt. Helen Turner 1941_ (Kapral Elspeth Henderson i sierżant Helen Turner 1941) oraz _Ruby Loftus Screwing a Breech-ring_ (Ruby Loftus wkręca pierścień zamka), wspaniale i realistycznie dokumentują pracę kobiet w czasie wojny.

Po wojnie Knight walczyła o inne zamówienie: utrwalenie procesu norymberskiego – trybunału wojskowego utworzonego przez aliantów do osądzenia hitlerowskich przywódców za zbrodnie wojenne. Tego dnia w 1946 roku malarka poleciała do Niemiec. Przez cztery miesiące siedziała w sali sądowej w Norymberdze, robiąc szkice. Zobaczyła też na własne oczy, jak miasto zostało zniszczone przez wojnę. Artystyczną wypowiedzią Knight było jej jedyne surrealistyczne dzieło _The Dock, Nuremberg_ (1946, Ława oskarżonych, Norymberga). Większa część obrazu jest realistyczna: Göring, Hess i Ribbentrop siedzą na ławie oskarżonych, otoczeni przez tłumaczy, żandarmerię wojskową i prokuratorów. Jednak u góry płótna scena przechodzi w obraz zniszczeń miasta. Ruiny na horyzoncie wciąż płoną.

6 stycznia.
Maria Montessori
(1870–1952)

Tego dnia w 1907 roku włoska lekarka Maria Montessori otworzyła swój „dom dziecięcy” – pierwszą z działających obecnie na całym świecie placówek edukacyjnych dla najmłodszych dzieci stosującą jej metodę wychowania. Montessori już wcześniej przezwyciężyła instytucjonalne uprzedzenia, zostając pierwszą lekarką we Włoszech. Jej metoda pedagogiczna, oparta na spontanicznej aktywności dzieci i zabawie, miała rozprzestrzenić się na całym świecie.

Montessori jako dziewczynka chciała zostać inżynierem i uczyła się w szkole technicznej dla chłopców. Po jej skończeniu postanowiła studiować medycynę, lecz zabroniono jej wstępu na Uniwersytet Rzymski. Odwołała się do papieża Leona XIII, który interweniował w jej sprawie, ale nawet gdy już przyjęto ją na studia, ciągle spotykała się z dyskryminacją. Nie pozwolono jej na przykład przeprowadzać sekcji na nagich ludzkich zwłokach razem ze studentami mężczyznami, więc niezrażona robiła to sama, po ich zajęciach.

W 1896 roku uzyskała dyplom lekarza. Ponieważ kobiety zamężne nie mogły prowadzić praktyki lekarskiej, nie wyszła za mąż. Miała nieślubnego syna.

Montessori zaczęła od pracy z dziećmi z autyzmem oraz problemami psychicznymi i rozwijając swoje metody nauczania, stworzyła system wychowania przedszkolnego pozostawiający dzieciom swobodę, umożliwiający im uczenie się w różnym tempie. Montessori wierzyła, że edukacja może pomóc zaprowadzić pokój na świecie. Jako pedagog, ale też zdeklarowana pacyfistka była sześć razy nominowana do Pokojowej Nagrody Nobla.

7 stycznia.
A’isza bint Abu Bakr
(ok. 613–678)

Dzisiaj wspominamy A’iszę bint Abu Bakr, znaną sunnitom jako Matka Wiernych.

Trzecia i najmłodsza żona proroka Mahometa – niektórzy twierdzą, że jego ulubiona – była jedną z pierwszych uczonych islamu i szerzyła religijną naukę w tysiącach hadisów, czyli opowieści relacjonujących czyny i słowa Proroka oraz jego towarzyszy. Hadisy są obok Koranu najważniejszym źródłem religii muzułmańskiej i ważną częścią islamskiego prawa, ale spisano je dopiero w IX wieku, dwieście lat po śmierci Mahometa.

Uczona i mądra bint Abu Bakr była popularną mówczynią i szerzyła wiedzę z różnych dziedzin, od poezji do medycyny. Jej hadisy traktują głównie o życiu Mahometa, lecz także o zasadach przyznawania spadku, pielgrzymkach i kwestiach związanych z kobietami.

Kiedyś pewna młoda dziewczyna skarżyła się, że ojciec zmusił ją do zaaranżowanego małżeństwa, wówczas bint Abu Bakr udała się do Proroka, który zawyrokował, że kobieta ma decydować o swoim małżeństwie. Kontrowersje budzi jednak małżeństwo samej bint Abu Bakr – możliwe, że miała zaledwie dziewięć lat, gdy poślubiła Mahometa.

Zajmowała się też czynnie polityką i kampaniami wojskowymi. Po przegranej Bitwie Wielbłądziej została pojmana i odesłana do Medyny, gdzie pracowała dla wspólnoty muzułmańskiej aż do śmierci.8 stycznia.
Elisabetta Sirani
(1638–1665)

Tego dnia w 1638 roku urodziła się Elisabetta Sirani, malarka włoskiego baroku, rytowniczka i najsłynniejsza artystka z Bolonii.

Kiedy podagra przyprawiła o inwalidztwo jej ojca, siedemnastoletnia Elisabetta przejęła jego pracownię malarską i utrzymywała rodzinę, sprzedając swoje obrazy.

Sirani często malowała silne kobiety – jej prace przedstawiały porwanie Europy i Judytę obcinającą głowę Holofernesowi. Obrazy powstawały bardzo szybko i bolończycy twierdzili, że ktoś musi jej pomagać, zorganizowała więc pokaz – zaprosiła kilku europejskich artystów oraz publiczność, by obserwowali jej pracę. Była też szeroko znaną nauczycielką malarstwa, uczyła swoje siostry i kilkanaście innych kobiet, które zostały profesjonalnymi malarkami.

