Niezwykły mózg nastolatka - ebook

PRZEDMOWA

Termin „adolescencja” pochodzi od łacińskiego słowa adolescere, co oznacza „dorastać”. Ten etap życia rozpoczyna się wraz ze zmianami fizycznymi i hormonalnymi w okresie dojrzewania, a kończy niezależnością osoby dorosłej. Jest czasem zmian: hormonalnych i cielesnych, w środowisku społecznym oraz w mózgu i umyśle.

Zmiany w zachowaniu, które są szczególnie powszechne w okresie dorastania, to nasilone podejmowanie ryzyka, poszukiwanie nowości i uleganie wpływom rówieśników. Te typowe zachowania nastolatków są procesami naturalnymi i przystosowawczymi, które pomagają stać się w pełni niezależnymi dorosłymi. Widzimy je u innych gatunków zwierząt, w wielu różnych kulturach i na przestrzeni dziejów. Ponad dwa tysiące lat temu Sokrates napisał: „Mają złe maniery, pogardę dla władzy; okazują brak szacunku starszym i uwielbiają gadać zamiast ćwiczyć”. Mniej więcej sto lat później Arystoteles opisał „młodość” jako „pozbawioną powściągliwości seksualnej, zmienną w swoich pragnieniach, namiętną i impulsywną (…) Młodość to wiek, w którym ludzie są najbardziej oddani swoim przyjaciołom”. Myśliciel tymi słowami podkreśla, że okres dojrzewania jest czasem zmiennych i intensywnych emocji oraz zmieniającego się krajobrazu społecznego.

Długo uważano, że ludzki mózg przestaje się rozwijać w dzieciństwie. A jednak w ciągu ostatnich dwóch dekad badania wykorzystujące techniki obrazowania mózgu ujawniły, że ludzki mózg rozwija się zarówno strukturalnie, jak i funkcjonalnie przez całe dzieciństwo i okres dojrzewania, a nawet wczesną dorosłość (patrz Tamnes i in., 2017 oraz Fuhrmann, Knoll i Blakemore, 2015). Kora czuciowa i ruchowa zaangażowane w percepcję i ruch dojrzewają wcześniej niż inne obszary, takie jak kora przedczołowa, ciemieniowa i skroniowa, uczestniczące w procesach poznawczych wyższego rzędu – te nadal rozwijają się po 20., a nawet po 30. roku życia.

W tym samym czasie, gdy istotne zmiany dokonują się w mózgu, ciele i środowisku społecznym, zmienia się również umysł. Umiejętności poznawcze, takie jak planowanie, hamowanie niewłaściwych zachowań i niektóre formy pamięci, również doskonalą się w okresie dojrzewania. Te postępy zapewniają osobom nastoletnim narzędzia poznawcze do refleksji nad sobą, nad tym, co myślą o nich inni i nad swoją przyszłością. To niezbędny element stawania się niezależnym dorosłym człowiekiem, ale i źródło presji. Niektórzy nastolatkowie mogą być podatni na doświadczanie emocji, które trudno opanować, mogą mieć problemy ze zdrowiem psychicznym, takie jak lęki, depresja i zaburzenia odżywiania. Rozwój mózgu w okresie dojrzewania sprawia, że narząd ten jest szczególnie podatny na zmiany, to zaś czyni ten okres życia okazją do nauki i kreatywności, a także interwencji i rehabilitacji.

Od 17 lat badam mózg i zachowanie nastolatków i często jestem pytana, co to oznacza dla rodzicielstwa lub nauczania młodych ludzi. Jako osoba zajmująca się neuronauką poznawczą nie czuję się na siłach, by udzielać tego rodzaju porad, i od dawna szukam książki, w której zinterpretowano by najnowsze odkrycia naukowe pod kątem ich znaczenia dla rodzicielstwa i nauczania. Właśnie ją znalazłam. Autorki opisują naukę w przekonujący i jasny sposób, a następnie umieszczają ją w kontekście rzeczywistych przykładów zachowań i rozwoju osób nastoletnich. Jak poradzić sobie z nastolatkiem, który chce spędzać więcej czasu z przyjaciółmi, podejmuje ryzyko, późno kładzie się spać? Czy należy się martwić ilością czasu spędzanego w mediach społecznościowych? Dlaczego nie kładą się spać o rozsądnej porze i dlaczego tak trudno im rano wstać do szkoły? Kiedy lęk staje się powodem do szukania profesjonalnej pomocy? A co z innymi problemami ze zdrowiem psychicznym, takimi jak depresja i samookaleczenia? Ta książka zapewnia dogłębne zrozumienie codziennych problemów osób nastoletnich, które dotykają każdego, kto z nimi mieszka lub pracuje, i zawiera sugestie, jak sobie z tym radzić.