Zmarła w wieku dwudziestu siedmiu lat z powodu nagłych bólów brzucha połączonych z utratą wagi. Jej ojciec podejrzewał morderstwo. Gdy ich lekarz oznajmił, że Elisabetta została otruta, osądzono służącą Siranich, ale później zarzuty wycofano. Wydaje się prawdopodobne, że przyczyną śmierci Sirani było w rzeczywistości pęknięcie wrzodu.

Stworzyła ponad dwieście obrazów olejnych oraz sztychów i była w Bolonii tak popularną postacią, że wyprawiono jej wystawny publiczny pogrzeb.

9 stycznia.
Septimia Zenobia
(ok. 240–ok. 274)

W 267 roku Septimia Zenobia została regentką Palmyry (miasta w środkowej Syrii), gdy jej męża, króla Odenata, zamordowano.

Palmyra słynęła ze swojej architektury i kultury – była nazywana Perłą Pustyni, miała jednak ograniczoną suwerenność, gdyż znajdowała się pod zwierzchnictwem Rzymu. Zenobia chciała to zmienić. Kazała stracić morderców męża i na własną rękę zaczęła podboje.

W 269 roku siły Zenobii zajęły Aleksandrię, a w 270 przejęła kontrolę nad całym Egiptem. Jej imperium było teraz nie tylko niezależne od Rzymu, ale i stanowiło dla niego zagrożenie. Cesarz Lucjusz Domicjusz Aurelian uznał, że Zenobia rządziła „dłużej, niż można to było tolerować, zwłaszcza w wypadku rządów kobiety”. Jego oddziały stopniowo odzyskiwały zagarnięte terytoria i w 272 roku rozpoczęły oblężenie Palmyry. Zenobia się nie przestraszyła. „Żądacie mojego poddania się, jakbyście nie wiedzieli, że Kleopatra wolała raczej umrzeć jako królowa, niż ocalić tylko życie”.

Palmyra ostatecznie uległa siłom Rzymu. Dalszy los Zenobii jest nieznany. Czy popełniła samobójstwo, czy została pojmana i poprowadzona w kajdanach w triumfalnym pochodzie przez Rzym? Jakkolwiek było, jest bohaterką narodową Syrii i inspiracją dla artystów sztuk wizualnych, a także dla twórców oper, powieści i poezji z całego świata.

10 stycznia.
Chien-Shiung Wu
(1912–1997)

W styczniu 1975 roku amerykańska fizyczka pochodzenia chińskiego Chien-Shiung Wu jako pierwsza kobieta objęła prezesurę American Physical Society (Amerykańskiego Towarzystwa Fizycznego). Chociaż rozwiązała największą zagadkę fizyki atomowej i nuklearnej, odkrywając naruszenia parzystości w słabych oddziaływaniach w symetrii C, Nagroda Nobla w 1957 roku powędrowała do jej kolegów mężczyzn. To przykład tak zwanego efektu Matyldy, gdy wkład kobiety naukowca nie zostaje uznany albo jest przypisany jej współpracownikom mężczyznom.

Rodzina Wu wyróżniała się w Chinach, gdyż wierzyła w sens edukacji dziewcząt, i na początku XX wieku założyła nawet szkołę dla nich. Mając dwadzieścia cztery lata, Wu popłynęła do Stanów Zjednoczonych, a tam po otrzymaniu tytułu doktora została pierwszą wykładowczynią na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Princeton. Podczas drugiej wojny światowej zwerbowano ją do pracy przy wzbogacaniu uranu, będącej częścią Projektu Manhattan, który doprowadził do powstania bomby atomowej.

Nazywana pierwszą damą fizyki, była pierwszą Amerykanką chińskiego pochodzenia przyjętą do US National Academy of Sciences (Amerykańskiej Narodowej Akademii Nauk), pierwszą laureatką Nagrody Wolfa w dziedzinie fizyki i pierwszym żyjącym naukowcem, którego imieniem nazwano asteroidę. Była też orędowniczką kobiet w nauce. Jak mówiła: „Jest tylko jedna rzecz gorsza niż powrót z laboratorium do zlewu pełnego brudnych naczyń: nie móc pójść do laboratorium”.

11 stycznia.
Beatrice „Tilly” Shilling
(1909–1990)

Na początku 1940 roku piloci walczący w bitwie o Anglię raportowali, że ich samoloty tracą sterowność podczas lotu nurkowego w walce powietrznej. Czasami prowadziło to do utraty zarówno samolotu, jak i załogi. Problem ten rozwiązała brytyjska inżynier Beatrice „Tilly” Shilling.

Shilling była też bijącą rekordy motocyklistką. Już jako nastolatka ścigała się na swoich maszynach i przebudowywała je, by polepszyć wyniki. To hobby szło w parze z jej pracą zawodową – na początku lat trzydziestych była jedną z nielicznych kobiet, które uzyskały dyplom inżyniera elektryka i mechanika.

W 1934 roku Shilling zdobyła upragnioną Złotą Gwiazdę za okrążenie toru wyścigowego Brooklands z szybkością ponad stu sześćdziesięciu kilometrów na godzinę. Przyjęła oświadczyny George’a Naylora, także inżyniera, pod warunkiem że okrąży tor z taką samą szybkością jak ona.

Na początku drugiej wojny światowej Shilling została zatrudniona w Royal Aircraft Establishment (brytyjskim przedsiębiorstwie badawczym projektującym samoloty). Rozwiązała problemy z silnikiem spitfire’a za pomocą zwykłego mosiężnego krążka z niewielkim otworem, zapobiegającego odpływowi paliwa, a następnie zalewaniu nim gaźników silników lotniczych – załogi nazwały ten krążek „zwężką panny Shilling”. Był to mały, lecz ważny wkład w zwycięstwo powietrzne aliantów.

Shilling pracowała później nad projektami związanymi z pociskiem balistycznym Blue Streak i została odznaczona Orderem Imperium Brytyjskiego.12 stycznia.
Wang Zhenyi
(1768–1797)

Wang Zhenyi to chińska astronomka, matematyczka i poetka z XVIII wieku. Żyła w feudalnym społeczeństwie, w którym ceniono tradycję i duchowość, ale rozumowała praktycznie i kwestionowała ogólnie przyjętą mądrość. Najpierw uczyła ją rodzina, a w dalszym kształceniu Wang Zhenyi korzystała z biblioteki dziadka oraz pobierała nauki od innych uczonych kobiet.

Jej opublikowane dzieła z dziedziny astronomii były rewolucyjne i zawierały wyniki oryginalnych badań nad zaćmieniami Księżyca i ruchem ciał niebieskich, opisanych prostym językiem. Oddana szerzeniu wiedzy, w wieku dwudziestu czterech lat napisała „Proste zasady obliczania” będące opisem jej metody łatwego uczenia matematyki.

Wang Zhenyi opowiadała się za wprowadzeniem zachodniego kalendarza, ponieważ był słoneczny, nie księżycowy, i dlatego dokładniejszy: „Jedyną ważną cechą kalendarza jest jego użyteczność. Nie jest ważne, czy jest chiński czy nie!”.

Wang Zhenyi pisała też wiersze. Niektóre były tradycyjne i opisywały chińskie pejzaże, które widziała podczas podróży z ojcem, ale w innych, takich jak „Hodowczyni jedwabników” i „Pranie ubrań”, mówiła o nierówności oraz niesprawiedliwości, okazując współczucie ubogim kobietom.

Niektóre utwory zawierają ostrą krytykę nierówności płci: „ kobiety powinny tylko gotować i prać, i nie powinny się trudzić pisaniem i publikowaniem artykułów, studiowaniem historii, tworzeniem poezji czy kaligrafią. (…) to ludzie, którzy mają takie same powody, by się uczyć”.13 stycznia.
Marguerite Yourcenar
(1903–1987)

W styczniu 1921 roku Marguerite Yourcenar, córka Francuza i Belgijki, opublikowała swoją pierwszą książkę _Le Jardin des chimères_ (Ogród iluzji). Potem wydała jeszcze około pięćdziesięciu dzieł, od esejów do opowiadań i powieści, w tym arcydzieło _Pamiętniki Hadriana_, powieść o rzymskim cesarzu.

Po drugiej wojnie światowej Yourcenar wyjechała do Stanów Zjednoczonych, gdzie mieszkała ze swoją życiową partnerką, badaczką literatury Grace Frick.

Yourcenar zdobyła wiele nagród, w tym Grand Prix Akademii Francuskiej w 1977 roku. Założona w 1635 roku Akademia liczy zawsze tylko czterdziestu członków, zwanych Nieśmiertelnymi. W 1980 roku Yourcenar jako pierwsza kobieta została przyjęta do tego grona (do chwili obecnej wśród siedmiuset trzydziestu dwóch Nieśmiertelnych było tylko dziewięć kobiet). W swojej mowie z okazji przyjęcia do Akademii Yourcenar wyraziła szacunek dla tradycji i zrozumienie dla „niepokoju, jaki budzi zmiana choćby jednego kamienia tworzącego piękną budowlę, stojącą od paru wieków”. Nie tylko ta metaforyczna budowla musiała się zmienić, podobno zmieniono też napisy na toaletach na: „Panowie i Marguerite Yourcenar”. Ale jednej tradycji pisarka nie zaakceptowała. Strój Nieśmiertelnych, zaprojektowany w XVIII wieku, składa się między innymi z fraka i miecza. Marguerite Yourcenar odmówiła noszenia tego ubioru.

14 stycznia.
Eliza Acton
(1799–1859)

W styczniu 1845 roku Longman opublikował książkę Elizy Acton _Modern Cookery in All Its Branches_ (Nowoczesna kuchnia i wszystkie jej dziedziny), później wydawaną pod tytułem _Modern_ _Cookery for Private Families_ (Nowoczesna kuchnia dla rodzin). Jej forma była bardzo nowoczesna – przepisy, jak we współczesnych książkach kucharskich, zawierały listę składników z podaniem dokładnej ich ilości oraz czasu przyrządzania każdej potrawy.

Gotowanie, podstawowa czynność domowa, to jedna z tych niewielu dziedzin, w których kobiety były zawsze uznanymi ekspertkami. Książka Acton szybko stała się bestsellerem i wciąż ją wznawiano aż do końca wieku. Wywarła ogromny wpływ na domową kuchnię w Wielkiej Brytanii i na książki kucharskie na całym świecie.

Pośród przepisów na „paszteciki z móżdżku” i „przewyborny bekon” Acton umieściła wiele wskazówek dotyczących odżywiania, kilka razy błysnęła też dowcipem. „Pudding wydawcy” „musi być przyrządzony jak najbogaciej”, podczas gdy „pudding ubogiego pisarza” jest o wiele skromniejszy.

Niektóre z przepisów Acton zostały wykorzystane bez zgody autorki przez Isabellę Beeton w jej słynnej książce kucharskiej, ale w ogóle pisanie takich książek jest oparte na starej tradycji uprzejmego dzielenia się przepisami i ich przeróbek. Acton też wykorzystała przepisy z wydanej w 1747 roku książki Hannah Glasse _The Art of Cookery Made Plain and Easy_ (Sztuka prostego i łatwego gotowania).