Autorki są specjalistkami z zakresu psychologii dzieci i młodzieży, mają ogromne doświadczenie w pracy z młodymi osobami i rodzinami. W tej przełomowej książce dzielą się swoją fachową wiedzą, aby pomóc rodzicom i nauczycielom. Czas dorastania może być okresem burzliwym i pełnym wyzwań, zarówno dla samych nastolatków, jak i dla osób, które się nimi opiekują. Ta publikacja jest podręcznikiem dla rodziców, nauczycieli i każdego, kto wspiera młodzież, ale oferuje znacznie więcej – każdy problem jest głęboko osadzony w rygorze naukowym. Autorki dbają, by nie przeceniać znaczenia danych i są ostrożne tam, gdzie nauka po prostu jeszcze nie dotarła. Ale tam, gdzie istnieją dowody, wyjaśniają naukową wiedzę na temat tego, jak mózg i umysł zmieniają się w okresie dojrzewania i jak można tę wiedzę wykorzystać, by jak najkonstruktywniej pomóc młodym ludziom rozkwitnąć.

Sarah-Jayne Blakemore, PhD, FRSB, FBA, profesorka neuronauki poznawczej,

Uniwersytet Cambridge, Wielka BrytaniaRozdział 1
Niezwykły nastoletni mózg – czas na aktualizację

W kilku słowach

• Osoby nastoletnie są niesamowite. Proponujemy nowe spojrzenie na lata młodzieńcze – jako na czas ekscytujący i optymistyczny, z ogromnym potencjałem.

• Nastoletnie mózgi przechodzą znaczącą i dynamiczną modernizację neuronalną, co bardzo mocno zwiększa ich wrażliwość na środowisko.

• Zmiany zachodzące w nastoletnim mózgu to miecz obosieczny – mogą dziać się rzeczy wspaniałe, ale jest on również podatny na potencjalnie szkodliwe trwałe zmiany, w tym problemy ze zdrowiem psychicznym.

• Różne części mózgu dojrzewają w uporządkowanej kolejności, co czyni go gotowym do maksymalnego wykorzystywania konkretnych doświadczeń na różnych etapach życia.

• Nastoletni mózg ma pięć priorytetów: rówieśnicy, tożsamość, niezależność, uczenie się napędzane emocjami i nowe doświadczenia.

• Stworzenie osobom nastoletnim odpowiedniego środowiska we właściwym czasie ma zasadnicze znaczenie.

Wprowadzenie

Nastolatkowie są niesamowici pod każdym względem

Osoby nastoletnie są niesamowite, a mimo to codziennie słyszymy na ich temat złe rzeczy. Młodzi ludzie są opisywani w sposób, który nie byłby tolerowany w odniesieniu do żadnej innej grupy społecznej. Temu okresowi rozwojowemu przypisuje się brak rozsądku i niewłaściwe zachowania, jakby po nastolatkach można było się spodziewać wyłącznie negatywnych zachowań, a lata młodzieńcze były czymś, co trzeba „jakoś przetrwać”. W niejednej reklamie – taką możemy obejrzeć teraz, kiedy piszemy tę książkę – nastolatkowie to zrzędliwe i ponure stworzenia, które trzaskają drzwiami i są złośliwe dla rodzeństwa. Na szczęście reklamowane wakacje z przygodami „wyleczą ich” z ich nastoletnich zwyczajów. Ta narracja musi się zmienić. W Niezwykłym mózgu nastolatka pokazujemy znacznie bardziej pozytywną perspektywę nastoletniego mózgu, wyłaniającą się z nauki. Wskazujemy również, jak możesz całkowicie zmienić swój sposób myślenia o młodych ludziach obecnych w twoim życiu i to, jak wyglądają wasze wzajemne kontakty.

Szybkie pytanie: Co rozumiesz przez „nastolatka”?

Chociaż termin „nastolatek” odnosi się ściśle do wieku 13–19 lat, w mowie potocznej jest używany w odniesieniu do szerszego okresu rozwojowego, który rozpoczyna się wraz z początkiem okresu dorastania i kończy się w momencie osiągnięcia samodzielności.

Coraz bogatsza wiedza naukowa wskazuje, że w ciele i mózgu zachodzą w tym okresie życia konkretne zmiany. Na określenie tego szerokiego okresu rozwoju używamy zamiennie terminów „okres dojrzewania”, „wiek młodzieńczy” i „adolescencja” (Ron Dahl, 2004).

Biorąc pod uwagę złożone systemy mózgowe, które podlegają precyzyjnemu dostrajaniu i skomplikowane umiejętności życiowe, które należy opanować, fakt, że ewolucja poświęciła okresowi dojrzewania tak długi czas, ma sens. Nasza wiedza o nastoletnim mózgu rośnie wykładniczo od przełomu wieków, kiedy to badania ujawniły, że okres dojrzewania jest czasem ogromnych neuronalnych zmian i wzrostu. Wcześniej uważano, że rozwój mózgu zasadniczo kończy się przed osiągnięciem trzech lat, ale dziś już wiemy, że trwa i zachodzi jeszcze w trzeciej dekadzie życia. Te odkrycia zrewolucjonizowały sposób, w jaki rozumiemy typowe zachowania nastolatków.