Do późniejszych autorek, na które Acton wywarła wpływ i które zainspirowały następne pokolenie domowych kucharzy, należą Elizabeth David, Jane Grigson i Delia Smith. David nazwała _Modern Cookery…_ „najwspanialszą brytyjską książką kucharską wszech czasów”.15 stycznia.
Róża Luksemburg
(1870–1919)

Tego dnia w 1919 roku Róża Luksemburg została zamordowana przez członków Freikorps – ochotniczej nacjonalistycznej organizacji paramilitarnej działającej pod auspicjami niemieckiego rządu.

Urodzona w Polsce Luksemburg opowiedziała się za rewolucyjnym marksizmem i zorganizowała strajk generalny, gdy jeszcze była nastolatką. Wyjechała do Szwajcarii na studia prawno-ekonomiczne i obroniła tam doktorat, potem pojechała do Niemiec, gdzie pisała polemiczne teksty, takie jak _Reforma socjalna czy rewolucja_. Luksemburg dowodziła, że kapitalizm zawsze będzie prowadził do nierówności i imperializmu. Kobiety według niej nie były jednolitą grupą, lecz dzieliły się na klasy: „Tancerka estradowa, której nogi wypracowują zysk jej szefa, jest pracownikiem produktywnym. Natomiast cały trud matek i kobiet proletariackich zamkniętych w czterech ścianach ich domów uznawany jest za nieproduktywny” (_Prawo wyborcze kobiet a walka klas_, przeł. Bojan Stanisławski).

Luksemburg była współzałożycielką skrajnie lewicowego Związku Spartakusa, który sprzeciwiał się udziałowi Niemiec w pierwszej wojnie światowej. W styczniu 1919 roku związek ten wraz z innymi organizacjami wzniecił powstanie mające na celu obalenie rządu. Powstanie stłumiono, Luksemburg i jej współtowarzysza, polityka Karla Liebknechta, uprowadzono, torturowano i zastrzelono.

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Róża Luksemburg stała się ważną postacią w micie założycielskim wschodnich Niemiec. Chociaż przeciwstawiała się totalitaryzmowi, uznano ją za męczennicę i patronkę totalitarnego wschodnioniemieckiego państwa.

16 stycznia.
Mary „May” Morris
(1862–1938)

Jako córka projektanta Williama Morrisa i artystki Jane Morris angielska projektantka sztuki użytkowej Mary „May” Morris znajdowała się w samym sercu ruchu Arts and Crafts (Sztuka i Rzemiosło), który wpłynął na wystrój każdego brytyjskiego domu.

W czasach masowej produkcji ruch Arts and Crafts nawiązywał do ręcznie robionych średniowiecznych sprzętów. May najpierw pracowała jako hafciarka i w wieku dwudziestu trzech lat kierowała już działem haftu w fabryce swojego ojca Morris & Co, a stworzone przez nią motywy roślinne o płynnych liniach wykorzystywano na tapetach, kafelkach i tkaninach drukowanych. Projektowała też biżuterię, o prostych kształtach, z kamieni półszlachetnych, często w barwach ruchu sufrażystek.

Mimo dużego dorobku Morris nie mogła wstąpić do Art Workers’ Guild (Gildii Pracowników Sztuki), gdyż aż do lat sześćdziesiątych XX wieku nie przyjmowała ona kobiet. May, chcąc stworzyć miejsce, w którym mogłaby nawiązywać kontakty zawodowe i dzielić się wiedzą, w styczniu 1907 roku wraz z Mary Elizabeth Turner założyła Women’s Guild of Arts (Kobiecą Gildię Sztuki). Gildia prowadziła kampanię na rzecz podniesienia statusu swoich członkiń i przyciągnęła kilka znakomitych artystek zajmujących się sztuką użytkową, takich jak malarka Evelyn De Morgan, jubilerka Georgie Gaskin, introligatorka Katherine Adams i rzeźbiarka Mabel White.

W 1936 roku Morris pisała do dramaturga George’a Bernarda Shawa: „Jestem niezwykłą kobietą, zawsze byłam, chociaż chyba żadne z was tak nie uważa”.

17 stycznia.
Lucy Parsons
(ok. 1851–1942)

Tego dnia w 1915 roku Lucy Parsons stanęła na czele dziesięciu tysięcy bezrobotnych i zabiedzonych ludzi idących w marszu głodowym w Chicago.

Parsons, afroamerykańska anarchistka i bojowniczka o reformy społeczne, przez sześćdziesiąt lat zawzięcie walczyła piórem, przemawiając i prowadząc kampanie na rzecz ludzi pozbawionych praw obywatelskich i środków do życia. Ten marsz był tylko jednym z wielu, które pomagała organizować.

Gdy miała dwadzieścia kilka lat, jej małżeństwo z białym anarchistą Albertem Parsonsem wywołało oburzenie w jej ojczystym stanie Teksasie. Przenieśli się do Chicago, gdzie Lucy pisała artykuły, między innymi do gazety męża „Alarm”, i organizowała robotnicze protesty. W 1887 roku Albert został stracony za rzekomy udział w ataku na policję.

Lucy nadal zajmowała się dziennikarstwem, była mówczynią i aktywną członkinią międzynarodowych organizacji pracy. Agitowała na rzecz więźniów politycznych, bezrobotnych, prześladowanych Afroamerykanów (takich jak „chłopcy ze Scottsboro”, niesłusznie oskarżeni o gwałt) i ludzi bezdomnych, a także kobiet. Kampanie te wiązały się z podróżami po całych Stanach Zjednoczonych i Europie. Parsons spotykała się z rasizmem nawet wewnątrz ruchu radykałów i ścierała się z niektórymi wczesnymi feministkami, w tym z Emmą Goldman.

Dla Parsons ogólnoświatowa walka o prawa kobiet była tylko częścią szerszej kampanii na rzecz klasy robotniczej. Gdy zginęła w pożarze domu, władze skonfiskowały ponad tysiąc pięćset wywrotowych książek – bibliotekę kobiety uznawanej kiedyś przez policję z Chicago za „niebezpieczniejszą niż tysiąc buntowników”.18 stycznia.
Ida Lupino
(1918–1995)

Tego dnia w 1955 roku Ida Lupino wyreżyserowała swój pierwszy program telewizyjny, odcinek _Screen Director’s Playhouse_, do którego także napisała scenariusz.

Lupino była wybitną reżyserką i filmowcem w czasach, gdy w przemyśle filmowym działali głównie mężczyźni. Była pierwszą kobietą, która wyreżyserowała film noir (_Hitch-Hiker_, Autostopowicz, 1953), reżyserowała także westerny telewizyjne, sitcomy, filmy gangsterskie, jako jedyna kobieta wyreżyserowała odcinek _Strefy mroku_.

Lupino, której prawdziwe nazwisko brzmiało London, odnosiła sukcesy jako aktorka, ale ponieważ często ją zawieszano, gdyż odrzucała role albo nalegała na przeredagowanie scenariusza, zainteresowała się pracą za kamerą. Pod koniec lat czterdziestych założyła firmę producencką ze swoim mężem Collierem Youngiem i scenarzystą Malvinem Waldem. W ich filmach pojawiały się kontrowersyjne tematy: samotne macierzyństwo, kalectwo, bigamia i gwałt. Producent _Strzałów w Dodge City_ Norman MacDonnell powiedział: „Sięgało się po Idę, gdy miało się historię o kobiecie z pewną głębią i chciało się, żeby to było naprawdę bezkompromisowe”.

Chociaż jednak Lupino przecierała szlaki dla kobiet filmowców, sama działała w obrębie stereotypu kobiecości. „Niezbędne jest zachowanie kobiecego podejścia, bo mężczyźni nie cierpią apodyktycznych kobiet – mówiła. – Mężczyźnie się nie rozkazuje, tylko mu podpowiada. »Kochanie, mamusia ma problem. Chętnie bym to zrobiła, ale może ty to zrobisz?«… No i robią”.

19 stycznia.
Joan Jett
(ur. 1958)

Tego dnia w 1982 roku Joan Jett i Blackhearts wypuścili rockowy hymn _I Love Rock’n’Roll_. Piosenka utrzymywała się przez sześć tygodni na pierwszym miejscu list przebojów w Stanach Zjednoczonych.

Gitarzystka rockowa Joan Jett jest jedną z pionierskich frontmenek, do których należą także Siouxsie Sioux, Debbie Harry, → Poly Styrene, Patti Smith i Chrissie Hynde. Wszystkie pisały i wykonywały głośne piosenki z mocnym brzmieniem gitar. W tych piosenkach wyrażały apetyt na seks oraz bunt i gniew – tematy dobrze znane mężczyznom grającym rock’n’rolla.

Jett jest jedną z najbardziej wpływowych kobiet w amerykańskim rocku, jako artystka, przedsiębiorca i producentka. W 1980 roku założyła Blackheart Records, pierwszą niezależną wytwórnię płytową należącą do kobiety i przez nią zarządzaną. W 2018 powiedziała w wywiadzie dla „New York Timesa”: „Potrzeba nam więcej kobiet na decyzyjnych stanowiskach, gdzie są pieniądze. Jeśli nie dacie kobiecie tego rodzaju władzy, to jaką tak naprawdę władzę będzie mieć?”.

Jett była producentką takich zespołów jak Bikini Kill oraz L7 i wzorem dla punkowego ruchu feministycznego Riot Grrrl.

Pogardza tymi, którzy krzywo patrzą na to, jak się ubiera, oczekują, że będzie otwarcie mówić o swojej seksualności, albo wymagają od niej jeszcze czegoś innego, czuje bowiem, że to rodzaj nacisku zmuszającego do dostosowania się: „Skoro Mick Jagger może dosiadać na scenie wielkiego penisa i to jest w porządku, to dlaczego dziewczyny nie mogą? Dziewczyny chcą seksu, mają w sobie seks. Dlaczego nie mogą przyznawać się do seksualności tak jak chłopcy? To niesprawiedliwe”.20 stycznia.
Wangari Maathai
(1940–2011)

W styczniu 2003 roku Wangari Maathai, pierwsza kobieta z doktoratem ze wschodniej Afryki, została wiceministrem środowiska, zasobów naturalnych i przyrody w Kenii.

W 1976 roku założyła Ruch Zielonego Pasa. Spotykała się z wiejskimi kobietami i widziała, jaki wpływ wywiera „wylesienie, ubytki gleby, które stopniowo niszczą to środowisko i doprowadzają do ich ubóstwa”. Dziesięć lat później założyła Panafrykańską Sieć Zielonych Pasów – od tego czasu kobiety zasadziły w gospodarstwach rolnych, wokół szkół i kościołów ponad czterdzieści milionów drzew.