Mózg rozwija się cyklicznie, zgodnie z harmonogramem

Mózgi w trakcie rozwoju są doskonalone w określonej kolejności, z góry ustalonej zgodnie z tym, co jest konieczne, aby się uczyć i przetrwać na poszczególnych etapach życia. Regiony i obwody mózgu rozwijają się w różnym czasie, w ramach uporządkowanej hierarchii, zgodnie z harmonogramem rozwoju. Innymi słowy, mózg rozwija się w cyklach i „oczekuje”, że na poszczególnych etapach rozwoju otrzyma określone doświadczenia. W rozwoju mózgu ważną rolę odgrywają geny, których zadanie polega na sygnalizowaniu różnym jego obszarom, by stały się wyjątkowo wrażliwe na środowisko. Nastoletni mózg jest predysponowany do uczenia się, a dojrzewanie to czas, w którym jest niezwykle elastyczny i gotowy na zmiany.

Biologia i środowisko oddziałują na siebie, napędzając rozwój mózgu; osoby nastoletnie są zmotywowane do zdobywania konkretnych doświadczeń

Nieodłączną częścią adaptacji mózgu jest interakcja biologii (kiedy część mózgu jest wystarczająco dojrzała i gotowa do uczenia się) ze środowiskiem (doświadczenie uczenia się) (patrz ryc. 1.1). Jest to zależność wzajemna, ponieważ środowisko ułatwia rozwój mózgu, a etap rozwoju mózgu maksymalizuje dostępne w środowisku doświadczenia umożliwiające uczenie się. Mózg skłania nas do poszukiwania określonych doświadczeń środowiskowych na różnych etapach rozwoju i jest bardzo wrażliwy na te „celowe” doświadczenia. Etapy te są powszechnie określane jako rozwojowe „okresy wrażliwe”. Wiedza o tym, które części mózgu przechodzą ostateczną modernizację w okresie nastoletnim, daje nam wgląd w zachowania nastolatków, dzięki czemu możemy odblokować ich

Rycina 1.1. Zarówno biologia, jak i środowisko odgrywają ważną rolę w rozwoju mózgu.

niesamowity potencjał. Najnowsze badania pokazują, że osoby nastoletnie są ukierunkowane na pięć obszarów uczenia się. Są zmotywowane do: integracji z rówieśnikami (patrz rozdz. 8); podejmowania ryzyka i zdobywania nowych doświadczeń (patrz rozdz. 9); uczenia się za pomocą emocji, tak zwanych celów z głębi serca (patrz rozdz. 10); wypracowania własnej tożsamości (patrz rozdz. 11); i uzyskania autonomii i niezależności (patrz rozdz. 12). Mózg chce, aby młodzież poznawała te zagadnienia, bo – z perspektywy ewolucji – są najważniejsze na danym etapie życia. To są priorytety mózgu, a nastolatkowie prawdopodobnie będą najbardziej zmotywowani do uczenia się w tych kontekstach, ponieważ właśnie to jest dla nich ważne i czują, że to jest dla nich ważne.

Mózg, by się w pełni rozwinąć, potrzebuje odpowiednich doświadczeń we właściwym czasie

Jeśli mózg nie zetknie się z określonym doświadczeniem we właściwym czasie, nie rozwinie się w pełni. Na przykład – skrajny, ale czytelny – jeśli dziecko od urodzenia ma zaćmę (która przesłania oko), jego wzrok będzie trwale upośledzony. Jeśli zaćma zostanie wyleczona w wieku kilku lat, gdy mózg wciąż ma jeszcze zdolność uczenia się widzenia, dziecko będzie wprawdzie widzieć, ale złożone widzenie, takie jak postrzeganie głębi, nigdy już się w pełni nie rozwinie. Nie możemy dokładnie określić konsekwencji braku takich celowych doświadczeń dla nastoletnich mózgów. Możemy jednak z całą pewnością powiedzieć, że bezpieczne uczenie się z zachowaniem granic i wsparciem dorosłych w tych obszarach w okresie nastoletnim jest kluczową częścią rozwoju mózgu, o zasadniczym znaczeniu dla długoterminowego samopoczucia.

Okres dojrzewania może być punktem zwrotnym dla zdrowia psychicznego

Lucy Foulkes i Sarah-Jayne Blakemore piszą: „Uśredniając liczbę uczestników , nie uwzględniamy faktu, że osoby nastoletnie i ich mózgi rozwijają się w sposób znacząco odmienny” (2018, s. 315). Różnice indywidualne wynikają z interakcji między czynnikami genetycznymi (są to cechy, które dziedziczymy po rodzicach) a czynnikami środowiskowymi (wydarzenia życiowe lub doświadczenia). Te różnice i interakcje mogą objawiać się na wiele różnych sposobów, ale w kontekście zdrowia psychicznego na pierwszy plan wysuwają się właśnie w okresie dojrzewania. Adolescencja jest najzdrowszym okresem w życiu człowieka w sferze fizycznej, ale jest to również czas, w którym najbardziej prawdopodobne jest pojawienie się problemów ze zdrowiem psychicznym. W rozdziale 6 wskazujemy, że około 75% problemów ze zdrowiem psychicznym, takich jak depresja, lęki, zaburzenia odżywiania i schizofrenia, rozwija się właśnie w wieku młodzieńczym i niewykluczone, że ma to związek z masywnymi zmianami zachodzącymi w nastoletnim mózgu. W publikacji podejmujemy tematykę kształtowania środowiska w sposób pozwalający, przynajmniej w pewnym stopniu, na zmniejszenie ryzyka wystąpienia problemów ze zdrowiem psychicznym.