Maathai, aktywistka wspierająca demokrację, rozgniewała prezydenta Kenii Daniela arap Moi swoimi kampaniami na rzecz zaprzestania przejmowania gruntów publicznych oraz uwolnienia więźniów politycznych. W 1992 roku odkryła, że jej nazwisko figuruje na rządowej czarnej liście. Zabarykadowała się w swoim domu na trzy dni, ale została aresztowana. Uwolniona dwa dni później, wróciła na demonstrację, gdzie została pobita do nieprzytomności przez policję.

W grudniu 2002 roku Narodowa Tęczowa Koalicja pokonała partię rządzącą i Maathai została mianowana wiceministrem. W następnym roku założyła Partię Zielonych, w 2004 jako pierwsza Afrykanka otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla „za wkład w zrównoważony rozwój, demokrację i pokój”.

21 stycznia.
Seweryna Szmaglewska
(1916–1992)

Gdy w 1939 roku armia niemiecka dokonała inwazji na Polskę, nauczycielka Seweryna Szmaglewska pracowała ochotniczo jako pielęgniarka, a potem przyłączyła się do organizacji ruchu oporu. Aresztowana przez Gestapo za prowadzenie podziemnej biblioteki z literaturą polską, została w październiku 1942 roku wywieziona do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.

Dwa lata później, gdy armia radziecka zbliżała się do obozu, strażnicy ewakuowali więźniów, zmuszając ich do marszu na zachód. Około jednej czwartej więźniów idących w tych zimowych „marszach śmierci” zmarło po drodze, Szmaglewskiej jednak w styczniu 1945 roku udało się uciec.

Od razu zaczęła pisać o swoich doświadczeniach. Jej książka _Dymy nad Birkenau_ została wydana pod koniec 1945 roku i była jednym z pierwszych pamiętników dokumentujących życie w Auschwitz. To przygnębiająca lektura, będąca szczegółowym opisem życia Szmaglewskiej w barakach z innymi kobietami z polskiej inteligencji, poniżeń, tortur i brutalności, z którymi spotykały się każdego dnia. Szmaglewska opowiada też, że widziała ludzi idących do komór gazowych.

W 1946 roku Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze włączył _Dymy nad Birkenau_ do materiałów potwierdzających oskarżenia przeciwko hitlerowskim zbrodniarzom. Szmaglewską, jako jedną z niewielu Polek, powołano na świadka.

_Dymy nad Birkenau_ są często wznawiane i zostały przetłumaczone na wiele języków. To lektura obowiązkowa w polskich szkołach.22 stycznia.
Annie Russell Maunder
(1868–1947)

W 1891 roku matematyczka Annie Russell została „człowiekiem komputerem” w Królewskim Obserwatorium w Greenwich w Anglii. Do jej obowiązków należało lokalizowanie plam na Słońcu za pomocą fotoheliografu Dallmeyera oraz spisywanie ich. W pierwszym roku pracy liczba obserwacji w jej dziale zwiększyła się ponad siedmiokrotnie. Przełożony Russell, Walter Maunder, zabiegał dla niej o członkostwo w Royal Astronomical Society (Królewskim Towarzystwie Astronomicznym), ono jednak nie przyjmowało kobiet. Russell wstąpiła więc do British Astronomical Association (Brytyjskiego Stowarzyszenia Astronomicznego), którego współzałożycielem był Maunder.

Annie i Walter pobrali się w 1895 roku. Mężatki nie mogły być wtedy pracownicami instytucji państwowych, ale Annie nadal pracowała w obserwatorium jako wolontariuszka. Stała się ekspertką od plam na Słońcu i wyruszała na wyprawy, by je obserwować.

Tego dnia w 1898 roku w Indiach zrobiła pierwsze zdjęcie pętli koronalnej – ogromnej, podobnej do promieni struktury rozbłyskującej na Słońcu – aparatem fotograficznym, który udoskonaliła, tak by można nim było robić zdjęcia podczas zaćmienia Słońca.

Małżeństwo pracowało jako zespół, popularyzując astronomię, pisząc książki i artykuły do gazet. W 1916 roku Annie została w końcu członkinią Królewskiego Towarzystwa Astronomicznego, gdy zniesiono zakaz przyjmowania do niego kobiet.

W 2018 roku w Królewskim Obserwatorium zainstalowano pierwszy od ponad sześćdziesięciu lat nowy teleskop, Annie Maunder Astrographic Telescope (AMAT) – astrograf jej imienia. Ten przyrząd do fotografowania nieba został tak zaprojektowany, by można było do niego mocować aparaty cyfrowe, a zdjęcia i odczyty wykonane za jego pomocą mają być rozpowszechniane w szkołach i udostępniane publicznie. Annie Russell Maunder na pewno by to pochwaliła.23 stycznia.
Alice Stoll
(1917–2014)

Alice Stoll w trakcie swoich badań nieraz musiała poparzyć przedramiona marynarzy, ale w słusznej sprawie: opracowania ognioodpornych włókien i materiałów.

Z wykształcenia była biofizykiem i fizjologiem i od roku 1960 do 1964 kierowała laboratorium badań nad wysokimi temperaturami w US Naval Air Development Center (Amerykańskim Centrum Badawczym Marynarki Wojennej). Zajmowała się sprawdzaniem reakcji ludzi na wysokie temperatury. To właśnie Stoll nazwała oparzenie, w którym bąble pojawiają się po dwudziestu czterech godzinach, „oparzeniem drugiego stopnia”. Wskaźnik nazwany jej imieniem, krzywa Stoll, pokazuje reakcję ludzkiej tkanki na różne wysokie temperatury w miarę upływu czasu – za jego pomocą można określić, czy ubranie albo sprzęt zapobiegną bólowi i oparzeniom. Prace Stoll doprowadziły do opracowania nomexu, syntetycznego polimeru stosowanego w bojowej odzieży strażackiej.

Stoll – która należała do rezerwy Marynarki Wojennej Stanów Zjednoczonych i jako konsultantka pracowała dla wojskowych laboratoriów, takich jak Arctic Aerospace Medicine Lab (Medyczne Laboratorium Arktycznej Techniki Lotniczej) na Alasce – badała też oddziaływanie zimna i przeciążenia na dużych wysokościach, mogące prowadzić do chwilowej utraty przytomności i dezorientacji.

W 1969 roku Society of Women Engineers’ (Stowarzyszenie Kobiet Inżynierów) przyznało Alice Stoll nagrodę za całokształt pracy.24 stycznia.
Dorothy Porter
(1905–1995)

Dorothy Porter w 1930 roku została mianowana bibliotekarką na Uniwersytecie Howarda w Waszyngtonie. Przez następne czterdzieści trzy lata stworzyła przodującą skarbnicę wiedzy o czarnej historii i kulturze: „Apelowałam do wydawców: »Nie mamy pieniędzy, może dacie nam tę książkę?«”. Biblioteka rozrosła się od trzech tysięcy do stu osiemdziesięciu tysięcy pozycji.

Porter zauważyła, że studenci tego od zawsze czarnego uniwersytetu bardzo się starają „być tacy jak biali”, i walnie przyczyniła się do tego, by afrykańscy uczeni zachęcali ich do zainteresowania się afrykańskim dziedzictwem. Kontynuowała też rozpoczętą przez cztery inne bibliotekarki Howarda – Lulę Allen, Edith Brown, Lulę Conner i Rosę Hershaw – „dekolonizację” systemu klasyfikacji. W klasyfikacji dziesiętnej Deweya stosowanej w białych bibliotekach każda książka czarnego autora jest zaklasyfikowana albo pod 326 – „Niewolnictwo”, albo pod 325 – „Kolonizacja”. Porter zmieniła to, szeregując dzieła według gatunków literackich, by pokazać wpływ czarnych autorów we wszystkich dziedzinach.

Porter jest też autorką kilku antologii, takich jak _North American Negro Poets_ (1945, Czarni poeci północnoamerykańscy), _Negro Protest Pamphlets_ (1969, Czarne broszury protestacyjne) i _Early Negro Writings 1760–1837_ (1971, Wczesne czarne pisma 1760–1837).

„Jedyne, co mi przynosi satysfakcję, to docieranie do informacji, o których nikt nie wie. Nie ma sensu wałkować w kółko tych samych starych rzeczy”.

25 stycznia.
Aloha Wanderwell
(1906–1996)

Aloha Wanderwell urodziła się w 1906 roku w Winnipeg w Kanadzie jako Idris Welsh. Młodość spędziła w szkołach z internatem we Francji i w Belgii, opierając się próbom zrobienia z niej – wysokiej, uważającej się za chłopczycę dziewczyny – „dobrze wychowanej młodej damy”.

W 1922 roku, mając szesnaście lat, Welsh odpowiedziała na ogłoszenie w „Paris Herald”: „Tęgi rozum, uroda i bryczesy – oferta podróży po świecie dla młodej szczęściary. (…) Propozycja dołączenia do wyprawy (…) Azja, Afryka”. Welsh przyjęła tę pracę i została kierowcą, tłumaczką i filmowcem ekspedycji zorganizowanej przez „Kapitana” Waltera Wanderwella (naprawdę nazywał się Valerian Johannes Pieczynski). To on przemianował młodą awanturniczkę na Alohę Wanderwell. Stała się gwiazdą wyprawy – gazety nazywały ją „→ Amelią Earhart szerokich dróg”.

Tego dnia w 1927 roku, po pięciu latach podróży, Aloha Wanderwell dotarła do Nicei jako pierwsza kobieta, która objechała samochodem świat. Przebyła ponad sześćset tysięcy kilometrów na sześciu kontynentach, kręcąc po drodze filmy i wygłaszając wykłady. Po tej podróży dookoła świata odbyła lot do regionu Mato Grosso w dorzeczu Amazonki, pilotując niemiecki samolot. Tutaj nakręciła film _Flight to the Stone-Age Bororos_ (Lot do Bororów z epoki kamienia łupanego), najwcześniejszy filmowy zapis życia Indian z plemienia Bororo, obecnie przechowywany w Human Studies Archive (Archiwum Badań Antropologicznych) Instytutu Smithsona.

26 stycznia.
Katarzyna Kobro
(1898–1951)

Gdy w 1948 roku w Muzeum Sztuki w Łodzi otwierano pierwszą powojenną ekspozycję, w Sali Neoplastycznej pokazano pięć _Kompozycji przestrzennych_ Katarzyny Kobro, ale jej samej nie zaproszono.

Przez długie lata artystka znana była głównie jako żona Władysława Strzemińskiego. Dziś już nikt nie kwestionuje jej dorobku. Zapracowała na swoją pozycję w gronie najznamienitszych awangardzistów, tworząc niezwykłe przestrzenne rzeźby, które miały niewiele wspólnego z tradycyjną bryłą. Zrewolucjonizowała myślenie o tej dziedzinie sztuki.

W okresie międzywojennym prace Kobro były prezentowane na wystawach w Polsce, a sama artystka należała do wielu grup artystycznych. Na jej twórczość decydujący wpływ miały kontakty z przedstawicielami rosyjskiej awangardy – Kazimierzem Malewiczem, Władimirem Tatlinem i Aleksandrem Rodczenką. Bezkompromisowa, niepokorna artystka, przekonana do swoich koncepcji, nie bała się nowatorskich rozwiązań. Była pewna siebie, wiedziała, że jej sztuka nie jest dla każdego.