Trochę nauki: mózg i zachowanie

Modernizacja neuronów

Nastoletni mózg jest z pewnością niesamowity i wyjątkowy. Wyniki prowadzonych aktualnie badań pokazują, że pewne cechy są specyficzne dla tego okresu i nie występują ani w mózgach młodszych dzieci, ani dorosłych. Cechy te determinują jego budowę, sposób przetwarzania informacji i reagowania na otoczenie. Aktualizacja skutkuje powstaniem bardziej wydajnych i wyspecjalizowanych systemów, które przygotują człowieka na resztę życia.

Neuroplastyczność

Na początku XXI wieku niewiele wiedziano na temat rozwoju mózgu nastolatków. Od tego czasu nasze zrozumienie rośnie dzięki pojawieniu się ekscytujących nowych technologii, umożliwiających obserwację mózgów, gdy coś myślą lub robią. Technologie takie jak obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego (MRI) zmieniły oblicze neuronauki. Jednym z niesamowitych odkryć jest to, że mózg się zmienia, kiedy się czegoś uczymy – zmienia się fizycznie. Ma ogromne zdolności przystosowawcze, modyfikuje się i przekształca przez całe życie, aby zapewnić, że w aktualnym środowisku jest najlepszym możliwym mózgiem. Terminem używanym do opisania tej zdolności do zmiany jest neuroplastyczność, co po prostu oznacza, że „mózg może się zmieniać w odpowiedzi na doświadczenie”. Zdolność do przystosowywania się jest najważniejszą funkcją ludzkiego mózgu – chcemy przetrwać.

Ostatni etap rozwoju dostraja nastoletni mózg do tego, co się dzieje w środowisku

Inną odsłoną aktualizacji nastoletniego mózgu jest specjalizacja. Wyobraź sobie startup, który początkowo tworzy wiele różnych usług, aby zabezpieczyć się przed stratą. Wraz z upływem czasu zmniejsza ofertę i zachowuje tylko te, które są potrzebne na rynku. Ostatecznie firma się specjalizuje, pozbywa wszystkich niewykorzystywanych działów, by zoptymalizować swoje funkcjonowanie. Podobnie, mózg początkowo wytwarza znacznie więcej połączeń, niż potrzebuje w dzieciństwie, a następnie, w końcowej fazie okresu dojrzewania następuje „przycinanie” (pruning), w wyniku którego usuwane są zbędne połączenia. Doświadczenie dyktuje, które połączenia są przydatne. Połączenia mózgowe zostają zachowane, jeśli czynność jest powtarzana, te nieużywane zaś są zbędne i obumierają. Być może w szkole średniej płynnie mówiłaś/mówiłeś po francusku. Jeśli jednak nie używałaś/używałeś go od tamtej pory, prawdopodobnie nie będziesz już w stanie płynnie posługiwać się tym językiem. Ale być może dasz radę przypomnieć sobie kilka dobrze wyuczonych zwrotów. Twój mózg przyciął swoje „francuskie powiązania”, aby nie marnować cennych zasobów na coś, co aktualnie nie ma zastosowania. Właśnie to sprawia, że mózg jest bardzo wydajny i przystosowuje się do środowiska. Przycinanie dostraja mózg do środowiska, w którym się znajduje, czyli przystosowuje go do dorosłego życia. Dlatego to, jak nastolatek spędza czas, jest bardzo ważne: powinno ci zależeć, by mózg nastolatka specjalizował się w reagowaniu na wzbogacone, różnorodne i rozwijające środowisko. A więc zadbajmy o odpowiednie środowisko.