Gdy na świecie pojawiła się córka jej i Strzemińskiego, Nika, Kobro poświęciła się macierzyństwu. Zawierucha wojenna pochłonęła większość prac Kobro, część z nich artystka sama porąbała, by mieć czym palić w piecu i mieć na czym ugotować jedzenie dla dziecka. Ta część dorobku artystki znana jest jedynie z fotografii. Czas powojenny to głównie batalia z mężem o prawo do wychowywania córki, walka o uniewinnienie w sprawie „o odstępstwo od narodowości polskiej” (artystka w czasie wojny podpisała tak zwaną listę narodową rosyjską) oraz walka ze śmiertelną chorobą. Tę ostatnią Kobro przegrała w 1951 roku. Na cmentarzu żegnało ją zaledwie kilka osób.

27 stycznia.
Leontyne Price
(ur. 1927)

Leontyne Price dorastała w małym miasteczku na Południu, gdzie panowała ścisła segregacja rasowa. Gdy miała dziewięć lat, jej matka, która śpiewała w kościelnym chórze, zabrała ją w liczącą sto sześćdziesiąt kilometrów podróż autobusem na występ Marian Anderson, afroamerykańskiej śpiewaczki kontraltowej. „Wyszła w białej atłasowej sukni, majestatyczna, i gdy otworzyła usta, pomyślałam: »To jest to, mamo. To jest to, czym chcę być«”.

W 1948 roku Price otrzymała stypendium w Julliard School w Nowym Jorku. Siedem lat później była pierwszą afroamerykańską śpiewaczką, która pojawiła się w pokazywanej w telewizji operze – w tytułowej roli w _Tosce_ Pucciniego.

Tego dnia w 1961 roku Price jako pierwsza Afroamerykanka otworzyła sezon w Metropolitan Opera w Nowym Jorku. Po występie w roli Leonory w _Trubadurze_ zgotowano jej trzydziestopięciominutową owację, jedną z najdłuższych w historii Met.

Price występowała potem na całym świecie. 16 września 1966 roku śpiewała partię Kleopatry w _Antoniuszu i Kleopatrze_, operze zamówionej na otwarcie nowego budynku Metropolitan Opera i napisanej specjalnie dla niej. Price stała się w Stanach Zjednoczonych ikoniczną postacią i śpiewała z okazji wielu uroczystości państwowych. 30 września 2001 roku przerwała emeryturę i wystąpiła na koncercie w Carnegie Hall upamiętniającym ofiary ataków z 11 września.

28 stycznia.
Flora Tristan
(1803–1844)

Flora Tristan przeprowadziła się z dziećmi z Peru do Francji, by uciec przed pełnym przemocy małżeństwem. W 1835 roku rozpoczęła walkę o prawa kobiet, widząc w sobie „mesjaszkę”. Wniosła petycję o legalizację rozwodów i w końcu sama uzyskała prawną separację z mężem, dopiero jednak wtedy, gdy został uwięziony za strzelanie do niej (do końca życia nosiła kulę w ciele).

W latach czterdziestych XIX wieku polityczne zainteresowania Tristan obejmowały już nie tylko prawa kobiet, lecz sytuację całej klasy robotniczej. W 1843 roku, pięć lat przed opublikowaniem _Manifestu komunistycznego_ Marksa i Engelsa, wydała pionierską analizę socjalizmu _The Workers’ Union_ (Związek robotniczy). Przedstawiła w niej praktyczne rozwiązania problemów stojących przed klasą pracującą: zaproponowany przez nią „związek robotniczy” miał zbierać składki, by opłacić „pałace robotników”, gdzie dzieci mogłyby się uczyć, a starzy i chorzy zyskaliby opiekę. Tristan wyprzedziła też Engelsa w dostrzeżeniu podobieństwa między nierównością klas a nierównością płci. Czterdzieści lat przed Engelsem napisała w swej książce _The Origin of the Family_ (1844, Pochodzenie rodziny): „W rodzinie mężczyzna to burżuj, a kobieta odgrywa rolę proletariuszki. Kobieta jest proletariuszką proletariatu”.

29 stycznia.
Frieda Dalen
(1895–1995)

Tego dnia w 1946 roku w Londynie norweska nauczycielka Frieda Dalen jako pierwsza kobieta wygłosiła przemówienie na inauguracyjnym Zgromadzeniu Ogólnym Organizacji Narodów Zjednoczonych. „Gdy naród był w niebezpieczeństwie, zaapelowano do kobiet, a one odpowiedziały na apel, wykonywały swoją pracę, poświęcały się i cierpiały”.

To nie były puste słowa – kiedy Niemcy dokonały inwazji na Norwegię w 1940 roku, Dalen sama odegrała ważną rolę w cywilnym ruchu oporu, i nie tylko stanęła na czele ruchu tajnego nauczania, ale także reprezentowała nauczycieli w Komitecie Koordynacyjnym norweskiego ruchu oporu.

Była orędowniczką praw kobiet i porywającą mówczynią, a jako aktywistka działała także po wojnie.

„Teraz, gdy wojna się skończyła i Organizacja Narodów Zjednoczonych stara się zbudować nowy świat, stara się położyć fundament pod pokój i wolność dla ludzkości – mówiła na Zgromadzeniu Ogólnym ONZ – świat nie może sobie pozwolić na to, by w tym zadaniu nie wykorzystać bogatych zasobów kobiecego doświadczenia i umiejętności pracy, kobiecej wnikliwości i talentów, które tyle znaczą dla różnych narodów świata”.

Dalen w 1965 roku została odznaczona norweskim Królewskim Złotym Medalem Zasługi.