Z nastoletniego na nasze

Po prostu załóż, że zachowanie nastolatków jest inne

Osoba nastoletnia różni się pod wieloma względami od młodszych dzieci. Zachowanie, motywacje i sprawy, na których się skupia, zmieniają się wraz z poszukiwaniem i zdobywaniem przez jej mózg doświadczeń i zadań rozwojowych, niezbędnych do przygotowania się do niezależnego życia jako osoba dorosła. Wraz z początkiem okresu młodzieńczego nastolatkowie dążą do różnych doświadczeń życiowych. Rodzice i nauczyciele mogą podziwiać szybkość zmian w zachowaniu nastolatków, nierzadko następujących z dnia na dzień. I tak samo, jak może to być zdumiewające dla osoby dorosłej, może być zaskoczeniem dla młodego człowieka. Dorośli mogą patrzeć na to w kategoriach straty, ale spędzanie czasu z nastolatkami daje mnóstwo korzyści i obserwowanie, jak rozwija się ich potencjał jest naprawdę niezwykłe. Chociaż mogą wyglądać jak dorośli, osoby nastoletnie i ich mózgi są wciąż „w budowie”, więc pierwszym krokiem na drodze do zrozumienia ich zachowania jest sięgnięcie po nastoletnią soczewkę i spojrzenie na wydarzenia z ich perspektywy. Jeśli możesz, zatrzymaj się na moment i zastanów, zanim zaczniesz działać; twoja reakcja będzie wtedy bardziej przemyślana, a to oznacza, że z dnia na dzień środowisko, które tworzysz osobie nastoletniej, będzie bogatsze i bardziej wychowawcze (patrz rozdz. 17). Młodzież się uczy, wypróbowuje nowe rzeczy i, jak w przypadku wszystkich nowych doświadczeń, pojawia się wiele falstartów i błędów. To zachowanie, pełne prób i błędów, nie definiuje charakteru ludzi na resztę życia. Oni po prostu właśnie się uczą.

Co to znaczy dla codzienności?

Mózgi nastolatków popychają ich ku nowym obszarom uczenia się i różnym zachowaniom

Ponieważ nastoletni mózg ma w sferze uczenia się określone priorytety, możemy z dość dużą dokładnością przewidzieć, czym młodzież będzie na co dzień zainteresowana. Amerykański pediatra Ron Dahl nazywa te priorytety naturalnymi atraktorami (Dahl i in., 2018). Zwróć uwagę na determinację, z jaką małe dzieci uczą się chodzić – mimo przeciętnie 100 upadków dziennie, one cały czas wstają i próbują od nowa. Nic ich nie może powstrzymać – kieruje nimi mózg, który każe im „iść”. Chodzenie jest dla małych dzieci naturalnym atraktorem. Dzieci nastoletnie są zmotywowane do odkrywania świata w inny sposób, ale to nie znaczy, że z mniejszym entuzjazmem. Nastolatki kierują uwagę na przyjaciół, a nie na rodzinę. Spędzają więcej czasu z rówieśnikami, przywiązują wagę do zdobycia ich akceptacji i bardzo cenią opinie przyjaciół. Dzieje się tak, ponieważ nowe pokolenie przygotowuje się do stworzenia nowej społeczności, dlatego znalezienie sobie miejsca w grupie jest tak ważne. Osoby nastoletnie stają się bardziej świadome siebie i zainteresowane tym, jak wyglądają i na ile pasują do grupy rówieśniczej. Przed okresem dojrzewania dzieci nie do końca widzą sens istnienia luster, natomiast nastolatkowie spędzają przed nimi wiele godzin, analizując swój wygląd i aktywnie go kształtując. Robią to, ponieważ ich mózg im dyktuje, że myślenie o tym, jak prezentują się światu, ma znaczenie. Nastolatki zaczynają kwestionować autorytety, ponieważ z ewolucyjnego punktu widzenia zadawanie pytań o status quo jest potrzebne – może prowadzić do lepszych rezultatów i pozwala przetestować zdolność do niezależności. Młodych ludzi pociągają nowe doświadczenia, które wywołują silne emocje i wysokie pobudzenie. Prawdopodobnie bardzo intensywnie zakochają się w kimś lub w czymś. Ich mózgi są zaprogramowane do uczenia się na podstawie takich mocnych doświadczeń emocjonalnych. Życie z nastolatkami się zmienia. Zapnij pasy, to może być wyboista droga, ale towarzyszenie nastolatkowi w tej podróży jest przywilejem. Patrz i spodziewaj się rzeczy niezwykłych.

Właściwe środowisko jest teraz naprawdę ważne

Podczas gdy plastyczność mózgu utrzymuje się przez całe życie (!), obwody mózgowe dorosłych są predysponowane do opierania się modyfikacjom, ponieważ naturalnym stanem dorosłego mózgu jest stabilność. Natomiast struktury nastoletniego mózgu są bardzo plastyczne, gotowe do zmian w odpowiedzi na doświadczenia. Nauka przychodzi łatwo, a doświadczenie kształtuje mózg nastolatka, dlatego młodzi ludzie uczą się obserwując innych, szybciej i łatwiej niż dorośli. Oznacza to również, że środowisko ma silniejszy wpływ na ich mózg niż na mózg dorosłych lub młodszych dzieci. Dojrzewanie to czas wielkich możliwości, ponieważ każde doświadczenie nastolatka głęboko wpływa na jego mózg. Nauczanie umiejętności życiowych i zdrowych nawyków w tym okresie może przynieść korzyści na całe życie. Ale kiedy wszystko się zmienia, różne rzeczy mogą się zepsuć, więc ogromna neuroplastyczność tego okresu ma dwie strony. Z mózgiem mogą dziać się rzeczy wspaniałe, niemniej można też trafić na trudną ścieżkę, z trwałymi konsekwencjami. Jeśli przegapimy okazję lub narazimy młodych ludzi na ubogie lub wręcz szkodliwe doświadczenia, znacznie trudniej będzie później się cofnąć i wprowadzić zmiany. Nie jest to niemożliwe, ponieważ wiemy, że plastyczność utrzymuje się przez całe życie, ale będzie to trudniejsze, gdyż w wieku dorosłym obwody mózgowe są mniej podatne na zmiany.

Okres dojrzewania może być tym czasem, w którym mamy największą szansę na takie ukierunkowanie rozwoju, które ogranicza możliwość wystąpienia spirali negatywnych wydarzeń w życiu człowieka. Jak zauważa Ron Dahl, tak samo, jak wpływ niedożywienia jest druzgocący w okresach przyspieszonego wzrostu, tak wpływ złego środowiska społecznego, emocjonalnego i psychologicznego w okresie nastoletnim może mieć podobne długoterminowe konsekwencje. To bardzo ważny wniosek, biorąc pod uwagę, że jest to również czas, kiedy nastolatki w swoim dążeniu do niezależności mogą odrzucać rodziców lub nauczycieli i kwestionować autorytety. Osoby nastoletnie potrzebują stabilnego, przewidywalnego i troskliwego środowiska właśnie wtedy, gdy ich dążenie do autonomii i wynikająca z niego chęć konfrontacji osiągają szczyt. Jako wspierający je dorośli musimy zastanowić się, co to znaczy dla codziennego życia; musimy w tym samym czasie dać im przestrzeń i mocno je trzymać. Nikt nie powiedział, że to łatwe.

Co to znaczy dla uczenia się?

Możliwości uczenia się są ogromne – lata nastoletnie to rozdroże

Okres dojrzewania jest trampoliną do postępów w nauce. Dobre mózgi mogą stać się świetnymi mózgami. Zaangażowanie nastolatków w naukę jest kluczowe, dlatego rodzice i nauczyciele powinni robić wszystko, by wzbudzać obecną w tym wieku ogromną motywację do poznawania świata. Jest to okazja do nauczania różnorodnych zagadnień akademickich, nabycia umiejętności gry na instrumencie, debatowania nad abstrakcyjnymi konceptualizacjami teorii lub opanowania języków obcych. Nauczanie może się odbywać za pomocą nieformalnych technik eksploracji (które mogą na przykład wykorzystywać nastoletnie zainteresowanie autonomią) lub nauczania formalnego.

Żeby pomóc w uczeniu się, musimy wykorzystywać motywację i popędy

W większości krajów zachodnich młodzież w wieku od 16 do 19 lat pod presją przystępuje do egzaminów wstępnych. Programy nauczania są często bardzo ograniczone i osoby nastoletnie mają niewiele przestrzeni na wybory lub wyrażanie indywidualności w nauce, a to jest sprzeczne z naturalnymi priorytetami tego okresu rozwojowego. Zamiast walczyć z popędami i motywacjami nastoletniego mózgu, powinniśmy się zastanowić, jak je wykorzystać. Mary Helen Immordino-Yang, Linda Darling-Hammond i Christina Krone tak to ujęły: „Ustrukturyzowane możliwości nauczania i uczenia się od innych; badanie, odkrywanie i wymyślanie; testowanie mocy predykcyjnej ich rozumowania i kalkulacji – wszystko to pomaga dzieciom zbudować poczucie sprawczości intelektualnej i osobistej” (2018, s. 7). Badanie przeprowadzone w 2018 roku przez Christophera Bryana i współpracowników ilustruje siłę wykorzystania motywacji nastolatków w nauczaniu umiejętności życiowych: gdy młodzież w sposób praktyczny zdobywała złożone informacje dodatkowe, umiejętność podejmowania decyzji i rozumienia konsekwencji zachowań była lepsza w porównaniu z efektami tradycyjnej dydaktyki. Co ważne, takie programy podkreślają, że błędy są częścią procesu uczenia się, częścią nastawienia na rozwój (patrz rozdz. 3). Jeśli to możliwe, dbaj o elastyczność tematów i stwarzaj uczniom konkretne możliwości realizowania ich pasji. Strategie nauczania odwołujące się do motywacji nastolatków omawiamy na stronach tej książki bardziej szczegółowo. Wyzwaniem dla edukacji jest znalezienie sposobu na wykorzystanie energii, popędów i witalności niezwykłego nastoletniego mózgu.

Co teraz?

W tej książce omawiamy aspekty rozwoju, które są charakterystyczne dla okresu dojrzewania, ale musimy pamiętać, że każdy nastolatek dojrzewa w swoim indywidualnym tempie i ścieżka, którą podąża, jest inna. Musimy również wziąć pod uwagę indywidualne różnice w osobowości i podejściu.

Wspieranie osób nastoletnich wymaga innego zestawu umiejętności niż pomaganie młodszym dzieciom, dlatego niewykluczone, że będziesz musiała/musiał przeorganizować i przemyśleć swoje podejście. Rozejrzyj się i zobacz, co motywuje młodych ludzi, których znasz. Ich mózg wysyła im silne sygnały, aby przyspieszyć proces uczenia się w tym najbardziej wrażliwym okresie ich życia, więc ich zachowanie będzie najpewniej odpowiedzią na te sygnały.

Rodzice, nauczyciele i każdy istotny dorosły wspierający nastolatków może kształtować ich środowisko, a to oznacza, że może wpływać na rozwój ich mózgu. To przytłaczająca perspektywa, ale także wielka szansa. W kolejnych rozdziałach zebrano, sformułowane na podstawie istniejących dowodów naukowych, pomysły na to, jak używać tej informacji w codziennym kontekście i jak najlepiej wykorzystać tę cenną szansę.

Opis przypadku: Molly

Molly była niezwykle uroczym dzieckiem. Pierworodna Davida i Devaki, była kochaną i cudowną dziewczynką, ujmującą, dowcipną, dobrze radzącą sobie w szkole. Uwielbiała i chroniła swojego młodszego brata, ponad wszystkim stawiała „dzień piżamowca”, spędzany z mamą i tatą na przytulaniu się na sofie, rozmowach i śmiechu. W ostatniej klasie szkoły podstawowej, poproszona o napisanie wypracowania „Gdzie chcesz mieszkać jako osoba dorosła”, napisała: „Zawsze chcę mieszkać z mamą i tatą. Są najlepszymi rodzicami na świecie”.

A potem, niemal z dnia na dzień, tuż przed ukończeniem 12. roku życia, dziewczynka się zmieniła. Siedzenie w domu stało się nagle „nudne” i w każdą sobotę chciała nocować u przyjaciółki. Jej głównym zainteresowaniem stały się rozmowy z przyjaciółmi przez telefon, przy zamkniętych drzwiach do pokoju. Obcięła swoje piękne, długie blond włosy, próbując nowego stylu, który ona uważała za „fajny”, ale zdaniem rodziców nie wyglądała już jak „ich Molly”. Zaczęła ubierać się głównie na czarno, malować i słuchać zespołów, o których oni nigdy nie słyszeli. Rodzice mieli wrażenie, że ją tracą.

Molly zawsze była córeczką tatusia, ale przestała się śmiać z jego żartów i zaczęła pyskować. Zamiast pojechać z nim żeglować, wolała iść na imprezę, na którą zaproszono chłopców. Serce Davida pękło. Dał jej wszystko – serce i duszę. Czy ją rozpuścili? Czy podarowanie jej tego nowego iPhone’a było dobrym pomysłem? Jak mogła być tak zimna i odrzucająca, jakby nie wiedziała, jak uwzględniać uczucia innych ludzi? Był zrozpaczony, martwił się o jej przyszłość i czuł się odrzucony. Nagle poczuł, że nie zna Molly i nie wie, jak być rodzicem.

Dobre rozwiązanie

Kiedy rodzice Molly zaczęli lepiej rozumieć nastoletni mózg, zdali sobie sprawę, że jest to typowa i niezbędna część jej rozwoju. Wiedza ta pomogła Davidowi i Devaki wspólnie przedyskutować uczucie odrzucenia, a także przemyśleć je dla siebie. Rozmawiali z przyjaciółmi, którzy mieli dzieci w podobnym wieku i odwagę podzielić się z nimi podobnymi odczuciami. I chociaż czasami nadal bolało, rodzice Molly nauczyli się postrzegać jej zachowanie jako część procesu rozwojowego, a nie odrzucenie przez córkę lub stałą cechę jej charakteru. Musieli ustalić pewne ścisłe granice dotyczące makijażu i ubioru oraz niegrzecznego zwracania się do nich, ale rozumieli, że pragnienie przebywania z przyjaciółmi było rozwojowo jak najbardziej odpowiednie. Wspólnie z córką zastanowili się, co mogą robić razem jako rodzina, i wprowadzili zmiany uwzględniające jej nowe motywacje i zainteresowania. Zaprosili jej przyjaciół i zadbali, by ich dom stał się fajnym miejscem dla całej ekipy. Sprawy się uspokoiły i chociaż Molly była inna, w żadnym razie nie była zagubiona. Nowy etap życia rodzinnego zaczynał być zabawny.

Co może pójść nie tak?

Rozmowy z młodymi ludźmi na temat ubrań i makijażu nie zawsze idą gładko. Konieczne jest, żeby przed postawieniem granicy upewnić się, że słuchasz i słyszysz punkt widzenia młodej osoby. Spróbuj dać coś w zamian, na przykład zaproponuj, kiedy osoba nastoletnia będzie mogła nosić makijaż, który jej się podoba (np. w domu), wskaż, jaka intensywność makijażu jest dla ciebie akceptowalna, albo znajdźcie inny sposób wyrażania siebie.

Poczucie odrzucenia u rodzica może być również prawdziwe. Nie jest łatwo odnaleźć się w sytuacji, w której dziecko, które przez 10 lat trzymało się twojej spódnicy lub spodni, nagle woli towarzystwo innych osób. Przegadanie tego z partnerem, przyjacielem, a nawet terapeutą może pomóc ci spojrzeć na sprawy z perspektywy. I pamiętaj, że jesteś najważniejszą osobą w życiu twojego nastolatka, nawet jeśli nie zawsze to czujesz. Wiemy to z wieloletnich badań.

Opis przypadku: Anuska

Anuska od zawsze kochała jazdę konną. Jej matkę to martwiło, ponieważ Anuska urodziła się przed terminem w 31. tygodniu ciąży, ważyła niewiele ponad kilogram i była dość delikatnym dzieckiem. Fizycznie sprawiała wrażenie młodszej niż jej starsze siostry w tym wieku, chorowała częściej niż jej rodzeństwo i wydawała się smutniejsza. Jednak teraz, gdy miała 15 lat, była silniejsza, sprawniejsza fizycznie i lepsza w szkole. Jej marzeniem był udział w igrzyskach olimpijskich. Jednak postępy Anuski były nieprzewidywalne i niekonsekwentne i chociaż ciężko pracowała, jej talent wyglądał na ograniczony. Instruktorka jazdy konnej dziewczynki rozmawiała na ten temat z jej matką. Obie kobiety martwiły się, że Anuska często rezygnowała z innych aspektów swojego życia, jak spotkania z przyjaciółmi i nauka języków obcych. Anuska w szkole się starała, ale matematyka i języki obce były dla niej szczególnie trudne, stąd obawa, że się podda.

Mama Anuski bała się, że świat jazdy konnej, który jest bardzo trudny i pełen rywalizacji, może być dla dziewczynki trudną drogą. Była również sfrustrowana nieproporcjonalnym wysiłkiem, jaki Anuska wkładała w jazdę konną w porównaniu z pracą w szkole i martwiła się, że postawienie wszystkiego na „jeździecką kartę” jest ryzykownym wyborem.

Dobre rozwiązanie

Rodzice Anuski bardzo ciężko pracowali, aby zaszczepić w niej pewność siebie w jeździe konnej. Sięgali po wszelkie dostępne środki, by wspierać ją w uczestnictwie w zawodach, czerpaniu radości z opieki nad zwierzętami i kontaktach z przyjaciółmi, których poznała w stajniach.

Co ciekawe, po swoich 18. urodzinach Anuska rozmyśliła się i zamiast kontynuować karierę w świecie jeździectwa, postanowiła zapisać się na studia. Rodzice w duchu odetchnęli z ulgą. Nie chodziło o to, że w nią nie wierzyli, raczej o to, że chcieli ją chronić. Z czasem Anuska dostrzegła, co jest dla niej dobre, a co jeszcze lepsze. Była w stanie przenieść determinację i wytrwałość, które wykształciła podczas jazdy konnej, na zajęcia akademickie i dobrze sobie radziła. Rodzice cierpliwie czekali, aż dojrzeje. Ostatecznie wspólnie umożliwili córce roczną przerwę, podczas której Anuska podróżowała po Ameryce Łacińskiej i pracowała tam w różnych stajniach. To zaspokoiło jej miłość do koni, a z czasem znalazła sposób na realizowanie tej pasji równolegle z bardziej realistyczną ścieżką kariery. Rolą rodziców było wspieranie jej w tym okresie życia.

Co może pójść nie tak?

W dążeniu do zapewnienia dziecku jak najlepszej przyszłości (a może ścieżki, którą sami chcieliby pójść…), rodzice często wpadają w panikę, gdy młoda osoba zakochuje się w czymś, co oni uważają za nieodpowiednie. Znalezienie równowagi między obserwowaniem, czekaniem i interwencją, aby ich dziecko nie straciło szans, jest trudne. Wymaga starannego przemyślenia i konsekwencji. Jak zobaczymy później (patrz rozdz. 12), niestety odgórne, autorytarne rodzicielstwo ma w tym wieku niekorzystne skutki uboczne. Może dać krótkoterminowe rezultaty, ale równie dobrze mogą pojawić się długoterminowe problemy. Bądź silna/silny, zaufaj procesowi rozwoju i czytaj dalej.PRZYPISY

Wiemy, że Słownik języka polskiego PWN podaje jako poprawną dla liczby mnogiej formę nastolatki, a nie nastolatkowie. Ale zdajemy sobie także sprawę, że język, niczym żywy organizm, rozwija się, jedne słowa/ich formy znikają, inne przyjmują się i wchodzą do powszechnego obiegu. I tak coraz częściej użytkownicy polszczyzny decydują się na użycie słowa (ci) nastolatkowie w odniesieniu do chłopców i grup mieszanych oraz (te) nastolatki, kiedy chodzi wyłącznie o dziewczęta. Niektórzy językoznawcy wręcz postulują, aby owo zróżnicowanie gramatyczne odnotować w słownikach. W naszej książce równolegle występują formy nastolatkowie i nastolatki (w odniesieniu do ogółu młodzieży, nie tylko do dziewcząt). Pewnie nie usatysfakcjonuje to ani purystów językowych, ani zwolenników zmiany – ale na tym polega dobry kompromis – że obie strony są trochę niezadowolone (przyp. red. wydania polskiego).